AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m



Yüklə 0,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/6
tarix31.01.2017
ölçüsü0,54 Mb.
#6889
  1   2   3   4   5   6

AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y  

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT  QT SAD UN VERS TET  

MAG STRATURA MƏRKƏZ

 

 

Ə

lyazması hüququnda 



 

 

 

 

 

 

 

 

Cəfərli Vüsal Azad Oğlu

 

 

 

 

“Torpaqların məhsuldarlığının ekspert sistemlə  təyin edilməsi” 

mövzusunda 



 

 

 

 

MAG STR D SSERTAS YASI 

 

 

 

stiqamətin şifri və adı 060509   Kompüter elmləri 

 

 

xtisaslaşma  

                                   qtisadi informasiya sistemləri   

 

 

 

 

Elmi rəhbər: 

t.e.n., dos,Əsgərov HəmdullaƏbil o 

Magistr proqramının rəhbəri: 

 t.e.n., dos, Bayramov Hafiz  

 

 

Kafedra müdiri: t.e.n., dos, Bayramov Hafiz  

 

 

BAKI-2015 

 

 

Mündəricat. 



 

Giriş. .......................................................................................................................... 5 

Fəsil 1. Ekspert sistemlərin quruluşu və funksiyaları. .............................................. 6 

1.1.Insan və ekspert sistemlər. ............................................................................... 6 

1.2.EHM və ekspert sistemlər. ............................................................................... 9 

1.3. Ekspertsistemlər - məqsədi, quruluşuvə funksiyaları. .................................. 16 

1.4. Ekspert sistemlərin layihələndirilməsi mərhələləri. ...................................... 25 

1.5.Konkret istifadə üçün ekspert sistemlərin xarakteristikaları. ......................... 33 

Fəsil 2  Ekspert sistemlərdə qərarın qəbulu alqoritmləri. ....................................... 37 

2.1. Tanıma nəzəriyyəsinin determinik metodları. ............................................... 37 

2.2. Qiymət hesablamalarına əsaslanan tanıma alqoritmləri. ............................... 39 

2.3. Tanıma nəzəriyyəsinin statistik metodları. ................................................... 41 

2.4.  Klaster-analizin elementləri. ........................................................................ 44 

2.5. Tanımanın struktur metodları. ....................................................................... 47 

2.6. Məntiqi proqramlaşdırma. ............................................................................. 51 

2.7. Dağınıq çoxluqlar nəzəriyyəsinin obyektlərin tanınmasına tətbiqi. ............. 53 

Fəsil 3. Kənd təsərrüfatı  bitgilərinin məhsuldarlığına təsir edən amillər. ............. 57 

3.1. Kənd təsərrüfatı  bitgilərinin qidalanması və məhsuldarlığı. ........................ 58 

3.2.  Mikroelementlər. .......................................................................................... 60 


3.3. Iqlim şəraitini xarakterizə edən parametrlər və onların məhsuldarlığa təsiri.

 .............................................................................................................................. 62 

3.4. Bitgi sortları və məhsuldarlıq. ....................................................................... 65 

3.5. Gübrə məhsuldarlığın artırılmasının əsas amilidir. ....................................... 66 

Fəsil 4. Torpaqların məhsuldarlığının ekspert sistemlə təyin edilməsi. ................. 69 

4.1. Torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi tarixi. .................................. 69 

4.2. Torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsinin metodoloji cəhətləri. ..... 71 

4.3. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının və meşə ərazilərinin bonitirovkası. ............... 73 

4.4. Torpağın məhsuldarlığının müəyyən edilməsi. ............................................. 77 

Nəticə. ...................................................................................................................... 87 

Ə

 d ə b i y y a t ........................................................................................................ 88 



 

 

 



 

Giriş

 

Bitgiçilik 



təsərrüfatlarının 

fəaliyyətinin 

dövlətin 

maraqlarına 

uyğun 

tənzimlənməsi,  maliyyə-vegi  orqanları  ilə  münasibətlərinin  optimallaşdırılması, 



onların  malik  olduğu  torpaqların  keyfiyyət  xarakteristikaları  barədə  məlumatların 

öyrənilməsini  tələb  edir.  Digər  tərəfdən,  fermerlərin  özləri  də  daha  yüksək  gəlir 

ə

ldə  etmək  üçün  malik  olduqları  torpaq  sahələrində  hansı  məhsulun 



yetişdirilməsinin    əlverişli  olduğunu  öyrənməkdə  maraqlıdırlar.  Buna  görə  də 

torpaqların keyfiyyət göstəricilərinin müəyyən edilməsi vacib məsələlərdən biridir. 

