DAŞ YUXULAR
18
olmur olmasın. Mәsәlә burasında idi ki, Nuvarişin anası
xeyir-duasız әr evindә peyda olan gәlini heç cur bağışlaya
bilmirdi. Ay yarımdan sonra qaynana ilә davadan sonra
qız şey-şüyünü yığışdırıb evdәn çıxdı, bir dә heç zaman
geri qayıtmadı. Onda cavan vaxtlarıydı, tamaşalarda
epizodik rollara çıxırdı, o zaman teatırın qocaman bir
işçisinin "mәnzil
şәraitini yaxşılaşdırdılar", onun
Montindәki rütubәtli yarızirzәmi otağını Nuvarişә verdilәr.
O, bu mәnzildә ciyәri xәrçәngә tutulması sәbәbindәn
rәhmәtә gedәn ikinci arvadı ilә cәmi doqquz ay yaşadı.
Üçüncü arvadı Cülyetta teatrın tanınmış aktyorlarından
birinin qarımış qızı idi, ona әrә gәlәndә bәlkә dә 36 yaşı
olardı. Beş il uşaqları olmadı. Sonra oğlan doğuldu. Bir
dәfә, hәlә heç uşaq üçaylıq da deyilmiş , başı daşlı ana
körpәni әmizdirәrkәn bunu tәrs yuxu basır, sәhәr
oyananda görür ki, uşaq iki döşünün arasında boğulub
ölüb. Dәhşәtli burasıydı ki, anaya görә qucağında boğulan
tifil guya heç ölmәyib, diridi, amma kirimir, ağlayır, elә
hey süd istәyir... Bundan sonra ana yemәkdәn kәsildi,
yuxu gözündәn qaçaq düşdü. Uşaqdan sonra on gün
qalmadi. Arıqlayıb çöpә döndü, şam kimi әriyib, kölgә kimi
çәkilib getdi, elә bil heç bu dünyada o adda adam yox
imiş.
İndi, on ildәn çoxdu ki, şәhәrin mәrkәzindә Nuvarişin
iki gözlü mәnzili vardı. Bu fevrala qәdәr, tәk qalmağına
baxmayaraq irәliki vaxtla müqayisәdә dinc, hәtta hәdsiz
dәrәcәdә xoşbәxt vә düzgün hәyat yaşayırdı. Fәlәyin işinә
bax ki, Nuvariş Qarabağlı öz mәnzilinә gecәlәr, hәm dә
getmәyә başqa bir yeri olmadığına görә dönürdü. Halal-
hünbәt mәnzilindә o, bir dәqiqә dә olsun dinclik tapmır,
DAŞ YUXULAR
19
yuxunun, istrahәtin nә olduğun bilmirdi. Sәbәb dә bu idi
ki, vәzifә baxımından әhәmiyyәtsiz, amma gәlir
baxımından çox mötәbәr vәzifә tutan bir nәfәr -
Baksavetin yekәqarın, uzundraz әmәkdaşı günlәrin birindә
teatrın qocaman işçisi, qarderobçu Qreta Sәrkisovna
Minasovanın mәnzilini әlә keçirmiş, axırıncı, onuncu
mәrtәbәdә Nuvarişә qonşu olmuş vә bu yaşayış sahәsini
әsl әyyaş yuvasına çevirmişdi. Divarın o üzündәki mәnzilin
kәhilti vә nırıltısı bütün gün әsib-sәngimәk bilmirdi. Qoca
tәcrübәli sürtük qәhbәlәrin çığırtıları köhnә sәnәtә yenicә
qәdәm basan xırda qızların hәqiqi vә ya yalançı kef
iniltilәri ağılı başdan çıxarır, artisti gündüz rahatlığın,
gecәlәr yuxunun uzunә hәsrәt qoyurdu. Deyilәnә görә
hәmin uzundıraz heyvәrә şuşalıdır. Bakıya sonradan tәşrif
buyurub. Baksovetde işә duzәlib. Nuvarişgilin evinin
qonşuluğundakı koperativ binada dördotaqlı mәnzil alıb.
Bu adamın bәdәn quruluşu kvadrat şәkilindәdir. Nataraz
kürәyinin enini hәr hansı bir ölçü stanrdartına
uyğunlaşdırmaq, sadәcә mümkün deyil. Onun göyümtül,
qara rәngli qalın saçları, bununla bahәm, qara vә qalın
qaşları, әhәmiyyәtli dәrәcәdә uzun bığı, büsbütün boş vә
heç nә ifadә etmәyәn krokadil gözünә bәnzәr donuq
gözlәri vardı. Hәtta onun adı vә familyası da Nuvariş
Qarabağlının qulaqlarında zalımlıq vә allahsızlıq rәmzi kimi
sәslәnirdi: Şahqacar Әrmağanov. Adam ona bu adı
verәnin yerinә xәcalәt çәkir.
Sәhәr açılar-açılmaz, hәlә heç hava tam işıqlanmamış
hәyәtdә sәs-küy qalxmış vә dәrhal çox güman ki, camaat
eşitsin deyә, xәbәr yayılmışdı ki, guya hansısa bir ermәni
qadın özünü eyvandan atıb. Qreta Sәrkisovnanın
DAŞ YUXULAR
20
parçalanmış vücudu hәlә böyük qan gölmәçәsindә
üzәrkәn şәhәrә daha bir şaiyyә çıxdı ki, guya özünü
eyvandan atan ermәni qadın ölüm qabağı tövbә mәktubu
yazıb qoyub. "Mәn ermәnilәrin törәtdiklәri bütün bu
cinayyәtlәrә görә özümә nifrәt edirәm. Mәn öz xalqıma
nifrәt edirәm, ona gorә dә bundan sonra bu dunyada
yaşamaq istәmirәm. Qarabağ Azәrbaycanındır. Yaşasın
Azәrbaycan".
Nuvariş onda da, elә indi dә zәrrә qәdәr şübhә
etmirdi ki, bu intihar başqa bir kәsin yox, hәmin o şuşalı
heyvәrәnin "әl işidir". Tamamilә mümkündür ki, Şahqacar
Әrmağanov şәxsәn özü, şәxsәn öz әli ilә Qreta
Sәrkisovnanı eyvandan tullayıb aşağı. İndiki zaman belә
zamandır. İstәsәn eyvandan gündә yüz ermәni tullaya
bilәrsәn. Fәrq etmәz, lap müsәlman at, bir kimsә gözün
üstә qaşın var demәyәcәk. Arxasi-kömәyi olmayan hәr
hansı bır insanı bir göz qırpımında yer üzündәn silmәk heç
nәdi. Bәlkә bu duruma görә artist şuşalı heyvәrәdәn hәr
gün bir az da artıq qorxub üşәnmәyә başlayırdı. Nә qanun
var, nә mәhkәmә, bir günlü-günәvәrli göyçәk gündә onu,
Nuvarişi eyvandan tula kimi tullayarlar aşağı, adını da
qoyarlar intihar, özünәqәsd! Kimdi onun әmәlini
araşdıran, kim sübut edәcәk ki, Baksavetin soyuqqanlı,
allahsız, insafsız mәmuru әmәlli başlı quldurdur?..
Yaşanan gәrginlik, laqeydlik vә zalımlıqdan aldığı
zәrbәlәr hәlә ki, onun ürәyini üzüb bitirmәmişdi, amma
bununla belә artistin emosianal vә zәrif tәbiәti sarsılmış,
içi nifrәt vә ikrahla dolmuşdu. Axı gündә neçә dәfә
milisioneri, sahә müvәkkilini dәng elәmәk olar adam
balasısan, vicdanın olsun bu bardeli yığışdır, yoxsa bir
DAŞ YUXULAR
21
azdan bütün şәhәr dönüb olacaq qәhbәxana. Bununla
әlaqәdar aktyor dәfәlәrlә milis rәisinin dә qәbuluna
getmişdi, raykoma, Mәrkәzi Komitәyә, hәtda Baksovetә
mәktublar yazıb yollamışdı. İşin ağır qaya kimi yerindәn
tәrpәnmәdiyini görәndә isә әmin olmuşdu ki, ya bu
ölkәdә hakimiyyәt yoxdur, ya da hakimiyyәtdәkilәrin
hamısı ucdantutma Şahqacar Әrmağanov kimi cәlladdır.