Lakin  torpağın  keyfiyyət  göstəricilərinə  təsir  edən  amillərin  miqdarı  olduqca  çox 

olduğundan,  onların  dəqiq  və  bir  qiymətli  müəyyən  edilməsi  qeyri  mümkündür. 

Ekspert sistemlərin tətbiqi bu sahədə müəyyən nailiyyətlər əldə edilməsinə kömək 

edə bilər.  

Birinci  fəsildə  ekspert  sistemlərin  meydana  gəlməsi  və  inkişafının  nəzəri  və 

praktiki məsələləri, məqsədi, quruluşu, funksiyaları, layihələndirmə mərhələləri və 

konkret məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulan ekspert sistemlərinxarakteristikaları 

verilir. 

kinci  fəsildə  ekspert  sistemlərdə  qərarın  qəbulu  alqoritmlərinin  inkişaf 

istiqamətləri şərh edilir. 

Üçüncü  fəsildə  torpaqların  məhsuldarlığına  təsir  edən  amillər  araşdırılır. 

Bitgilərin qidalanmasının, mikroelementlərin, iqlim şəraitinin və nəhayət, mineral 

gübrələrin rolu şərh edilir. 

Dördüncü fəsildə isə torpaqların məhsuldarlığının  qiymətləndirilməsinin inkişaf 

tarixi    və  metodoloji  məsələləri,  nəhayət,  ekspert  sistemlə  torpaqların 

məhsuldarlığının məyən edilməsi əks etdirilir. 

 


 

 

 



Fəsil 1. Ekspert sistemlərin quruluşu və funksiyaları. 

1.1.Insan və ekspert sistemlər. 

 

Hal-hazırda ekspert sistemlər geniş yayılmaqdadır. Onlar bilavasitə fərdi EHM-



lərlə    əlaqədardır.  Formalaşan  fərdi  EHM-lər  süni  intellekt  sahəsindəki 

nailiyyətlərə  arxalanır.  Başqa  sözlə,  avtomatların  reallaşdırdığı  intellektual 

funksiyalar  insanın  təbii  intellektinin  xüsusiyyətlərinə  uyğunlaşır,  onlara  adekvat 

olur. 


Cəmiyyətin  inkişaf  qanunauyğunluqları  belə  proqnoz  verməyə  imkan  verir  ki, 

ancaq  elementar  intellktual  avtomatların  və  ya  məntiqi  intellektual  avtomatların 

hərtərəfli  inkişafı  əsasında  «kompüter  inqilabı  başlayar».  Bu,  həm  bilavasitə 

istehsalda istifadə olunan avtomatlara, əlaqə sistemləri və cihazlarına, istehlak və 

idarəetmənin  müxtəlif  texniki  vasitələrinə,  mədəniyyət,  incənsənət,  ali  və  orta 

təhsilin  rəngarəng  idarəetmə  sistemlərinə,  həm  də  insan  fəaliyyətinin  müxtəlif 

növlərinin, o cümlədən idrakın intellektual dəstəklənməsinə aiddir[1]. 

Bəs insan və ekspert sisemlər hansı uyğunluq və fərqlərə malikdir? 

Insan  həm  bioloji,  həm  də  psixoloji  cəhətdən həlledici  dərəcədə  fərqlənir. 

O, bölünməyən biopsixososial vahidlik təşkil edir. Insan təkrarolunmazdır və[1]:  

-

  yaşamaq, işləmək, yemək içmək, geyinmək və s. kimi xüsusi tələbatla; 



-

  hiss etmək, qəbul etmək, tanıma, fikirləşmək, yaratmaq, inanmaq və s. 

kimi xüsusi qabiliyyətlə; 


-

  öyrənmə, dərketmə, başa düşmə, nəticə çıxarma, təhlil, müqayisə  etmə, 

sintez, layihələndirmə və s. kimi əvəzolunmaz və eyni zamanda məhdud 

qabiliyyətlərlə; 

-

  fərdi  və  kollektiv  yaradıcılıqla,  yenilik  yaratmaq,  bu  yeniliyi  təqdim 



etmək, inkişaf etdirmək və s. qabiliyyətləri ilə fərqlənir. 