Son zamanlar Qreta Sәrkisovnanın mәnzilindә nә Pәsgah
açıldığını teatrda da qabağına çıxan hәr kәsә danışırdı.
Yalnız Saday Sadıqlıya bu biabırçılıq barәdә bir kәlmә dә
demәmişdi. Düşünmüşdü ki, öz dünyasında yaşayan, öz
göyüzündә qanad çalan bir adama bütün bunlaru açıb-
ağartmaq günahdı. Elә bu sәbәbdәn dә Nuvariş Qarabağlı
dahiliyinә varlığı qәdәr inandığı bir insanı bütün bu
çirkablara bulaşdırmaq istәmәmişdi. İşә bax, yayın
cırcıramasında, alәmin od tutub yandığı günlәrdә belә
artist qapı-pәncәrәni bәrk-bәrk bağlayır, sәhәrin haçan
açılacağının intizarlarını çәkә-çәkә Allah bilir necә milçәyi
qanına qәltan elәyir. Bax elә hәmin mәşәqqәtli gecәlәrin
birindә qәrara gәldi ki, nә tәhәr olur olsun pistolet әldә
etmәlidir. Bu istәyini yerinә yetirmәk üçün neçә-neçә
tanış milisonerә, voyankomat işçisinә ağız açdı. Onsuz da
vid-fasonu gülmәli idi, onun pistolet tapmaq arzusu tәbii
ki, üz tutduğu tanışlarında gülüşdәn başqa ayrı bir
hissiyyat yaratmadı. Elә ki, artist silah әldә edә bilmәdi,
haçansa öz halal evindә bir gecә rahat yatmağın
mümkünlüyünә inamını büsbütün itirdi. Hәmin vaxtlar
artistin çalışdığı teatrda üç pyesi birdәn sәhnәlәşdirilәn
mәhşur yazıçı ona vәziyyәtdәn çıxmağın әn sadә yolunu
göstәrdi ( cәmi iki gün irәli). Yazıçının dediyinә görә bu
DAŞ YUXULAR
22
saat Xalq Cәbhәsinin üzvü olan hәr kәsin bir, yaxud iki
pistoleti var. Hәmin cәbhәçi uşaqların әli ilә nәinki
tapança, yaxut "Koloşnikov", hәtta gerçәkli plomyot almaq
olar. Yenә bax elә o nüfuzlu yazıçının dediyinә görә
Nuvariş Qarabağlı kimi bir artistin Xalq Cәbhәsinin
qәrәrgahına gedib, Böyük Bәyin qulağına bir-iki söz
pıçıldaması mәsәlәni çox asanlıqla yoluna qoya bilәr.
Bәyi çoxdan, hәm dә lap yaxından tanıyırdı. Yalan
olmasın yüz dәfә Bakının çayxanalarında, Bulvarda,
Malakan bağında, Azneft meydanında çay içmişdilәr vә
cibindә pulunun azlığına, çoxluğuna baxmayaraq hәmişә
can atmışdı ki, caypulunu şәxsәn özü ödәsin.
Budur, bu gün günorta artist evdәn çıxıb birbaşa Xalq
Cәbhәsinin qәrәrgahına gәldi. Bәy hәlә yox idi. Artist
demәk olar, bir saat әrzindә qәrәrgahın qarşısında bitib
onun yolunu gözlәdi. Sonra gördü acıb, yaxınıqdakı "Araz"
kafesinә girdi vә iki pors sosiska, yüz qram araqla günün
ilk yemәyini yedi. Kafedәn çıxan kimi ora - hәmәn o
lәnәtә gәlmiş fontanın bir addımlığında yerlәşәn Xalq
Cәbhәsinin qәrargahına tәrәf getdi vә sizә dә mәlum olan
mәnfur tarixçәnin iştirakçısına çevrildi.
İndi xәstәxana koridorundakı yeganә oturacaqda
әylәşәn Nuvariş Qarabağlı Böyük Bәylә hәlә ki, baş tutası
görüş barәdә irәlicәdәn düşünür vә o görüşü
tәsәvvüründә belә canlandırırdı:
- Xoş gördük bәy! Sәni gördüyümә görә xoşbәxtәm.
Әn әsası Bәy dә ( artistin tәsәvvürünә görә) qәdim
çayxana dostunu böyük ehtiram vә nәzakәtlә dindirir:
- İşlәr necәdir, әzizim? Tәeatrda nә yenilik var? Kimin
pyesini qoyurlar? Bax elә uşaqlardan sizi xәbәr aldım.
DAŞ YUXULAR
23
Niyә o gәlmir, niyә onu görmürәm? Maraqlanın görün
sәhnәmizin ustad sәnәtkari haralardadır, bәlkә bir ehtiyacı
var...
Artist "ehtiyac" kәlmәsini eşidәn kimi pistolet
mәsәlәsini ortaya atdı. O, hәlә istәyirdi ki, Böyük Bәyә
qonşu mәnzildәki pozğunxananın aktiv fәaliyyәti barәdә
dә mәlumat versin, amma Bәy bütün böyük adamlara
mәxsus dәqiq hissiyyatla köhnә dostunu Xalq Cәbhәsinin
qәrәrgahına çәkib gәtirәn әsas mәtlәbi anladı vә onu artıq
digәr xırda-mırda tәlaşlardan xilas etmәyә tәlәsdi:
- Bu xırda mәsәlәdir, bәy! - Böyük Bәy bu arada
yüngülcә saqqalına sığal çәkdi.
Sonra ucadan vә ilhamla bәyan elәdi; - Bizim
borcumuz xalqa gәrәk olan oğulları qorumaqdır. - Vә
bundan sonra o telefonun dәstәyini qaldırıb kimәsә
göstәriş verdi: - Artistә bir dәnә tәzә pistolet gәtirin.
Mәnim dostumdur. Böyuk artistimizdir. Hә, indi çәtin
vaxtdır, tәhlükәli dövrandır. Biz hәr cәhәtdәn sadiq
adamlarımızı qorumalıyıq.
Böyük Bәy ( artistin xәyalına әsasәn) mәhz bu
kәlmәlәri izhar elәdi vә Nuvaşirin üzünә nәzakәtlә
gülümsәyib, sakitcә demisinә tәnbәki basdı:
- Patronu çox götür, - deyә sözünü tamamladı.
Nuvaşir Qarabağlı lap yaxınlarda şәxsәn Böyük Bәyin
sayәsindә pistplet әldә edәcәyinә qәti әmin oldu vә dәrin
bir qüssә icindә il yarım qabaq o gözәl çayxanalarda
üzbәsurat oturub qabırğa söhbәti elәmәlәrini yada saldı.
Vә birdәn 1979-cu ilin may ayını xatırladı, onda bütün
Azәrbaycanın birincisi qәflәtәn teatra tәşrif buyurmuş vә
elә hәmәn o gözlәnilmәzliklә dә ona şәhәrin mәrkәzindә
DAŞ YUXULAR
24
mәnzil vermişdi. Hәlә 60-cı illәrin sonuydu, onda әmәllicә
mıxlamışdı, düppәdüz olmuşdu vә aşa-aşa, kef havasına
avtobus dayanacağına doğru gedirdi. Zevin küçәsinin
tinindә camaatın Xozeyin adlandırdığı hәmәn o şәxsә
ürcah oldu. Bu o zaman idi ki, Nuvariş Qarabağlı atasıyla
birgә yaşayırdı, teatrda yenicә epizodik rollara çıxmağa
başlamışdı. İşә bax, (hәqiqәtәn dә yer üzü möcüzәlәrdәn
xali deyil) heç demә o vaxtkı Xozeyin Nuvarişin cuppulu
rolunu görüb, nәinki görüb, hәtta yadında saxlayıb.
Hәmәn o axsam deyesen Xozeyin dә hardansa yeyib-
içmәkdәn qayıdırmış vә keyfi yaxşıymış (onun böyründә
iki qüvvәli adam, cangüdәnlәr varmış).
- Bu sәnsәn, әә, artist, gәl bura görüm, qardaş, - o
deyib, - deyәsәn sәn dә babatsan. Harda vurmusan bu
qәdәr? - o, böyründәki adamlardan birinә yüngülcә göz
elәyib. Mәn dә vurmuşam, amma görürsәn, ayaq üstә
dura bilirәm, daha yeddi yana әsmirәm.
Tәbii, o anda Nuvariş respublikanın birinci şәxsi ilә
tanış deyildi, әgәr ki, Birinci ona әl uzadıb: - "Gәl tanış
olaq" demәsәydi, o , heç zaman bilmәyәcәkdi ki, hәmәn o
kef havalı axşamda Zevin küçәsinin tinindә tәmasa
bağladığı şәxs kim imiş.
- Tanış olaq. - O, adını söylәdi - Sәni isә mәn
tanıyıram, artistsәn. Teatrda yaxşı rollar oynayırsan. Hә,
de görüm hara gedirsәn?
Nuvariş dili topuq çala-çala güclә deyә bildi:
- Xı...xı...Xırdalana. Avtobusa minmәyә gedirәm.
Uzunsifәt adam bir müddәt artisti ayaqdan-başa
süzdü.
DAŞ YUXULAR
25
- Yaxşı, di yeri, - o, qorxuya düşmüş adama bir növ
әmr elәdi: - Gecdir, tәrpәn, bir dә belә nallama.
"Sәn yenә dә Xırdalanda yaşayırsan?" - sonralar
onun Birincinin dilindәn eşitdiyi bu sözlәr qulaqlarında o
qәdәr diri, o qәdәr canlı sәslәndi ki, indi sanki bu sözlәri
xәstәxananın dilsiz vә kar divarları da eşitdi.
- İndi mәn Montin qәsәbәsindә yaşayıram, yerdәn bir
mәrtәbә aşağıda – artist köhnә tanışıyla cәsarәtlә
zarafatlaşdı.
- Sabahdan şәhәrin mәrkәzindә, yerdәn on mәrtәbә
yuxarıda yaşayacaqsan -
Birinci zarafata zarafatla cavab verdi.
Hәmәn axşam Axundovun "Müsyö Jordan"
tamaşasının yekununda teatrın bütün yaradıcı kollektivi
direktor Mopassan Mirәlәmovun kabinetinә yığılmışdı.
Nuvariş tamaşada dәrviş Mәstәli şah rolunu oynayırdı vә
Allahın böyüklüyündәn oyun Birincinin xoşuna gәlmişdi. O,
dedi "Sәn "Ölülәr"dә Şeyx Әhmәdi dә yaxşı oynamısan.
İki dәfә televizorda baxmışam. Belә rolların sayını çoxalt".
Ehtimal ki, o gün teatr toplaşıb, Xozeyin әvvәlcәdәn
bir neçә işçiyә, o cümlәdәn xoşbәxtlәr sırasında Qreta
Minasova olmaq şәrti ilә mәnzil bölmәyә qәrar verib.
"Burda bir yaşlı әmәkdaş da olmalıdı Minasova. O, qadın
yenә çalışırmı teatrda?" - formal olaraq Xozeyin
direktordan soruşdu. Әslindә әla bilir ki, Qreta Minasova
heç zaman heç yerә getmәyib, elә burada, teatrdadır.
Nәyә çağırıldığını kәsdirә bilmәyәn, direktorun kabinetinә
meyit sifәtindә girәn Qreta Sәrkisova oradan
xoşbәxtcәsinә, sevincdәn göz yaşları axıda-axıda çıxır vә
DAŞ YUXULAR
26
hey tәkrarlayır "Sağ ol, oğlum, çox sağ ol" o vaxt Qreta
Sәrkisovanın sifәtini bürüyәn cizgilәr indi dә artistin
gözünün qәnşәrindәdir. Bәlkә dә o zaman müşahidә
elәdiyindәn daha canlı, daha aydın görür o sifәti.
Vә bir dә Saday Sadıqlının acıqlı üzü gәlir gözünün
qanbağına, qızarmış gözlәr, kin, qәzәb dolu baxışlar.
Nәdәnsә elә ilk vaxtlardan Birinci ilә onunku
alınmadı. Bütün hallarda, Nuvarişin qәnaәtinә görә tәqsiri
Xozeyindә deyil, Saday Sadıqlının dikbaşlığında, tәrsliyindә
axtarmaq gәrәkdir.
"Hamam suyuyla dost tutur. Hәrәyә bir әnam verir,
başa düşmür ki, insanın varı lәyaqәtdir. Xalqın içini dilәnçi
qutusuna döndәrib ki, hamı dilini soxsun dinmәz yerinә."
Saday Sadıqlı bu sayaq ağır ittihamları hәtta direktorun
kabinetindә dә dilә gәtirir, çәkinmir heç nәdәn.
"Bәs sәnin nәyә ehtiyacın var, cәnab Sadıqlı?" O vaxt
şәxsәn Birinci mәğlub vә inamsız sәslә Sadaya üz tutanda
o, heç özünü toparlaya bilmirdi, hәtta elә bil sәsi dә bir
qәdәr titrәyirdi. "Cәnab" kәlmәsindә isә açıq-aşkar
ironiya, bәlkә dә lap kin vardı. Әlbәttә, Saday Sadıqlının
dünyagörüşü Birinciyә bәlliydi. "Mәnim heç nәyә
ehtiyacım yoxdu" - Saday Sadıqlı ucadan vә tәkәbbürlü
cavab verdi. Birinci gәlәn dәqiqә hamı ayağa qalxmışdı, o
isә yerindәn qımıldanmadı heç. Toplantı başa çatanada bir
kimsәdәn qorxub çәkinmәdәn: "İşi-gücü qurtaranda
camaatla mәzәlәnmәyә gәlir. Adamın haqqıdı, onnan belә
dövlәtin mәnzilini elә minnәtlә verir, deyirsәn bәs
dәdәsinin malını verir." Sәhәri gün teatrda yana-yana
danışırdılar ki, әgәr Xozeyin tәşrif buyuranda Saday
Sadıqlı özünü adam balası kimi aparsaydı şәhәrin elә bir
DAŞ YUXULAR
27
yerindә mәnzil alardı ki, elә yerdә yaşamaq heç nazirlәrә
qismәt olmur.
İndi belә yerdә dil insanın başına bәladır demә,
görüm necә demirsәn.
Oturacağın bir qırağında yumurulanıb yumağa dönәn
Nuvariş Qarabağlını yuxu aparmışdı, bәlkә dә o, hәyatının
әn dәhşәtli yuxusunu görürdü.
Bozumtul, qәribә yer görürdü. Sümüklәrini rütubәt
gәmirirdi. Yer üzündә nә torpaq, nә ağac vardı, heç kim,
heç nә yox idi, qara qan gölmәçәsindәn savayı heç zad
görünmürdü yer üzündә. Yumurtadan çıxan, çanağı
bәrkimәmiş tısbağa balasına bәnzәr Qreta Sәrkisovna elә
bil suya sarı dartınırdı, әvәzindә qara qan dolu gölmәçәyә
qәrq olurdu. Onun soyulub cıbrığı çıxarılmış ölü, eyni
zamanda, dipdiri bәdәni elә ikrah doğuran vә qorxulu idi
ki, dünya binnәt olandan hәlә heç bir bәni-adәm gözü
belә iyrәnc mәxluq görmәmişdi.
Yuxusundakı bu yer Nuvarişin indi yaşadığı binanın
asfalt döşәnmiş hәyәti deyildi, bu yer Xırdalandakı hәyәtin
torpağına oxşayırdı. Vә körpә, qığırdaq çanağı, hәlә
üstәlik daha bir qat dәrisi soyulan, su yerinә qan
gölmәçәsinә sarı dartınan Qreta Sәrkisovna sanki ayrı bir
yerә yox, ölümә sürünürdü. Ölüm isә asanlıqla әlә keçmir,
sanki kimsә onu oğurlayıb, qәsdәn haradasa gizlәyib. Vә
ona qovuşmaq mümkün deyil, heç bir vәchlә mümkün
deyil. Hәrdәn o, qana bulaşmış başını qaldırır, donquldanır
"Sağ ol, oğlum, çox sağ ol" - deyir vә tәzәdәn dözülmәz
ağrı vә әzabla ölümә doğru sürünür... Birdәn Nuvariş
anladı ki, Qreta Sәrkinovna ona tәrәf sürünür. Sanki bu
dünyanın әn әbәdi nemәtinә - ölümә qovuşmaq ixtiyarı
DAŞ YUXULAR
28
Nuvarişin ovcundadır. Vә Qreta Sәrkisovna ölüm fürsәtini
onun ovcundan qapmaq istәyir ki, canı bu namәrd
dünyanın zülm-zillәtindәn biryolluq qurtarsın. Qreta
Sәrkisovna qan içindә sürünә-sürünә yaxınlaşdıqca,
Nuvarişi dәhşәt vә qorxu daha şiddәtlә bürüyürdü.