Təbiətin,  cəmiyyətin,  yəni,  varlığın  və  yeni  düşüncənin  daha  dərin,  ətraflı  və 

kompleks başa düşülməsi belə meydana çıxır. 

Insanın həm fərdi, həm də ictimai yaradıcılığına hal-hazırda «1 №li dünya 

problemi»  kimi  baxılır.  O,  ictimai  tərəqqi  və  yaşayış  səviyyəsinin  həlledici 

mənbəyidir.  Yaradıcılıq  fenomeni  anlayışında,  insan  idrakının  inkişafı  və  başa 

düşülmənin,  xüsusən,  insan  və  maşın  təfəkkürünün  açarı  yerləşir.  Insan  idrakı 

(fərdi,  subyektiv  və  ictimai,  abstrakt)  qlobal  problemlərin  başa  düşülməsinə  açar 

ola  bilər.Bu  halda  avtomatların  yeri  və  funksiyaları  barədə,  ekspert  sistemlərin 

insanla müqayisədə xüsusi funksiyaları barədə təbii sual meydana çıxır. 

Ekspert  sistemlər  dərketmə  vasitəsidir.  Onlar  birinci  növbədə  xüsusi 

professional  sahələrdə  baş  verən  proses  və  hadisələrin  daha  tez  və  yaxşı  başa 

düşülməsinə  xidmət  edir.  Ekspert  kollektivlərinin  dərin  professional  biliyi  tələb 

olunan  mürəkkəb,  zəif  formalaşdırılan  proseslərin  başa  düşülməsi,  tədqiqi  üzrə 

problemlərin  həllində  onlar  həlledici  rol  oynaya  bilər.  Həlledici  qabiliyyəti 

biliklərin  təsviri  və  işlənməsində  cəmləşən  ekspert  sistemlərdən,  gələcəkdə 

yaradıcılığın kəskin artması gözlənilir. 

Insanın  əvəzedilməz  fərdi  (subyektiv)  qabiliyyəti  və  intellektual 

avtomatların geniş təkrar olunan ictimai (obyektiv) qabiliyyətinin, yeni «insan və 

maşın»    tipində  birləşdirilməsi  məqsədəuyğundur.  Insan  və  maşın  bir-birilə 

təbiətdə, texniki mühitdə, kooperativ və interaktiv qarşılıqlı fəaliyyətdə həqiqətən 

silahdaş  münasibətlərini  təşkil  edir.  Bu  mənada  spesifik  qabiliyyəti,  insanın  əqli 

qabiliyyətini  əhəmiyyətli  dərəcədə  genişləndirən  ekspert  sisteilərin  yaradılması 

zəruri hesab edilir. Bunun üçün  onlar, bu vaxta qədər ancaq insana mənsub olan 



xüsusi qabiliyyətlərə malik olmalıdır. Intellektual insan və intellektual avtomat zəif 

və  güclü  tərəflərə  malikdir.  Intellektual  insan  subyektivdir,  şüurludur, 

initsiativlidir,  az  sürətlidir.  Intellektual  avtomat  isə  obyektivdir,  çox  bilir  (bilik 

bazasına  malikdir),  məntiqlidir,  sürətlidir.  Onlar  birlikd  kooperasiya  nəticəsində 

daha məhsuldar ola bilər. 

Intellektual  avtomatların  mahiyyəti  onların  insanın  imitasiyasında  və  ya 

onun  beyninin  köçürülməsində  deyil,  yüksək  inkişaf  etmiş  texniki  sistem  kimi 

şə

xsi fəaliyyətindədir. 



EHM kooperasiya üzrə insanın əsil silahdaşına çevrilməlidir. Uyğun olaraq 

ekspert sistemlər perspektivdə aşağıdakı yüksək tələblərə nail olmalıdır: 

-

  uyğun  predmet  sahəsinin  mütəxəssis  dilində  və  imkan  daxilində  təbii 



dildə dialoq qabiliyyəti; 

-

  biliklərin,  xüsusi  proqramlaşdırma  dili  istifadə  etmədən,  ancaq 



problemin təsviri dili əsasında təqdim edilməsi; 

-

  biliklərin,  problemin  avtomatik  həlli  yolu  ilə  işlənməsi  və  bütün  həll 



addımlarının dialoq recimində izahı; 

-

  faktların  araşdırılması  və  çıxarış  qaydalarından  istifadə  etməklə 



biliklərin əldə olunması. 