Nuvariş bütün gücü ilә ölmәk istәyәn vә bәlkә dә әslindә
ölmәk istәmәyәn bu qarıdan qaçıb uzaqlaşmaq, canını
qurtarmaq istәyirdi. Artist qarının meyitindәn xilas olmağa
çalışsa da, ayağını yerә basa bilmirdi, elә bil bütün bәdәni
qaldırmaq mümkün olmayan çirkabla dolmuşdu.
Artist elә o dәhşәt içindә dә gözlәrini açdı - sevindi -
Allaha şükür ki, buradadır, soyuq, rütubәtli koridorda.
İşıqları da yandırmışdılar. Koridorun o biri başında
әmәliyyat otağının qapısı taybatay açılmışdı.
Nuvariş Qarabağlı o dәhşәtli yuxudan qurtular-
qurtulmaz, kabinetinә dönәn Doktor Fәrzani dәrhal başa
düşdü ki, o çox pis haldadır, dilini tәrpәdib söz demәyә dә
taqәti yoxdur.
Fәrzani әmәliyyatdan indicә çıxmışdı, әlüzyuyanın
qәnşәrindә üzü divara durub әlini sabunlayırdı.
- Keç içәri, әylәş, Mübariz müәllim - o, dedi: -
Narahat olma, hәr şey qaydasındadır. Dostun palatadadır.
Yatır özüyçün. Canı möhkәmdir. Dәmir kimidir.
Özaramızdı, qәtiyyәn alkaşa oxşamır.
Artist bu vәziyyәtindә heç fәrqinә dә varmadı doktor
onun adına Nuvariş yox, Mübariz söylәdi.
- Necә, doktor? Necә yәni yatır? Hüşü üstünә gәlib
ki?
- Hәlә yox, - Doktor әlini silә-silә, sakitcә dedi -
Tәlәsmә, hәr şeyin vaxtı var.
DAŞ YUXULAR
29
Bu gecә olmasa da, sabah sәhәr dәqiq özünә
gәlәcәk. Palatasına yaxşı tibb bacısı göndәrdim.
Sәhәrәcәn keşiyini çәkәcәk. - Hәkim mәhrәbanı mismara
keçirib, yerindә әylәşdi. - Deyәsәn möhkәm yuxulamısan,
yaxşı yaddaşı olana oxşayırsan. Nәdir, yuxunu
qarışdırmısan?
- Yuxu görürdüm, doktor, siz hardan bildiniz?
Ömrümdә heylә dәhşәt görmәmişәm. - Artist susdu vә
qәfil hönkürmәyә, göz yaşları içindә, hәkimә yalvarmağa
başladı - Siz Allah, doktor, mәnә bir az spirt verin, çox
yox, onca qram. Allah haqqı boğuluram. Başım cırılır, elә
bil beynimin içindә siçan-siçovul qaçır.
- Yox, dostum, belә yaramaz, - artistin halına qәlbәn
yanan hәkim nәzakәtlә dedi. Vә stolun üstünә bir köhnә
qәzet sәrdi. Kabinetin qapısını bağladı. Soyuducudan
şüşәsi tәrlәmiş balaca qrafin çıxardı. İçindә göz yaşı kimi
şәffaf maye olan qabı stolun üstünә qoydu. Qәzetin
üstündәcә kolbasa doğradı. İki dәnә xiyar şorabası qoydu,
duzlu şor qoydu, sac lavaşı qoydu vә lap axırda artdanıb
yuyulmuş keşniş dәstәsi qoydu... İki armudu çay
stәkanına zoğal arağı süzdü. Artistin gözlәri parıldadı.
- Siz çox yaxşı adamsınız, doktor. Sizi gördüyüm
andan bunu başa düşdüm.
Artist әlini stәkana sarı uzatdı, amma onu götürmәdi,
çünki hәlә hәkim dә öz stәkanını götürmәmişdi. Hәkim
әlüzyuyan sәmtә baxdı. Artist bu sayaq baxmaqla onun nә
demәk istәdiyini başa düşdü, qalxdı, әlini sabunlayıb
yudu, qayıdıb oturdu.
- İçәk? - Hәkim gülümsәyәrәk dedi vә arağı içdi. Bir
әlcә lavaş götürdü, şora batırıb ağzına apardı.
DAŞ YUXULAR
30
- Sizin sağlığınıza, doktor. - Nuvariş ayaq üstә içdi,
üz-gözünü qırışdırıb, әylәşdi.
- Kalbasa götür. Doyunca ye. - Hәkim qonağa tәklif
elәdi. Amma özü kolbasaya әl vurmadı. İki qanad kişnişi
ağzına qoyub asta-asta çeynәmәyә başladı. - O, ailәlidir?
- Ailәlidir, doktor, qәşәng arvadı var, Azadә xanım.
Kefin istәyәn diş hәkimi, hәm dә insan adamdır. Mәşhur
psixiatır Abasәliyevin qızıdır. Bәlkә dә tanıyırsınız?
Doktor Fәrzani әmәlli-başlı heyrәtlәndi.
- Abasәliyevi kim tanımır ki? - dedi - Durur o?
- Yaşayır, doktor. Sağlığına heç pis dә yaşamır. -
Araqdan sonra halı özünә gәlәn Nuvariş hәvәslә cavab
verdi. - Maşallah, buz baltası kimidir. Bir il olar bağda qalır
- Mәrdәkanda. Deyir ki, axmaq-uxmaqdan nә qәdәr aralı
olsam yaxşıdır. Hәr tәrәf elәlәri ilә doludur.
- Demәli, dostumuz doktor Abasәliyevin kürәkәnidir?
- O, tәkrar soruşdu vә stәkanlara araq tökdü.
Nuvariş Qarabağlını heyrәtlәndirәn o idi ki, doktor
arağı süzәndә daha bayaqdan bәri olduğu kimi "dostun"
yox, "dostumuz" söylәdi.
- Hә, hә, kürәkәnidir. Hәm qohum, hәm dә yaxın
dostdurlar. Pәrәstiş elәyirlәr bir-birinә. Otuz ildir bir
yerdәdilәr. Doktor Abasәliyevin ayrı kimi var axı? Arvadı
rәhmәtә gedib, qalan tәk qızıdır. Saday Sadıqlını oğul
gözündә görür.
- Belә-belә işlәr - Doktor öz alәmindә nәsә düşünә-
düşünә dillәndi - Deyirsәn onlar hәm dә yerlidirlәr, elәmi?
Doktor Abasәliyev mәn bilәn Naxçıvandan olmalıdır... Hә,
vur görәk. - O, stәkanı başına çәkib, üstündәn şor- lavaş
yedi.
DAŞ YUXULAR
31
- Düzdü, naxçıvanlıdılar - Nuvariş tәsdiqlәdi, bir dilim
kolbasa götürüb araq stәkanını boşaltdı. - Bir
kәnddәndilәr, Әylisdәn. Kәndlәrinin dәlisidirlәr. Harda
oldular, ancaq Әylisdәn danışırlar. Deyirlәr nә zamansa
orada çoxlu ermәni yaşayırmış. Belә çıxır bizim
müsәlmanlarla aralarından su keçmirmiş. Doktor
Abasәliyev o ermәnilәri çox tәriflәyir. Onlar kimi mәdәni,
vicdanlı, zәhmәtkeş insanlar dünyanın heç harasında ola
bilmәz, deyir. Mәn onların belә söhbәtlәrini çox
eşitmişәm. Kürәkәn-qaynata Әylisdәn danışanda adam
hәmәn dәqiqә istәyir durub getsin ora, hәmişәlik ölüb
qalsın Әylisdә.
Doktor Fәrzani düşüncәdәn ayrılmadan artisti
dinlәyirdi.
- Demәli belә, doktor Abasәliyev indi Mәrdәkandadır,
- o daha çox özü-özünә deyirdi, cәrrah, sonra bir qәdәr
düşündü soruşdu: - Tәk yaşayır orda?
- Әlbәttә tәk, kimi var ki? Tәkcә Azadә xanım tez-tez
baş çәkir ona. Hәr bazar sәhәr tezdәn yanına gedir.
Gecәni qalır, o biri gün birbaşa işә qayıdır. Düz deyirsiniz,
yaşlı adamın bağda tәk yaşaması çәtin mәsәlәdi. Bu da
var ki, boş vaxtı elә çox deyil darıxsın. Şәhәrdәki evindә
otuz min kitabı var idi. Yazıq Azadә xanım il uzunu
kitabları Bakıdan Mәrdәkana daşıyıb. Abasәliyev oturub
bağda, oxuyur o kitabları. Deyirlәr özü dә yazmağa
başlayıb.
- Onların uşaqları yoxdur bәs?
- Yox, doktor. Bir tәrәfdәn baxanda Saday Sadıqlı
kimi adamın övladının olmaması işin xeyrinәdir. Sözün
DAŞ YUXULAR
32
düzü, o bu dünyanın adamı deyil. Xәyalı buludlardadır.
Xasiyyәti dә uşaq kimidir. Uşaq olanda kәnddә kimsә
onun gözünün qabağında bir tulkünü güllәlәyib, hәlә,
indiyәcәn o tülkünün halina yanır. Azından otuz dәfә bunu
danışıb. Gözünün yaşı qurumur. Bax belә adamdır.
- Deyirsәn, hәm dә yaxşı aktyordu, hә?
Söhbәt bu yerә çatanda Nuvariş Qarabağlı kükrәyib
daşdı:
- Allaha and olsun, doktor, o dahidir! O Abbas Mirzә,
Ülvi Rәcәb qüdrәtdә sәnәtkardır. Savadı alim savadıdır.
Elә bir kitab qalmayıb oxumasın, amma xaraktercә
düzgünlüyünün quludur, şeytan kimi. Bildiyini dәdәsinә dә
vermәz. O, hәlә neçә il bundan qabaq Xalq artisti adını
almalı idi. İndiyәcәn әmәkdar qalıb. 79-cu ildә onu, әlavә
üç artisti "Xalq"a tәqdim etmişdilәr. Hәmәn әrәfәdә hamı
ona gözaydınlığı verirdi. Sәhәri gün qazet tәltif olunanların
adını çap elәdi, o birilәr vardı, bu yox. Sәn demә hәmin
axşam gedib kimnәnsә oturub möhkәm vurub, dilinә
yiyәlik elәmәyib. Guya deyib: mәnә lazım deyil sizin
Xozeyinin sola-sağa sәpәlәdiyi ad, mәnә adı xalq verib.
Artist bir xeyli cibini eşәlәdi, sonra nә düşündusә elә
cibindәcә qutudan bir әdәd siqaret çıxartdı, yalvarişlı
gözlәrlә Fәrzaniyә baxdı.
- Üzürlü sayın siz Allah, siqaretdәn ötrü ciyәrim yanır.
Dolktor stolun siyirmәsindәn balaca şüşә külqabı
çıxarıb artıstın qarşısında stola qoydu.
- Ürәyin nә qәdәr istәyir çәk. Mәn iyirmi yaşımdan
başlayıb qırx il sәrasәr çәkdim. Beş il olar tәrgitmişәm. -
O, yenә qrafindәn araq süzdü. - Hә, deyilәn sağlığa içәk
vә daha bәsdi. Әladı, tәmiz şeydi, heç vaxt ziyan elәmir.
DAŞ YUXULAR
33
Bir qazaxlı tanışım var. Adı da qәribәdir, Avtandil. Maşını
nә tәhәr aşırmışdısa, bütün qabırğaları әzilmişdi. Onu
kefin istәyәn tәmir elәdim, kapitalnı. Odu-budu nә zaman
gәlir, iki letir gәtirir. - Doktor pәncәrәni açdı, stәkanı
qaldıdı vә zoğal arağını bir dәfәyә hortuldatdı. - Demәli
deyirsәn hakimiyyәt paylayan mükafat mәnә lazım deyil,
söylәyir. Görәsәn gecә vaxtı Xozeyinә kim danos verib?
- Hә, aydın görünür ki, onu satıblar, doktor. Üç
nәfәrin arasından mәhz onun adının pozulmasının ayrı nә
sәbәbi ola bilәr? - Artist siqareti yariya qәdәr çәkib,
külqabında söndürdü. - Nәdәnsә Sovet hökumәti onu lap
evvәldәn qaralamışdı. İnanın, dözә bilmirdi. Deyәsәn 68-ci
ildә olub, teatrın bir tamaşasını dövlәt mükafatına
veriblәr, beş namizәd aldı, Saday Sadıqlı yenә dә qıraqda
qaldı. Özü dә baş rolu bu bәdbәxt oynayırdı. O zaman da
dilinin bәlasına düşmüşdü. Mәrkәzi Komitәnin üzvlәrindәn
birinә söylәmişdi ki, cibinizdәki partbilet deyil, pistoletdi,
siz tapançanızla xalqı qorxuda saxlayırsız ki, özünüz
qorxusuz vә tәhlükәsiz yaşayasınız!
Nuvariş hәlә ona mәxsus olan üçüncü qәdәhi (
armudu stәkanı) boşaltmamışdı, amma bununla belә elә
yüngül, elә xoşbәxt idi, istәyirdi qol açıb oynasın. Bir
tәrәfdәn içdiyi araq öz işini görürdü, o biri tәrәfdәn dә
belә bir böyük cәrrahla, Fәrzani ilә üzbәsurat oturub,
söhbәt elәyirdi. Gün әrzindә onu dara çәkәn әzablar, bir
az әvvәl gördüyü dәhşәtli yuxu da yaddan çıxmışdı. Hәtta
o it oğlu Şahqacar Әrmağanovdan da bayaqkı qәdәr
qorxusu yoxdu. Doktor Fәrzani artist qonağının halının
düzәlmәsindәn, özünә gәlib gümrahlaşmasından razı idi.
- Hә di iç - doktor dostyana әmr elәdi.
DAŞ YUXULAR
34
- Demәli partbilet - pistolet. Yaxşı deyib, sәrrast
deyib. Әgәr birini qorxutmaq istәmirsә partbilet
qardaşımızın nәyinә gәrәkdir?
Nuvariş arağı içdi vә bu dәfә qәrara gәldi ki, arağın
üstündәn şor-lavaş yesin.
- Hә, pistolet, doktor. O, bәzәn elә hәrәkәt elәyir
desәm inanmazsınız. Bir dәfә sünnәt toyuna çağırıblar,
Nardarana, sirf tәsadüfәn salamat buraxıblar onu. Axı
sünnәt mәclisinin qaydası var, әgәr sәnә söz veriblәrsә
durub danışmalısan. O mәclislәrin mәxsusi söhbәtlәri olur.
Lazımdır ki, sünnәtin nә qәdәr savab iş olduğundan,
gigena vә sağlamlıq mәsәlәsindә әvәzsiz rolundan,
müqәddәs imamlarımızdan, Peyğәnәrin hәdislәrindәn
söhbәt açasan. Axı sünnәt bütün müsәlmanlar üçün
müqәddәs vacibatdır, dahiyanә müdriklikdir. Mәclisin
qaynayan vaxtı, necә bir hörmәtli qonaq qismindә sözü
verirlәr Saday Sadıqlıya. Bu da başlayır sünnәti әlә
salmağa. Sonra tamam sarsaqlayır, bu dәfә dә
әstafurullah, Peyğәnbәrә sataşır. Nә tәhәr olur, deyir,
Peyğәnbәr Allahdan ağıllıdır? Әvvәlәn insanı Allah öz
mübarәk әli ilә yaradıb, o biri yandan mәgәr Allah kordur,
insanın bәdәnindә nәyinsә artıq olduğunu görmәyә?
Burdan belә nәticә hasil olur ki, Allah nә yaradıbsa düz
yaradıb. Heç ola bilmәz ki, o haqlı olaraq, üzü, gözü,
qulağı düppәdüz yerinә qoya, durub sarsaq bir әzanı
yaradanda mәktәbli uşaq kimi sәhv buraxa. Bizim
peyğәnbәrә kim ixtiyar verib ki, Allah görәn işin qüsurunu
aradan qaldırsın.
Axı Nardaranlılar ömür-billah belә şey görmәyiblәr.