Insanla  ekspert sistemin  müqayisəsində nəzərə almaq  lazımdır  ki, insan bioloji 

mühitdir  (bədəndir).  Bioloji  mühit  maddələr  mübadiləsi  prosesləri  nəticəsində 

meydana gəlir və bu proseslərsiz mövcud ola bilməz, başqa sözlə, yaşaya bilməz. 

Bu mühitlərin yaşaması üçün zəruri olan bütün enerji çevrilmələri, bu mühitin və 

onu əhatə edən mühitin kəskin məhdud temperaturlarında ərzaq qəbulu və qalığın 

tullanması  yolu  ilə  həyata  keçirilir.  Beləliklə,  canlı  orqanizmlərdə  bütün 

informasiya  mübadiləsi  prosesləri  də  maddələr  mübadiləsinin  spesifik  şəraitinə 

bağlıdır.  Onlarda  informasiyanın  şəkli,  həcmi,  yazılma  və  işlənmə  sürəti  və 

keyfiyyətinə  belə  bioloji  məhdudiyyət,  eyni  zamanda,  materiya  hərəkətinin  canlı 



forması  daxilində  aradan  qaldırılması  mümkün  olmayan  (ola  bilsin  ki,  buna  heç 

ehtiyac  da  yoxdur)  ciddi  sərhəddir.  Bu,  ümumiyyətlə,  canlıların,  o  cümlədən 

insanın spesifikliyi və oricinallığının əsasıdır. 

Avtomat «maddi  mühitin» köklü, tamamilə başqa bir prinsipini tələb edir. 

Çünki  onun  daxilində  maddələr  mübadiləsi  prosesləri  deyil,  informasiya 

mübadiləsi prosesləri baş verir. Bu o deməkdir ki, o, informasiya mühiti olmalıdır. 



1.2.EHM və ekspert sistemlər. 

 

Dördüncü  mərhələ  EHM-lərindən  başlayaraq  hesablama  texnikası  olduqca 



böyük gücə və sürətə malik olmuşdur. Onlar ən müxtəlif sahələrdə tətbiq olunurlar. 

Elə EHM-lər meydana gəlmişdir ki, onlar xarici görünüşcə EHM kimi tanınmırlar. 

Çünki  müxtəlif  cihaz  və  qurğuların  daxilində  quraşdırılıb,  onların  ayrılmız  tərkib 

hissəsi hesab edilirlər (idarəedici avtomatlar).  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekspert  sistemlərin  inkişaf  istiqamətlərinin 

müəyyən edilməsinidə belə daxili EHM-lər də fərdi EHM-lər kimi eyni dərəcədə 

rol oynayır. Əgər EHM-lərin klassik anlayışı və məlumatların işlənməsi sisteminə 

baxsaq, onda onlarla  müqayisədə, ölçmə, tənzimləmə və idarəetmə funksiyalarını 

icra  edən  «daxili  EHM-lər»,  mahiyyətcə  bilavasitə  mütəxəssisin,  başqa  sözlə, 

informasiyaölçmə  texnikası,  avtomatika  və  idarəetmənin  avtomatlaşıdırılması 

sahəsində  ekspertin  məsələsini  həll  edir.  Buna  görə  də  idarəetmənin 

mikroprosessor  və  mikrokompüter  sistemlərinə  aşağıdakı  tələblər  qoyulur.  Bu 

sistemlərin istifadəçiləri onlara, proqramlaşdırma dillərini bilməklə deyil, müəyyən 

professional  sahə  ilə  məhdudlaşan  «təbii»  dildə  xidmət  etməlidir.  Burada  insanla 

proses  arasında  əlaqə,  müəyyən  məna  kəsb  edən  anlıyışlar  (semantik  mənada) 

vasitəsilə həyata keçirilir. 