Burda elә bir mәrәkә qopur ki, sünnәt-münnәt yaddan
DAŞ YUXULAR
35
çıxır. Ara qarışıb, mәzhәb itir. Kәnd ağsaqqalları Sadayın
sifәtinә o nalayiq söz qalmır, demәsinlәr. Hәttda adәtә
görә mәclisdә iştirak hüququ olmayan arvadlar elә
hasardanca qışqırıb "Allah cәzanı versin" - deyirlәr.
Elә ki sünnәt bitir Nardaran cavanları bunu tinә çәkib
o ki var әzişdirirlәr. Bәdbәxti elә hala salırlar ki, üç ay
sәhnәyә çıxa bilmir. Deyilәnә görә hәtta bütün Qafqaz
müsәlmanlarının Şeyxi Allah Şükür Paşazadә şәxsәn
xәstәxanaya, onun yanına tәşrif buyurur ki, Saday
camaatın qabağına çıxıb cәmi nardaranlılardan üzr istәsin.
Çünki tәhqir olunan nardaranlılar onu bir anın içindә o
dünyalıq edәrlәr.
Artist bu ağlamalı-gülmәli әhvalatı tam bir coşğuyla,
hәm dә bir az bәzәyib danışdı vә birdәn susub hәkimә
göz qoydu, gördü ki, onun sifәti tamam dәyişib, qorxdu,
işlәri korlamayıb görәsәn? Artistә elә gәldi ki, danışdıqları
doktorun kefinә soğan doğrayıb. Ona görә dә,
tәlәsmәdәn, ehtiyatla әlavә etdi: - Nә bilim, bәlkә
bunların hamısı boşboğazların çәnә söhbәtidir. Bәlkә
mәndәn dә betәr axmağın zarafatıdır vә o susdu, bәrk
dilxor oldu, görünür Sadayın dindar nardaranlılarla ölüm
tәhlükәli zarafatı insanların inamını tәhqir demәkdir, elә
doktor Fәrzaninin dә. Amma Fәrid Fәrzani qatı müsәlman
deyildi. Oruc tutmurdu, namaz qılmırdı. Moskvada yaşasa
da çalışırdı ki, imkan daxilindә öz dininin vә Peyğәnbәrinin
qoyduğu qaydaları gözlәsin. Әsilindә Fәrid Fәrzaninin
Moskvadan, Bakıya qәfil dönmәsinin әsas sәbәblәrindәn
biri dә dininә olan inamı az vә ya çox dәrәcәdә qoruyub
saxlamaqla bağlıdır. Әgәr cәmi-cümlәtani üç il әvvәl
Moskvada indi huşsuz halda palatda yatan hansısa bir
DAŞ YUXULAR
36
artistin Peyğәnbәr barәdә dediklәrindәn agah olsaydı,
Allah bilir nә hala düşәrdi. Amma bu üç il әrzindә Bakıda
gördüklәri onun dini görüşlәrini, vәtәnә, peyğәnbәrinә
olan münasibәtini әmәlli-başlı dәyişmişdi.
Doktor Fәrzaninin dünyagörüşündәki dәyişikliyin
әsası vardır. Bu әsas ondan ibarәt idi ki, şәhәrin
müsәlman әhalisi ermәnilәrә qarşı misli görünmәmiş
qәddarlıq törәtmişdilәr, halbuki o, ermәnilәrin haçansa,
kimә qarşısa belә qәddarcasına davrandıqlarını nә
görmüş, nә dә eşitmişdi.
- Şeyx dә Naxçıvanlıdır? - Doktor dalğın halda
soruşdu, açıq görünürdü iztirab çәkir, pәrtdir. Sual artisti
heyrәtlәndirdi.
- Yox, hardan Naxçıvanlı olub? Şeyx Lәnkәranlıdır,
talışdır, yaxşı adama oxşayır. - Artist bir qәdәr susdu,
fikirini bitirmәk üçün söz axtardı... - Soruşmaq ayıb
olmasın, doktor, siz özünüz haralısınız? Soyadınızdan İran
bilinir.
- Elәdi, İranlıyam - Doktor dәrindәn nәfәs dәrdi: -
Atam nә vaxtsa ağılsızlıq elәyib, mәni bura gәtirib. Mәnim
ağılsızlığımın yanında onunku heç nәdi, Moskvadan durub
gәlmişәm. Orda on beş il Sklisof xәstәxanasında cәrrah
işlәmişәm. - Sonuncu kәlmәlәri doktor mәxsusi iftixarla
dedi vә yenә stәkanlara araq süzüb әlavә elәdi: - Gәl içәk
bizim allahsızın sağlığına, arzu edәk ki, bir dә vәhşilәrin
girinә keçmәsin, - vә ilk dәfә doktor stakanıstakana
toqquşdurdu. Artist ürәyindә cәrraha qarşı daha güclü
ehtiram hissi keçdirdi vә bu ehtiramı duyduğuna görә
uşaq kimi sevindi.
DAŞ YUXULAR
37
- Hә, doktor, içәk, arzu elәyәk ki, o bir dә heç vaxt
vәhşilәrin taptağı altına düşmәsin, yaxası zalım yerazların
әlinә keçmәsin. Amma, doktor, işin bu yerә çatacağını
arvadı çoxdan bilirdi. Bilirdi ki, nә vaxtsa әrinin başına bu
müsibәt gәlәcәk. Çalışırdı әri ayağını evdәn bayıra
qoymasın. O da çıxmırdı. Dünәn axşam ikicә saatlığa
teatra gedib. Mәn özüm direktorun kabinetindәn zәng
vurub zor-bәla boynuna qoydum gәlsin. Gәmәk istәmirdi.
Çünki teatrdan iyrәnib. Hәtta maaşını almağa gәlmir. Bir
Allah bilir nәyә görә evdәn çıxıb.
- Çәk, rahat çәk. - Doktor Fәrzanı siqaret çәkmәkdәn
yana cibini eşәlәyәn artisti zülümdәn xilax etmәk qәrarına
gәldi. O, yarımaralı pәcәrәnın qabağına gәlıb onu geniş
açdı. Titrәyәn sәslә: - İnanmıram ki, bu adam indәn sonra
bu şәhәrdә duruş gәtirsin, - dedi vә dәrin düşüncәlәrә
daldı.
Artist düz başa düşmüşdü. Hәqiqәtәn dә doktor
Fәrzaninin halı dәyişdi. Ona görә yox ki, onu qәfil
yorğunluq yaxaladı, yaxud artistin söylәdiklәrindәn
rәncidә oldu. İş bundaydı ki, artistin nağıl elәdiyi sünnәt
әhvalatındakı dәhşәtli sualı bir zamanlar arvadı ondan
soruşmuşdu: "Bәlkә Allah sәnin peyğәnbәrindәn
ağılsızdır?" Bu sual Fәrid Fәrzaninin hәyatını yerlә yeksan
elәmişdi. Hәmin mәsәlәyә görә Moskvada, dünyanın orta
göbәyindә qurduğu gözәl ailәsi dağılmışdı. Mәhz o
tәhqiramiz, sağalmaz yara vuran kәlmәlәr sözün tam
mәnasında bu yad şәhәrdә tәnha, bәdbәxt vәziyyәtdә,
ailәsiz qalmağına sәbәb olmuşdu. Bәxtin nә zamansa
adamın üzünә gülmәsi olur: rusla evlәnib, uzun illәr
Moskvada heç bir mәnәvi sıxıntı çәkmәyib. Yeganә qızının
DAŞ YUXULAR
38
xoşbәxt atası - Fәrid Fәrzqani, Allahın hökmünә bax ki,
oğlu doğulandan sonra heç nәyin üstündә daxili
müvazinәti itirib. Körpә oğlunun sünnәt mәsәlәsi ata üçün
böyük problemә çevrilib. Oğlu yekәldikcә problem dә
yekәlib. İş o yerә çatıb ki, o әvvәlki illәrdәn fәrqli olaraq
qatış-qutuş yuxular görmәyә başlayıb.
Bir sabah oğlu on iki yaşına çatanda Fәrid Fәrzani
arvadına qәti fikirini dedi: "Bu, qanundu, Peyğәnbәrin
buyuruğudu. Mәnim onu pozmağa ixtiyarım yoxdu".
"Mәgәr sizin peyğәnbәr Allahdan ağıllıdır?" - sevimli
arvadından bu cavabı eşidәndә hirsindәn başını divara
çırpmaq hәddinә çatdı.