Bu  fenomeni  bir  qədər  də  aydınlaşdırmaq  üçün  mikroprosessorla  idarə 

edilən paltaryuyan maşın təsəvvür edək. Onun işi beysik, paskal və ya başqa dildə 

proqramlaşdırılır.  Onun  idarə  edilməsi  paltarların  yuyulması,  yaxalanması  və 


qurudulmasını  aydın  müəyyən  edən  və  obyektə  yönəldilmiş  proqramların 

buraxılmasını  təmin  edən  əmrlər  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Sintaksis  səviyyədən 

(məlumatların  işlənmə  sistemi  səviyyəsi)  semantik  səviyyəyə  (ekspert  sistemlər 

səviyyəsi)  keçid  tendensiyası,  EHM-lərin  tətbiqinin  insana  çıxış  olan  bütün 

sahələrində texnikanın inkişafının zəruri ümumi qanunauyğunluğudur. Ekspertlərin 

biliyinə  əsaslanan  ekspert  sistem  anlayışı  həm  dəqiq  riyazi  formalaşdırılan  əməli 

bilikləri,  həm  də  mütəxəssisin  böyük  təcrübəsi,  talantı  ilə  təsdiq  olunan  qeyri-

müəyyən, qeyri-dəqiq, etibarsız bilikləri əhatə edir. 

Buna  uyğun olaraq  ekspert  sistem  üçün onun lokal,  qlobal və ya  regional 

hesablama  şəbəkələri  vasitəsi  ilə  başqa  ekspert  sistemlərlə  birləşməsinin  və  ya 

onun  özünün  nə  şəklə  malik  olması  biliyi  həlledici  deyil.  Həlledici  olan  odur  ki, 

EHM keyfiyyətcə yeni xüsusiyyət kəsb edir, insanla birlikdə (onunla məsləhətdə, 

kooperasiyada),  proseslə  bilavistə  əlaqədə  müəyyən  professional  sahənin 

problemini  işləyir,  həll  edir.  Bu  zaman  insanla  intellektual  avtomat  arasında, 

məsələnin  birgə  həlli  üçün  silahdaşlıq  münasibətlərinin  meydana  gəlməsi 

həlledicidir.  Insan  cəmiyyətinin  məhsuldar  qüvvələrininn  inkişafının  aktiv, 

perspektiv və uzun prosesi buna yönələcəkdir. 

Müasir  EHM-lərin  inkişaf  səviyyəsinə  baxsaq,  onda  fərdi  EHM-lərin, 

layihələndirmənin  və  idarəetmənin  avtomatlaşdırılması  sistemlərinin  işçi 

stansiyalarının nail olduğu tipik əlamətləri aydınlaşdırmaq olar [1]: 

-

  xarkterik fon-neyman arxitekturası ilə və uzunluğu 16, 32 və 64 ikilik 



mövqe  maşın  sözü  ilə  BIS  və  BIS-texnologiyaya  (70000-450000 

tranzistor) əsaslanan mikroprosessorlar və soprosessorlar; 

-

  həcmi 1-dən 100-lərlə Mbayta qədər oan işçi (əməli) yaddaş (RAM); 



-

  tutumu 20-dən 50 Qbayta qədər olan bərk disk (vinçester) yığıcıları; 

-

  qabiliyyəti  təqribən 512x1024 nöqtə və üç  ölçülü qrafikə  malik  rəngli 



monitor; 

-

  yazı  makinasının  genişləndirilmiş  klaviaturasının,  kursorun  əllə  idarə 

edilməsi  üçün  manipulyatorun  və  bilavasitə  ekranda  işıq  perosunun 

köməyi ilə EHM-ə xidmət; 

-

  dünyada  geniş  yayılmış  standart  əməliyyat  sistemləri  MSDOS,  UNIX 



(MUTOS), VMS, WINDOWS; 

-

  prosedur (alqoritmik) proqramlar üçün dünyada geniş yayılmış problem-



yönümlü  proqramlaşdırma  dillərinin  hakimiliyi:  Paskal,  Modula  2, 

FORTRAN,  Kobol,  Ada  –universal  istifadə  üçün;  Si,  Fort-sistem  və 

tətbiqi professional proqramların işlənməsi üçün; RTL 2, Perl-idarəedici 

EHM-lərdə  proqramlaşdırma  üçün,  köhnə  proqramlaşdırma  dili  LISP 

ə

sasında  funksional  proqramlaşdırmaya  keçid-süni  intellekt  məsələləri 



üçün;  hal-hazırda  geniş  yayılmış  və  LISP-dən  sonra  hazırlanmış, 

məntiqi  (qeyri-alqoritmik)  proqramlaşdırma  sahəsində  ilk  addım  olan 

PROLOQ –süni intellekt üçün.  

Bu  şəkildə  beşinci  mərhələ  EHM-lərə  keçid,  başqa  sözlə,  problem  yönümlü 

dillərdən (məsələn, Paskal) problemin təsviri dillərinə (məsələn, PROLOQ) keçid 

başlayır. Bu sahədə tərəqqi kifayət qədərdir. Konkret istifadəçi, onun məsələsinin 

həlli üçün EHM-in daxilən necə təşkil edilə biləcəyini bilməyə də bilər. O, ancaq 

EHM-də həll edilə biləcək məsələni düzgün formalaşdırmalıdır. Bu o deməkdir ki, 

problemi  EHM-in  başa  düşəcəyi  şəkildə  yazarkən,  insan  ancaq  problemin  daxili 

qanunauyğunluqları  haqqında  fikirləşə  bilər,  başqa  sözlə,  onun  təfəkkürü  EHM-ə 

deyil, problemə yönəldilir. 

Bu  problemlərə  kifayət  qədər  cavab  verən  dördüncü  mərhələ  proqramlaşdırma 

dillərinə  SMOLLTOK  («kiçik  danışıq»)  və  ya  ATLAS  (ölçü  texnikası)  aiddir. 

Onlar əmrlər kimi, uyğun predmet sahəsində müəyyən qiymətə malik anlayışları və 

problem sahəsinin anlayışlarını istifadə edirlər. 

SMOLLTOK  proqramlaşdırma  dilindən  istifadə  edərkən  «üçbucaq»  əmri  ilə 

ekrana üçbucaq sözü deyil, bu sözün qiymətinə uyğun olaraq üçbucaq şəkli çıxır. 


Buna  uyğun  olaraq  ATLAS  proqramlaşdırma  dilində  ölçmə  texnikası  üzrə 

mütəxəssisin işinə uyğun olaraq, EHM-in köməyilə idarə edilən ölçmə və nəzarət 

prosesi formalaşdırılır. Buna baxmayaraq, məsələlərin qəbulu və həlli üzrə EHM-ə 

verilən  göstərişlər  güclü  formalaşdırılmış  şəkildə  təqdim  olunur  və  mütəxəssisin 

təbii professional dilindən olduqca uzaqdır. 

Problem  və  onun  təsviri,  obyekt  və  onun  əksi  arasında  qarşılıqlı  əlaqə 

zəruriliyindən problemin tanınması, başa düşülməsi, məzmunlu işlənməsi və həlli 

üçün  EHM-in  yeni  xüsusiyyətlərinə  tələb  mövcuddur  və  hətta,  qaçılmazdır:  o, 

informasiyaların təsviri (bilik səviyyəsi) və işlənməsinin semantik səviyyəsinə nail 

olmalıdır. 

Beşinci  mərhələ  EHM-lər  həm  xarici  görünüş,  həm  də  funksional  nöqteyi-

nəzərdən dördüncü mərhələ EHM-lərlə bilavasitə birləşir. Bəzən, hətta, dördüncü 

mərhələ EHM-lər, texniki (şardware) və xüsusən proqram (software) vasitələrinin 

genişləndirilməsi yolu ilə beşinci mərhələ EHM-lərin xüsusiyyətlərini kəs edir. Bu 

keçid  prosesi  hal-hazırda,  xüsusən  fərdi  EHM  və  işçi  stansiya  EHM-lərinin 

nisbətən  yaxşı  öyrənilmiş  və  məhdud  predmet  sahələri  üçün  ekspert  sistemlər 

səviyyəsinə  qədər  işləndiyi  zaman  daha  da  genişlənir.  Buna  baxmayaraq,  qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  ancaq  beşinci  mərhələdən  başlayaraq  EHM-lər,  insanla  maşın 

arasında interaktiv kooperasiya ictimai qiymətli keyfiyyətini kəsb edir. Bu, insanla 

maşın arasında silahdaşlıq münasibətləri yaratmağa imkan verir. 

Beşinci  mərhələ  EHM-lər  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrinin  səviyyəsini 

ə

həmiyyətli dərəcədə təyin edir, dərketmə qabiliyyətini kifayət qədər genişləndirir. 