Bax elә hәmin günün sәhәri arvadı işә, qızı mәktәbә
gedәndәn sonra oğlundan iltimas elәdi ki, Peyğәnbәr
tәrәfindәn müsәlmanın Allah qarşısında ilk borcu kimi
qeyd edilәn sünnәt ayinini yerinә yetirmәk üçün atasına
razılıq versin. Kimin ağlına gәlәr ki, belә bir tәcrübәli
cәrrahın elәdiyi sadә әmәliyyat sonda fәsadla
nәticәlәnәcәk? Ancaq ya qorxudan, ya tamam ayrı
sәbәbdәn axşama yaxın oğlunun qızdırması qırxa qalxdı.
İşdәn qayıdan, oğlunu bu halda görәn ana taqәtdәn
düşdü, dili batdı. O, әrinә bir kәlmә demәdәn, uşağın
qızdırmasını salmaq üçün heç bir cәhd göstәrmәdәn
hamamxanaya girib qapını arxadan kilitlәdi vә uzun
müddәt bağlı qapı arxasından gәlәn hönkürtü vә hıçqıraq
sәsi kәsilmәk bilmәdi.
Heç demә, rus qadınlarının mәhәbbәti asanlıqla
nifrәtә dönә bilirmiş. Baxmayaraq ki, yaralı oğlan sәhәr
tezdәn yataqdan qalxıb evin içindә heç nә olmamış kimi
rahatca gәzişmәyә başladı, bununla belә arvadı
DAŞ YUXULAR
39
Fәrzanidәn ömürlük aralandı. O, tezliklә mәhkәmәyә
gedib boşandı, şәhәrin mәrkәzindәki üçotaqlını müxtәlif
rayonlarda iki dәnә ikiotaqlıya çevirdi. Bir neçә il ailәsiz
qalan Fәrid Fәrzani 1986-cı ildә mәnzilini bakılı rusla
dәyişib Bakıya köçdü vә elә ilk gündәncә bağışlanılmaz
sәhvә yol verdiyini anladı. İndi Fәrzaninin oğlu 20
yaşındadır. O, atasının yadında nә az, nә çox, elәcә on iki
yaşında qalıb. Oğlunun günahsız, çaşqın gözlәrini uzun
müddәt unuda bilmәdi, ürәyini göynәtdi. Әn dәhşәtlisi dә
bu idi ki, әvvәldәn axıra çınqırını çıxarmayan oğlan
әmәliyyat bitәn anda atasına elә nifrәtlә baxdı ki, o cürә
baxmağı unutmaq mümkünsüz idi. O baxmaq ayrı bir
baxmaq idi vә Fәrzaniyә deyirdi ki, sәnin bu hәrәkәtin
ömür billah bağışlanmayacaq. Doktor günahının nә
olduğun çox-çox sonralar anladı. Anladı ki, o yaşda uşağın
düşüncәsinә görә heç bir fәrqi yox idi ki, onun şeyinin
ucundan bir tikә pülük kәsilib, yoxsa әl barmaqlarından
biri, Moskva kimi bir şәhәrdә böyüyüb on iki yaşa çatan
oğlan atanın hansı haqla doğma balasına qarşı belә
vәhşilik elәdiyini sadәcә ağlına yerlәşdirә bilmirdi. O sәhәr
doktor canı-qanı qәdәr istәdiyi әziz vә sevimli oğlunun
gözlәrindәn oxudu ki, o bu uşaq üçün tamamilә yaddır. O,
bu yadlığın, oğlunun gözündә әbәdi yurd salan nifrәtin nә
zamansa әriyib itәcәyinә inamında, әlbәttә, yanılırdı. Bu
nifrәtin qarşısında duruş gәrirmәk, onu aradan qaldırmaq
atanın gücündә deyildi, oğul tәrәfdәn isә iynәnin ucu
qәdәr bağışlama cәhdi yox idi. Doktor Fәrzaninin Bakıda
yaşadığı müddәt әrzindә qızı iki dәfә yanına gәlmişdi. İndi
dә heç olmasa hәftәdә bir yol telefon açırdı, sәhhәtiylә
maraqlanır, necә yaşadığını soruşurdu.
DAŞ YUXULAR
40
Hә, oğlu doktor Fәrzaninin zәif yeriydi. Artistin
söhbәti, çox güman onun ürәyinin o zәif tellәrinin
tәrpәtmiş, yarasının qaysağını qoparmış, köhnә dәrdini
tәzәlәmişdi. O xasiyyәtinә yad olan sirli bәdbinliyә
qapılmışdı vә indi dә görünür bütün bu üzüntülәrdәn xilas
olmağa can atırdı.
- Hә, o anadangәlmә Don Kixotdur! - Fәrzani süni bir
fәrәhlә dedi. - Don Kixot - bax bu rol onun boyuna biçilib.
Qoy sağalıb yataqdan qalxsın bunu ona deyecәyәm. Necә
bilirsәn, xәtrinә deymәz,
Artist heyrәt içindә doktora baxdı, çünki "Don
Kixot"un Saday Sadıqlının әn sevimli әsәri olduğunu bilirdi.
- Deyәrsiniz, niyә dә yox - hәyacanlanmış artist
siqaret çıxarmaq üçün yenidәn
әlin cibinә dürtdü. - O, "Don Kixot"u yüz dәfә
oxuyub. Servantes sevdiyi yazıçıdır. Bizimkilәrdәn әn çox
Mirzә Fәtәli Axundova dәyәr verir. Hәyatda isә pәrәstiş
elәdiyi qayınatasıdı, doktor Abasәliyev, bir dә hәmkәndlisi
ermәni qızı Haykanuş, onun barәsindә hәmişә
mәhәbbәtlә danışır. - Nuvariş Qarabağlı bütün bunları
birnәfәsә üyüdüb tökәndәn sonra әlini cibindәn çıxarıb,
bir anlıq doktora baxdı.
Doktor Fәrzani "Don Kixot"u iki dәfә oxumuşdu,
Mirzә Fәtәli Axundov barәdә nәlәrisә bilirdi, amma ermәni
Haykanuşu, şübhәsiz, yerli-dibli tanımırdı. Doktor
Abasәliyevlә isә lap yaxın tanış idi. Onunla Moskvada,
Lelinqradda, Praqada, Varşavada... keçirilәn tibb
simpoziumlarında dәfәlәrlә görüşmüşdü.
- Doktor Abasәliyevin qızı harda işlәyir?
DAŞ YUXULAR
41
- Әvvәllәr Leçkomissiyada idi. Tәzәlikcә Neftçilәr
prospektindә diş klinikası açılıb, Azadә xanım orada işlәyir.
- Artist saata baxdı, - İndi işdә olmaz, çox güman artıq
evdәdir.
- Axı sәn deyirdin belә günlәrdә Mәrdәkana, atasının
yanına gedir.
- Hә, gedir... - birdәn artistin fikiri aydınlaşdı. - Deyәn
bu gün bazardı, hә, doktor? Mәndә bayaqdan çәk-çevir
elәyirәm Azadә xanımı tapıb bütün bunların hamısını ona
danışım. Bu әla oldu, doktor. Qoy Azadә xanım heç nәdәn
şübhәlәnmәsin. Allah qoysa sabah huşu üstünә gәlәr,
Azadә xanım da әrini görәndә halı pis olmaz. Onlar biri-
birilәrini möhkәm sevirlәr. Uşağın da әvәzinә bir-birinә
mehr salıblar. - Danışa-danışa gözünün qrağıynan stola
nәzәr saldı. - İcazә verirsiniz buranı yığışdırım?
- Narahat olma, sәnlik deyil. - Doktor yarımçıq qrafini
soyuducuya qoydu.
Sәndә Azadә xanımın nömrәsi var?
- İşininki yoxdur, ev telefonunu bilirәm.
- Yaz ver mәnә. Yәqin doktor Abasәliyevin bağında
da telefon var.
- Var, amma mәn onun nömrәsini bilmirәm.
Doktor Fәrzani әlini artistә uzatdı.
- Di get, gecәni necә lazımdır, dincәl. Mәnim hәlә
innәn belә xeyli işim var.
- Doktor! - Nuvariş Qarabağlı dillәndi vә elә qәmli
baxdı, sanki Fәrzani onun sonra nә deyәcәyini sözsüz dә
anlamağa borcluydu.
- Palataya gedә bilmәrik, - bildirdi. - Mәnası yoxdur.
Sәn nayran olma. Hәr şey qaydasındadır. Әla otaq
DAŞ YUXULAR
42
ayırmışam, görәndә bәyәnәcәksәn. Televizoru, telefonu -
palata deyil, xan sarayıdır. - Doktor artistin indicә verdiyi
telefon nömrәsi yazılmış kağıza baxdı. - Ailәsi ilә әlaqә
saxlayaram, - әlavә elәdi. - Sәn heç nәdәn narahat olma.
1989-cu ilin soyuq dekabr gecәsi idi. Nuvariş
Qarabağlını evә getmәyin dәhşәtli qorxusu bürümüşdü.
Bu qorxu içindәki kömәksizlik vә çıxılmazlıq duyğusundan
qaynaqlanırdı. Kaş yenidәn bir az әvvәl ayrıldığı
xәstәxanaya qayıtmaq iqtidarında olaydı, yalvarıb-
yaxaraydı, çox yox, tәk bircә gecәliyinә xәstәxana
çarpayısında, әn şәraitsiz palatada daldalana bilәydi.
Xәstәxanadan aralanandan dәrhal sonra o, tәnhalığı az
qala fiziki ağrı qәdәr hiss elәyir, doktor Fәrzani ilә birgә
keçirdiyi gecә, daha әlinin heç zaman çatmayacağı
unudulmaz tәәssüratların tәsiri altında yanıb yaxılırdı.
Doktor Fәrzani Saday Sadıqlının yanında qalmağı
әmәliyyat zamanı ona assistentlik elәyәn yetmiş yaşlı
çoxillik iş tәcrübәsinә malik Münәvvәr xanıma hәvalә
elәmişdi. Uzun ömrünün әlli ildәn çoxunu әhalinin can
sağlığına hәsr edәn Münәvvәr xanımı burada Mira xanımı
kimi tanıyırdılar. Birinci Mira xanım deyirdi. O ki qaldı
Fәrzaniyә - öz işinin ustası olan tәcrübәli tibb bacısını
konkret mәqamdakı ovqatına münasib tәrzdә çağırırdı.
Mәsәlәn, әhvalının adi vaxtında ona elәcә Münәvvәr,
yaxud sestra deyirdi. Kefinin kök vaxtında isә travmatoloji
cәrrahiyyә bölümünün әvәzsiz әmәkdaşı onun üçün
Minaşa idi. Bu sayaq müraciәt Münәvvәr xanımı hәr dәfә
xoşbәxt elәyirdi.
Hәr әmәliyyatdan sonra kabinetinә qayıdıb iki qәdәh
araq içmәk doktor Fәrzaninin dәyişmәz adәti idi.
DAŞ YUXULAR
43
Әmәliyyat var, yoxdur bunun fәrqinә varmadan cәrrah
axşamüstlәri öz kabinetinә çәkilir, müәyyәn müddәt
xәstәxana hәyatından tam tәcrid olurdu. Sizә dә mәlum
olan bu günü saymasaq hәmişә tәk içirdi. Elә buna görә
dә tibb bacısı bәrk narahat olmuşdu: bir tәrәfdәn ona
görә ki, doktor hәr günkü normanı aşa bilәr, digәr
tәrәfdәn dә qısqanırdı, axı bu neçә il әrzindә cәrrah mәhz
bu kabinetdә sevincini dә, kәdәrini dә onunla bölüşürdü,
bir yerdә dәrdlәşirdilәr.
Onu әn çox qorxuya salan mәsәlәlәrdәn biri dә bu
idi: doktor Fәrzani xәstәni nomenklatura üçün nәzәrdә
tutulan palatada yerlәşdirmişdi. Belә bir hal yalnız baş
hәkimin qәrarı ilә ola bilәrdi: bәlkә dә heç lazımi göstәriş,
razılıq olmayıb.
- Bu da mәn, Minaşa! - Әyni ağ xalatlı doktor Fәrzani
palataya girib qocaman tibb bacısını salamladı. Bu sayaq
salamlama hәmişә olduğu kimi Münәvvәr xanımın ürәyinә
sarı yağ kimi yayıldı. Görünür, Moskvadan Maşa zәng
çalıb, - belә düşünmәyә qadının haqqı vardı, axı çox vәdә
qızının zәngindәn sonra doktor Fәrzaninin çiçәyi çırtlayır,
kefi kökәlirdi.
- Hә, bizim artistimizin hәlә dә bu işıqlı dünyaya
qayıtmaq fikri yoxdur? -
Doktor xәstәnin nәbzini yoxlayıb soruşdu. - Onun
ürәyi, Minaşa, ürәyi... bәdәnindә sağ-islahat qalmayıb, di
gәl ürәyi saat kimi işlәyir.
- Eh, Fәrid Qasanoviç, siz bilirsiniz, mәn onun necә
vaxtlarını görmüşәm?! -
- Tibb bacısı hәyәcan vә qәm içindә dillәndi. - Vaxt
var idi onu sәhnәdә görmәk üçün camaat dәstә-dәstә
DAŞ YUXULAR
44
axışırdı. Siz Aydını oynayanda görsәydiniz. O qәdәr
qәşәng oynayırdı, hәtta kişilәr dözmәyib ağlayırdılar. -
Doluxsunmuş tibb bacısı göz yaşlarını zorla saxlayırdı. -
Görürsünüz, sifәti nur saçır, elә-belә işıq deyil, çәkdiyi
әzabların odudu, üzünә çıxıb. Oturmuşam yanında,
baxmaq istәyirәm üzünә, baxa bilmirәm.
- Hә, möhkәm kişidi, - doktor razılaşdı, xәstәnin
yatağından aralandı, bir müddәt pәncәrәnin qabağında
dayandı. Sonra qayıdıb Münәvvәr xanımın böyründәki
kresloda әylәşdi.
- Ancaq, doktor, - tibb bacısı asta sәslә dedi, - gәrәk
siz baş hәkimә heç olmasa nәzakәt xatirinә tәzә xәstәni
bu palataya yerlәşdirmәyinizi deyәydiniz.
- Dedim bu barәdә - doktor hәvәssiz cavab verdi,
kreslodan qalxdı, yenә pәncәrәyә yaxınlaşdı.
Elә bil tibb bacısının üstündәn dağ götürüldü. O,
ayağa qalxıb qapıya tәrәf tәlәsdi.
- Mәn getdim kabinetinizi yığışdırmağa - dedi,
qapıdan çıxarkәn bir dә palataya sarı boylandı, - sizә çayı
bura gәtirim?
- Gәtir. Amma baş hәkimdәn icazә almağı unutma.
Tibb bacısı gedәndәn sonra doktor tәkrarәn
pәncәrәnin qarşısına keçdi. Bu adәt - gecәlәr pәncәrә
önündә dayanıb bomboş küçәyә baxmaq şakәri son
macallarda peyda olmuşdu. Qәribәdir, gör neçә aydır,
Bakı küçәlәrindә nәinki gecә, hәtta gündüzlәr dә tәk,
yaxud qoşa gedәn adamlar gözә dәymir. İndi adamlar
sürü olublar, kütlә olublar. Ağzına gәlәni danışmaq
hakimiyyәti, qışqırmaq, mәdh etmәk ixtiyarı kütlәyә
mәxsusdur. Әn qәribәsi dә bu idi ki, bu qışqıran, mәdh
DAŞ YUXULAR
45
elәyәn adamların dilindәn qopan sözün sayı yarımvәhşi
insanların ov mәrasimlәrindә işlәtdiklәri sözün sayından
çox deyildi.
Azadlıq!
İstefa!
Qarabağ!
Son vaxtlar bu adamlar bәsit lüğәt tәrkibini daha üç
kәlmә ilә zәnginlәşdirmişdilәr.
Ermәnisәn!
Ölmәlisәn!
Vәssalam!
- Vәssalam! Vәssalam! - Doktor Fәrzani öz-özünә
danışıb pәncәrәdәn aralandı.
Vә bu vaxt o, bir damla göz yaşının işıldaq iz sala-
sala xәstәnin saralmış sifәtindәn boğazına tәrәf
süzüldüyünü gördü.
DAŞ YUXULAR
46
Dostları ilə paylaş: |