Buna  görə  də  onlar  barədə  «intellektual  avtomatların  sıfırıncı  mərhələsi»  kimi 

danışmaq  olar.  Lakin  yaxın  gələcəkdə  onların  tətbiqindən  kifayət  qədər  iqtisadi 

effekt  gözləmək  olmaz.  Bilik  bazasına  malik  EHM-lərin  geniş  tətbiqində  onların 

gücü  nisbətən  zəif  maneədir.  Ekspert  sistemlərdə  biliyin  əldə  edilməsi,  işlənməsi 

və təsviri üzrə işlərin vəziyyəti daha əhəmiyyətli dərəcəyə malik maneədir. Xüsusi 

və  super  EHM-ləri  çıxmaq  şərtilə,  beşinci  mərhələ  EHM-ləri,  bütünlükdə 



hesablama  texnikasının  inkişafında görünməmiş  ciddi sıçrayış  ola biləcək  miqdar 

və keyfiyyət parametrlərinə malik olmalıdır. 

1981-ci ildə Yaponiyada süni intellekt sahəsində işlərin layihəsi dərc edilmişdir. 

Bu  reallıqdan  daha  çox  «dünyaya  çağırış»  idi.  Buna  baxmayaraq,  dünya  Yapon 

çağırışını  qəbul  etdi  və  ona  dünya  üzrə  vahid  layihə  ilə  deyil,  çoxlu  milli 

konsepsiyalarla  cavab  verdi.  Bu  zaman,  yeni  EHM-lərin,  nail  olunması  nəzərdə 

tutulan parametrləri təqribən eynidir. 

Yapon proqramının FGCS (Fiftş Generation of Computer Systems) layihəsində, 

beşinci mərhələ EHM-lər beynəlxalq konfrasında qeyd edilən aşağıdakı məqsədlər 

qəbul edilirdi (19-22.10.1981-ci il, Tokio): 

-

  böyük  və  daha  böyük  (BIS  və  DBIS)  inteqrasiya  dərəcəli  (1-10  mln. 



tranzistor)  inteqral  mikrosxemlərin  hazırlanma  texnologiyasına  və 

məlumatların  paralel  işlənmə  sistem  kimi  maşın  sözünün  uzunluğu  32 

və  64  ikilik  mövqe  olan  16-dan  1000-ə  qədr  prosessorlara  əsaslanan 

multimikroprosessor sistemlər; 

-

  böyük  sürətli  müraciətlə,  tutumu  10-dan  100  Mbayta  qədər  olan  işçi 



(əməli) yaddaş qurğusu; 

-

  proqram və məlumatlar üçün tutumu 100 Qbaytdan 1 tbayta qədər olan 



yaddaş qurğusu (xarici yaddaş qurğusu); 

-

  təbii dildə dialoq aparmaq üçün təqribən 1000-10000 (yaxın məqsəd) və 



ya 50000 (uzaq məqsəd) sözlü əlifba, mənaca düzgün tanıma və nitqin 

sintezi imkanına malik intellektual interfeys; 

-

  obyektlərin (işarə, şəkil, və əşyaların) yüksək qabiliyyətli tanınması və 



təsviri; 

-

  1000-dən  -  10000-ə  qədər  məntiqi  çıxarış  qaydasına  malik  və 



məhsuldarlığı  kiçik  və  orta  EHM-lər  üçün    10000-dən  1  mln-a  (lips  – 

logical interences per Second- saniyədə məntiqi çıxarış), habelə nisbətən 



uzaq məqsəd kimi böyük EHM-lər üçün 10 M lipsdən 1 Q lipsə qədər 

olan funksioanl, məntiqi və relyatsion səviyyələrdə biliklərin təsviri dili. 

Elmi tədqiqatın bu proqramı əsasında bütövlükdə cəmiyyət üçün olduqca böyük 

qiymətə malik çoxsaylı elmi tədqiqat mövzu və tapşırıqları formalaşdırılır. Hələ 20 

il əvvəl kibernetika, informatika və xüsusən də süni intellekt adını almış elm sahəsi 

tərəfindən qoyulmuş məsələlər də bu sıradandır [1]: 

-

  xarici dillərin sintaksis və semantik səviyyələrdə tərcüməsi; 



-

  arayış, məsləhətçi, plnlaşdırıcı və diaqnostik sistemlərin yaradılması; 

-

  şəkil və obyektlərin tanınması və korreksiyası; 



-

  layihələndirmə və idarəetmənin avtomatlaşdırılması; 

-

  nitqi  başa  düşən  (fonetik  yazı  makinaları),  oxuyan  qurğu,  müəssisə 



fəaliyyətini avtomatlaşdıran sistemlərin yaradılması; 

-

  proqramların 



hazırlanması, 

yoxlanması, 

korreksiyası 

və 


profilaktikasının avtomatlaşdırılması; 

-

  bir-birilə  volokno-optik,  şirokopolos  kabellərlə  və  süni  sputnikin 



köməyilə birləşdirilən yerli, reqional, milli və beynəlxalq (ümumdünya) 

bilik banklarında biliklərin təqdim edilməsi. 

Qeyd  etmək  vacibdir  ki,  konsepsiyada  müəyyən  rol  oynamasına  baxmayaraq, 

avtmatlaşdırılmış  öyrənmə,  adaptasiya  və  özütəşkilprinsipləri  beşinci  mərhələ 

EHM-lərin birinci növbəli məqsədi deyil. Onlara strateji məqsəd kimi baxılmır. 

Rəsmi  olaraq  FGCS  layihəsinin  həyata  keçirilməsinə  başlandıqdan  sonra  26 

kompleks  elmi-tədqiqat  mövzusu  ilə  birlikdə  bir  sıra  əlavə  mövzular  da  təklif 

edilmişdi.  Beşinci  mərhələ  EHM-lər  üçün  BIS  texnologiya  əsas  oduğuna  görə 

prosessorun  yeni  arxitekturalarının  axtarışı  haqqında sual  ön  plana  çıxır.  Belə  ki, 

1985-ci  ildə  Yaponiyada  PSI  adı  altında  ilk  PROLOQ  prosessor  hazırlanmışdı. 

Onun məhsuldarlığı 40000 lips, yaddaş qurğusunun tutumu isə 80 Mbayt idi. Təbii 


dilə kifayət qədər yaxın olan MANDALA dili əsasında daha yüksək məhsuldarlığa 

nail  olunmuşdur.  Dilin  başa  düşülməsi  və  xarici  dillərdən  tərcümə  üçün  bir  sıra 

sistemlər  hazırlanmışdır.  Göstərilən  sistemlərin  prinsipial  fərqi  proqram 

vasitələrinin funksiyalarının texniki vasitələrlə, BIS-in köməyilə reallaşdırılmasıdır 

(mümkün olan səviyyədə). 

1985-ci  ildə  QIY  şurasının  üzvü  olan  ölkələrin  də  yeni  mərhələ  informasiya 

hesablama  sistemlərinin  uyğun  layihəsi  nəşr  edilmişdir.  O,  38  elmi-tədqiqat 

layihəsinə  bölünən  10  kompleks  layihədən  ibarətdir.  Bu  qloabal  layihənin 

daşıyıcıları  uyğun  ölkələrin  elmlər  akademiyaları  idi.  Bu  layihə,  hesablama 

texnikası,  informatika,  süni  intellekt  və  xüsusən  ekspert  sistemlərin  ictimami 

həyatın  müxtəlif  sferaları  üçün  böyük  əhəmiyyətə  malik  olduğunu  təsdiq  edir  və 

özündə aşağıdakıları birləşdirir: 

-

  biliklərin  işlənməsi  sistemləri  (ekspert  sistemlər,  bilik  bazaları,  təbii  dildə 



dialoq sistemləri); 

-

  maşın qrafikası şəkillərinin işlənmə sistemləri; 



-

  layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri (BIS və DBIS üzrə EHM-

lər üçün LAS); 

-

  hesablama şəbəkələri (lokal, regional, beynəlxalq); 



-

  fərdi EHM-lər və işçi stansiya EHM-ləri; 

-

  etibarlı hesablama sistemləri; 



-

  böyük  məlumat  massivləri  üçün  yaddaş  qurğuları  (optik,  qaloqrafik, 

assosiativ və s); 

-

  layihələndirmə  texnologiyası  (avtomatik  layihələndirmə,  etibarlı  proqram 



vasitələri); 

-

  informasiyaların işlənməsi sistemləri (modelləşdirmə, şum fonunda siqnalın 



süzgəclənməsi, paralel hesablama); 

-

  təhsildə informasiya texnologiyaları. 

Elmi tədqiqatların hazırlanması, koordinasiyası və icrası üçün elmi akademiya, 

institut  və  universitetlərdə  çoxsaylı  laboratoriyalar  yaradılmışdır.  Onların  əsas 

məsələsi biliklər fenomeninin (intellektual avtomatın) hazırlanması idi. 

 


Yüklə 0,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin