Elm adamlari elm haqqinda professor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında ÇAŞIOĞlu bakı 2010
Yüklə 1,48 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı, “Çaşıoğlu”, 2010 – 312 səh.
- ISBN: 978-9952-27-185-0 ©Xəlilov S., 2010 Ön söz
- Giriş əvəzi: Elm və onun sükanı
- ELM və DİN
- İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti
- Əbdüs-Səlam.
- Müasir elm: insanlığın ortaq mirası
- İslam dünyasında elmlərin geriləməsi
|
Ön söz ELM ADAMLARI ELM HAQQINDA Professor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında ÇAŞIOĞLU Bakı - 2010 Müəllif-tərtibçi: Səlahəddin Xəlilov Elm adamları elm haqqında. Professor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2010 – 312 səh. Kitabda islam dünyasının böyük alimləri Əbdüs-Səlamın, Xudu Məmmədovun və Oqtay Sinanoğlunun dünya elminə verdiyi töhfələr barədə qısa məlumat verilir. Onların ümumiyyətlə elm haqqında: elm və din, elm və dil, elm və sənət mövzularında yazdıqları əsərlər kitaba ayrıca fəsillər kimi daxil edilmişdir. Elm haqqında tam təsəvvür yaratmaq, elmin texnika və istehsalla, ictimai-iqtisadi həyatla əlaqəsini də işıqlandırmaq üçün bura Elm haqqında elm adlı bölmə də əlavə olunmuşdur. Kitab alimlər, tələbələr və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. ISBN: 978-9952-27-185-0 ©Xəlilov S., 2010 Ön söz Belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, biz öz mənəviyyatımızı, mədəni-mənəvi dəyərlərimizi qorumağa çalışmalıyıq, Qərbdən isə ancaq onların elmi-texniki dəyərlərini, müasir texnologiyaları götürmək lazımdır. Bu, ilk baxışda çox optimal bir variantdır, amma eyni zamanda, çox sadəlövh fikirdir. Əslində bunu o zaman etmək olar ki, söz sahibi sən özün olasan. Yəni nəyi vermək və nəyi almaq məsələsini də özün müəyyənləşdirəsən. Halbuki baxılan halda qüvvətlər nisbəti Qərbin xeyrinə olduğuna görə, verən də, alan da Qərb özüdür. Yəni o bizə nəyi vermək istəyirsə, onu da verir və bizdən nəyi almaq istəyirsə onu da alır. İndi gəlin, məsələyə Qərbin gözü ilə baxaq və anlamağa çalışaq ki, Qərb üçün nə daha sərfəlidir? Bəli, bizim mədəni-mənəvi dəyərlərimiz bir üstünlükdür və Qərb bunun qiymətini bilir. Və Qərb bizə öz elmi-texniki nailiyyətlərinin, sənaye məhsullarının müəyyən bir qismini verməklə əvəzində bizim malik olduğumuz yeganə sərvəti almaq istəyir. Qərb bizə sadəcə olaraq kompüteri, yaxud televizoru transfer etmir. O, həm də televiziya verilişlərinin məzmununu və internet vasitəsilə ötürülən informasiyanın çeşidini müəyyən edir. Qərb bizim maraq dairəmizi də, zəif cəhətlərimizi də bizdən daha yaxşı bilir. Çünki bizi kənardan və məqsədyönlü surətdə seyr edir. Bəs biz özümüzü öyrənməyə çalışırıqmı? O vaxtlar – Xudu Məmmədovun bizə dərs dediyi 70-ci illərdə və universiteti bitirdikdən sonra müntəzəm xarakter almış görüşlərimiz zamanı biz kristalloqrafiyadan, təbiət hadisələrindən maddələrin quruluşundan daha çox, insan təbiətindən, cəmiyyətin quruluşundan bəhs edərdik. Kristalların və milli ornamentlərin strukturu, təbiətin yaddaşı ilə milli təfəkkür arasında eyniyyət məsələləri fəlsəfi yaradıcılıq yolunu seçmiş gənc fizik üçün maraqlı olmaya bilməzdi. Bizi bağlayan məhz təbiətə və insan həyatına fəlsəfi səviyyədə yanaşma tərzi idi. Mübahisələr də çox olurdu. Bir dəfə mən isbat etməyə çalışdım ki, biz Qərbin neçə yüz illər ərzində qalxdığı səviyyəni qısa bir müddətdə mənimsəyib onlarla yarışa bilmərik; ona görə də optimal bir yol seçmək lazımdır. Bu yol isə Qərbdən hazır elmi nəticələri götürərək onların daha tez tətbiqinə nail olmaqdır. Görünür, mən həm də Yaponiya təcrübəsinə istinad edirdim. Lakin gözlədiyimin əksinə olaraq Xudu müəllim bu fikrə etiraz etdi və dedi ki, hər bir xalq dünya sivilizasiyasına nə qədər pay verirsə, ancaq o qədər də götürə bilər. O vaxtdan neçə illər keçmişdir və bizim ümumi məhsuldan, dünya sivilizasiyasından daha çox pay götürmək iddialarımızın həmişə tərsinə çevrildiyinin şahidi olmuşam. Nəyi isə əvəzsiz almaq ancaq illüziya imiş. Elmi-texniki sahədə aldıqlarımızın bədəlini sən demə mənəviyyatımızla ödəyirmişik. Bəs çıxış yolu nədədir? Bunun üçün, əlbəttə, orta əsrlərdə islam dünyasının indiki Qərb ölkələrinə nisbətən çox irəlidə olmasına rəğmən, tədricən geri qalmasının səbəblərini müəyyənləşdirmək lazımdır. Elmin ön cəbhəsindəki ayrı-ayrı nümunələr, yəni müsəlmanların normal elmi mühitdə çalışarkən, heç kimdən geri qalmayaraq böyük uğurlar qazanması faktları göstərir ki, hər şey ictimai mühitlə bağlıdır. Yəni söhbət islami dünyagörüşünün guya elmin inkişafı üçün əlverişli olmaması haqqında yaradılmış mifin dağıdılmasından gedir. Problem cəmiyyətin təşkilatlanması və onun strukturunda elm üçün normal şərait yaradılması ilə bağlıdır. İngiltərədə təhsil alan və İtaliyada, özünün yaratdığı nəzəri fizika mərkəzində çalışan Əbdüs-Səlamın, ABŞ-ın ən məşhur universitetlərindən olan Yel universitetində çalışan Oqtay Sinanoğlunun, habelə cəmi bir neçə il Moskvada və bir il İngiltərədə çalışdıqdan sonra vətənə dönən Xudu Məmmədovun timsalında biz bir daha bunun şahidi oluruq. Məktəb olimpiadalarında gənc fiziklərimizin, riyaziyyatçılarımızın, bioloqlarımızın uğurları, hər il neçə-neçə məktəblinin vətənə qızıl medalla qayıtması artıq bir ənənəyə çevrilmişdir. Bəs sonra? Sonra əlverişli elmi mühitin yoxluğu ucbatından bu gənc istedadlar ya xarici ölkələrə getməli olur, ya da qalıb paslanırlar. Eləcə də şahmat yarışlarında 10, 12, 14 yaşa qədər uşaqlar arasında birinci yerləri asanlıqla tutduğumuz halda, yetkin yaşlarda bu qələbələri təkrar etmək çətinləşir. Çünki genetik intellektual keyfiyyətlər gərək müvafiq mühitlə tamamlansın. Bizdə çatışmayan məhz mühitdir. Bir dəfə böyük riyaziyyatçı-alim Lütfi Zadənin 75 illik yubileyinə həsr olunmuş bir mərasimdə hamı Azərbaycan aliminin və hətta Azərbaycan elminin böyük nailiyyətlərindən bəhs edərkən sual verdim ki, axı, Zadə hansı bir təsadüfləysə ABŞ elmi mühitinə düşməsə idi, Azərbaycanda qalsa idi, yenə indiki Zadə ola bilərdimi? Yox... Bəlkə biz onu heç doktorluq müdafiəsinə də buraxmazdıq. Ona görə də, beş dəfə azərbaycanlı alim deyəndə, bir dəfə də gəlin, Amerika elmi mühitini yada salaq. Haqqında söhbət açdığımız üç böyük alim: Əbdüs-Səlam, Xudu Məmmədov, Oqtay Sinanoğlu da məhz xarici elmi mühitdə özlərini təsdiqləyə bildilər. Lakin onların fərqləndirici cəhəti budur ki, yüksək milli ruh onları həmişə vətənlə bağlamış, bütün nüfuzlarını və elmi potensiallarını öz xalqlarının elmi intibahı üçün sərf etmişlər. Uzun müddət xaricdə çalışan Əbdüs-Səlam və Oqtay Sinanoğlu daha çox elmi nailiyyət əldə etmiş, dünya miqyasında daha çox tanına bilmişlər. Xudu Məmmədov isə gənc yaşlarında böyük şöhrət qazansa da, öz ölkəsinə erkən qayıtdığı üçün dünya elm mərkəzlərindən bir növ aralı düşmüş və nə yaxşı ki, böyük elmi potensialını fəlsəfi yaradıcılığa və elm maarifçiliyinə yönəltməklə millətə heç olmasa, bu istiqamətdə fayda verə bilmişdir. Onun kristalloqrafiya sahəsində ixtiraları elə o dövrdəcə dünya elmi tərəfindən mənimsənildiyi və indi bəlkə də köhnəldiyi halda, ümumiyyətlə elm haqqında, onun təşkilati məsələləri, ictimai tərəqqidəki rolu haqqında, habelə daha çox dərəcədə fəlsəfi məzmun daşıyan strukturların sənətdə və elmdə adekvatlığı barədə yazdığı əsərlər elmi dünyagörüşünün formalaşmasında öz böyük əhəmiyyətini indi də saxlayır. Əbdüs-Səlamın dünyanın ən məşhur elmi mərkəzlərində tədqiqat aparmaq imkanları olduğu halda, dönə-dönə vətənə qayıdaraq burada da müəyyən bir elmi mühit yaratmaq cəhdləri və nəhayət, bu da baş tutmadıqda Avropanın ən gözəl guşələrindən birində (Triyest, İtaliya) inkişaf etməkdə olan ölkələrin gənc fizikləri üçün tədqiqat mərkəzi açdırmağa nail olması və hər il öz ölkəsindən və digər müsəlman ölkələrindən bura onlarla istedadlı gənc alim cəlb edərək bütövlükdə islam dünyasında elmin gələcək inkişafı üçün potensial hazırlaması – bütün bunlar alimin böyük vətəndaşlıq mövqeyinin təcəssümü idi. Həm də bu milli qeyrət hissi təkcə vətəndaşlıq miqyasında yox, daha böyük miqyasda – bir müsəlman təəssübkeşliyi şəklində də üzə çıxırdı. Oqtay Sinanoğluda isə türkçülük daha qüvvətlidir. O, dindən də əvvəl dil haqqında, millət haqqında düşünür. Türk dünyasında müqtədir bir elm dilinin formalaşması uğrunda mübarizə aparır. Qazandığı bütün nailiyyətlər, mükafatlar, titullar onun üçün ancaq millətə xidmət müstəvisində dəyər kəsb edir. Bu kitabda bəlkə də təsadüfən alınan ən maraqlı cəhətlərdən biri islamçılıq, türkçülük və müasirlik ideyalarının vəhdətidir. Bu böyük şəxsiyyətləri öz konkret tədqiqat sahələrindən kənara çıxaraq bütövlükdə elm və onun milli tərəqqidə rolu haqqında düşünməyə, öz ölkələrində elmi mühit və kadr potensialı yaratmaq üçün çalışmağa vadar edən də əslində eyni bir səbəbdir – əqidə müəyyənliyi, milli qeyrət, dövlətçilik ruhu! Biz indi Əbdüs-Səlamın nəzəri fizika, Xudu Məmmədovun kristalların quruluşu və O.Sinanoğlunun kvant kimyası sahəsindəki nailiyyətlərindən bəhs etməyərək, onların hər üçünün ümumiyyətlə elm haqqında, elm və din, elm və dil, elm və sənət haqqında yazdıqları əsərləri bir kitabda toplayıb oxuculara təqdim edirik. Onu da qeyd edək ki, bu sətirlərin müəllifinin sovet dövründə elm haqqında yazdığı öz kitabını da yuxarıda adlarını çəkdiyimiz əsərlər sırasına qatması heç də bu böyük alimlərlə yanaşı durmaq iddiasından irəli gəlməyərək, elm haqqında həqiqətən hərtərəfli təsəvvür yaratmaq istəyinin nəticəsidir. Belə ki, elm və din, elm və dil, elm və sənət mövzuları nə qədər əhəmiyyətli olsa da, problemin tam şəkildə açılmasına imkan vermir. Elmin texnika və istehsalla, ictimai-iqtisadi həyatla əlaqəsi müəyyənləşdirilmədən, elm haqqında tam təsəvvür yaratmaq mümkün deyil. Ona görə də biz elm haqqında elm bölməsini də kitaba daxil etdik. Bundan əlavə, müəllif özünün “elm və dil” mövzusunda hələ o vaxt, sovetlər dağılmağa başlayan dövrdə yazdığı məqaləsini də eyni adlı fəslə daxil etmişdir. Düşünürük ki, bu mövzu indi də aktualdır. Belə ki, biz təkcə millətləşməyə yeni-yeni başlamırıq; biz elmləşməyə və elmi-fəlsəfi özünüdərkə də yeni-yeni başlayırıq... Başlayırıqmı?!
Elmin məqsədi isə insanın intellektual dünyasını zənginləşdirmək, onu daha məlumatlı, daha bilikli etmək və bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi sayəsində onun maddi təsir imkanlarını artırmaqdır. Elmi biliyin maddi qüvvəyə çevrilməsi təbiətlə mübarizədə insanı daha güclü edir. Lakin insanın maddi gücü-qüdrəti artdıqca bu gücü düzgün yönəldə bilmək üçün onun mənəvi kamillik səviyyəsi də yüksəlməlidir. Zira elm əhli olmaq, hələ kamal əhli olmaq deyil. Kamalın qələbəsi üçün yüksək elmi-texniki səviyyə ona uyğun gələn yüksək mənəvi-əxlaqi səviyyə ilə tamamlanmalıdır. Görünür, bu məhz belə bir ehtiyacdan irəli gəlir ki, elmin öz daxilində haçalanma getmiş və istehsalatın, ictimai-iqtisadi həyatın tələblərinə cavab verən elmi biliklər sistemi ilə yanaşı, humanitar yönlü elmi biliklər də nisbi müstəqil şəkildə inkişaf etdirilmişdir. Bundan əlavə, dəqiq elmlərin özü də ümumi dünyagörüşün əsaslarına xidmət edən biliklər sisteminə və tətbiqi-texnoloji biliklərə ayrılmışdır. D.Prays bu sonuncu bölgünü “böyük elm” və “kiçik elm” şəklində aparmaqla universitetlərin missiyasını istehsal şirkətlərin missiyasından fərqləndirmişdir.1 Akademiya, ali məktəb və sahə elmlərindən danışarkən, bir qayda olaraq, elə bil ki, eyni hüquqlu, eyni imkanlı adamların müxtəlif idarələrdəki fəaliyyətindən söhbət gedir. Müqayisə adətən statistik göstəricilər əsasında aparılır: hansı sahədə neçə elmlər doktoru vardır, neçə işçi çalışır və s. Halbuki, həmin sahələrin öz spesifikasından asılı olaraq orada çalışan elm adamlarının fəaliyyəti də müəyyən xüsusiyyətə malik olmalıdır. Məsələn, sahə elmində çalışan adamların əsas funksiyası məlum elmi müddəaları istehsal sahəsinin tələblərinə uyğunlaşdırmaq, yeni tətbiq yolları tapmaqdırsa, Akademiya işçilərinin funksiyası tətbiqdən asılı olmadan yeni elmi biliklər almaq, gerçəklik haqqında həqiqəti üzə çıxarmaqdır. Bəs ali məktəb? Burada çalışan müəllimlər həm də elm adamlarıdır, elmi tədqiqat vərdişlərinə malikdirlər. Əlbəttə, müəllimin ilk əsas vəzifəsi tədris etmək, məlum bilikləri öyrətməkdir. Lakin necə etmək olar ki, müəllimlik və alimlik tam müstəqil fəaliyyət sahələri kimi bir-birinə qarşı dayanmasın, əksinə, eyni məqsəd ətrafında birləşərək bir-birini tamamlasın? Axı, müəllim heç də yalnız hazır biliklərin mənimsənilməsi ilə kifayətlənməməli, tələbələrə həm də yeni bilik axtarılması yollarını öyrətməli, tədqiqat vərdişləri aşılamalıdır. Yaradıcı təfəkkür əldə etmədən tələbə aldığı bilikləri uğurla tətbiq edə bilməz və yeni, standartdankənar, qeyri-normal vəziyyətlərdə çıxış yolu tapa bilməyəndə durğunluğun, ətalətin, ehkamçılığın daşıyıcısı olar. Bu baxımdan, ölkəmizdə ətalət və ehkamçılığın qalıqları təhsil sistemində də böyük neqativ rol oynamışdır. Hazır biliklərin öyrədilməsi ilə kifayətlənməmək və tələbələrdə tədqiqatçılıq vərdişləri, yaradıcı təfəkkür formalaşdırmaq üçün isə tədris prosesinin özü real tədqiqat laboratoriyasına çevrilməlidir. Alimlik və müəllimlik müəyyən spesifik cəhətlərlə şərtlənsə də, bir sıra ümumi cəhətlərə də malikdir. Təsadüfi deyil ki, respublikamızda elmi kadrların üçdə birindən çoxu ali məktəblərdə cəmlənmişdir. Xüsusən, elmi dərəcəsi olan kadrların nisbi sayına görə ali məktəb akademiya və sahə elmini xeyli qabaqlayır. Belə bir şəraitdə fundamental elmi tədqiqat işinin əsasən Akademiya institutlarında aparılması, ali məktəblərin isə bu işə ancaq qismən qoşulması yolverilməz haldır. Respublikanın məhdud imkanları müqabilində bütün elmi avadanlıq və təchizat mərkəzləşdirilməli olduğu halda, tam bir pərakəndəlik hökm sürür. Elmin idarə olunması hələ də sosializmdən qalma ənənələrə müvafiq olaraq inzibatçılıq yolu ilə həyata keçirilir. Həmin dövrdə elmin spesifikasını nəzərə almadan elmi institutlarda və ali məktəb kafedralarında, təsərrüfat müəssisələrində analoji nizam-intizam yaratmağa təşəbbüs göstərilir, «təşkilatçılıq qabiliyyəti» olan adamlar elmdə də «dəmir qayda»ya nail olurdular. Akademiyanın qapısı ağzına milis işçiləri qoyulması və ali məktəb müəllimlərinin, başqa müəssisələrdə çalışan alimlərin içəri buraxılmaması, elmi işçilərdən elmi nəticə soruşmaq əvəzinə, onların səkkiz saat şöbədə oturmalarının təmin edilməsi elmi işin və elmi əməkdaşlığın spesifikasını «unutmaqdan» irəli gəlirdi. İndi yenə də elmdə islahatdan danışılan kimi, yada düşən elə formal nizam-intizam olur. Elmşünaslıq problemlərinin böyük bilicisi Xudu Məmmədov danışırdı ki, akademik İ.Vekua Novosibirskdən qayıdaraq Gürcüstan SSR Elmlər Akademiyasına prezident təyin olunandan sonra bir sıra dəyişikliklər həyata keçirir ki, köhnə stereotiplərə uyğunlaşmış adamlar bunu heç cür qəbul edə bilmirlər. Onun təşəbbüsü ilə yeni elmi-tədqiqat institutu açılır və bura yüksək maaşla istedadlı gənc alimlər cəlb olunur. Bu alimlər işə vaxtı-vaxtında gəlib getmədiyi üçün və hər kvartalda konkret nəticələr əsasında hesabat vermək əvəzinə taleyi qabaqcadan məlum olmayan «uzaq məqsədlər» uğrunda çalışdıqları üçün bir qrup “qanunpərəst” Moskvaya şikayət yazır ki, akademik İ.Vekua dövlət pulunu havayı xərcləyir, işə gəlməyən adamlara yüksək maaş verir, onları növbəsiz mənzillə təmin edir. Yoxlama gəlib iş vaxtında deyilənlərin doğru olduğunu müəyyən edir. Axşam komissiya üzvləri hansı isə yubiley məclisində iştirak edir və gecə yarısı banketdən qayıdanda akademik İ.Vekua maşınları həmin institutun yanından sürməyi xahiş edir. Baxıb görürlər ki, gündüz adamsız olan otaqların çoxunda gecə işıq yanır. Məlum olur ki, tədqiqatçılar məhz «iş vaxtı» adlanan müddətdə deyil, onlara yaradıcılıq üçün hansı vaxt münasibdirsə, o vaxtda işləyirlər. İşçilərə verilən bu sərbəstlik elmi işlərin səmərəsini daha da artırır. Onların hər kvartalda konkret nəticə tələbindən xilas edilməsi, onlara etimad göstərilməsi və şərait yaradılması diqqəti daha böyük problemlərə yönəltməyə, elmin təkcə bu günü üçün deyil, həm də sabahı üçün çalışmağa imkan yaradıb. Elmdə formal hesabat sisteminin tətbiq edilməsi nəinki məsuliyyət hissini artırmır, hətta əsl elmi meyarları pərdələməklə qarışqanı fil, fili qarışqa etməyə imkan yaradır, elm sahəsində «pripiska»nın yayılmasına səbəb olur. Əksər elmi-tədqiqat institutlarında və xüsusən ali məktəb kafedralarında plan üzrə görülən illik elmi iş dedikdə makinada səliqə ilə çap edilmiş müəyyən həcmli (yenə də kəmiyyət meyar kimi çıxış edir) yazı nəzərdə tutulur. Onun elmi dəyərini isbat etmək üçün istənilən iki nəfərdən rəy almaq kifayətdir. Nəticədə hamı bir-birinin işinə gözəl rəylər yazır və «tədqiqat işləri» müəllimin çalışdığı şöbədə və ya kafedrada «müzakirə olunur». Rəqabət prinsipi işləməyən yerdə heç kim öz yoldaşına qarşı «bədxahlıq» etmək niyyətinə düşmür. Əgər tək-tək istisnalar varsa, bunlar da elmi prinsipiallıqdan yox, şəxsi münasibətdən doğur. Çünki elmi rəqabət mühiti və dəqiq elmi meyarlar olmayanda dəyərsiz «tədqiqatları» tərifləmək, həqiqi elmi sanbalı olan tədqiqatları isə «alt-üst» etmək mümkündür. Ali məktəbdə çalışan yüksək ixtisaslı elmi kadrlar elmi tədqiqat işi üçün lazımi şərait əldə edə bilmirlər. Ali məktəblərin elmi tədqiqat bölmələrində əsasən tədris fəaliyyətinə cəlb olunmamış, bu və ya digər səbəbdən müəllim kimi ixtisara düşmüş və ya "ehtiyat qüvvəyə" daxil olan adamlar çalışırlar ki, bu da ən böyük elmi potensiala malik olan professor-müəllim heyətinin yenə də fəal elmi tədqiqatdan kənarda qaldığına dəlalət edir. Nəticədə nəinki professor-müəllim heyətinin elmi tədqiqat imkanları reallaşmır, həm də bu imkanları tədricən itirməklə onlar yaradıcı müəllim kimi də çox şey itirmiş olurlar. Ali məktəbdə müəllimdən həm də alimlik tələb olunur və bu cəhət harada isə tədris mühitindən kənarda, başqa şəraitdə və başqa bir sistemin (elm sistemi) daxilində yox, həm də tədris prosesində nümayiş etdirilməli, daha doğrusu, elmi tədqiqatla tədris işi əlaqələndirilməlidir. Bu, xüsusən universitet təhsilini şərtləndirən ən ciddi tələblərdən biridir və qabaqcıl universitetlər öz işini məhz bu istiqamətdə yenidən qurmağa çalışırlar. İnkişaf etmiş kapitalist ölkələrində fundamental elmi tədqiqatların əsasən universitetlər tərəfindən həyata keçirilməsi heç də təsadüfi deyil. Bu baxımdan, ABŞ-ın təcrübəsi xüsusi diqqətə layiqdir. Burada ali məktəblər arasında universitetlərin xüsusi çəkisi böyükdür və onlar ən müasir tələblər səviyyəsində elmi bazaya malik olduqlarından elmin tərəqqisində aparıcı rol oynayırlar. ABŞ-ın bütün fundamental elmi tədqiqatlarının 60%-dən çoxu universitetlərin payına düşür. Ən böyük universitetlərin (multiuniversitetlər) tərkibində müasir avadanlıqla təchiz olunmuş bütöv tədqiqat mərkəzləri və elmi tədqiqat institutları fəaliyyət göstərir. Həmin tədqiqat müəssisələrinin Akademiya yox, universitet nəzdində olmasının üstün cəhətlərindən biri yüksək ixtisaslı alim-müəllimlərin elmi potensialından səmərəli istifadə olunmasıdır. Digər tərəfdən, elmi mərkəzə tədqiqatçı kimi cəlb olunmuş adamlar, əgər xüsusi qabiliyyətləri varsa, özlərini qabaqcıl müəllim kimi də göstərmək imkanı əldə edir. Müəllimlik və alimlik funksiyaları arasında qarşılıqlı keçid imkanı yaranır. Lakin, bizcə, bu cür təşkilati strukturun ən böyük üstünlüyü doktorant və tələbələrin universitet nəzdindəki elmi mərkəzlərin bazasından istifadə etməsi hələ təhsil dövründə əsl elmi tədqiqata cəlb oluna bilməsidir. Məhz bu sonuncu imkanın böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq ABŞ-da son vaxtlar xüsusi tədqiqat universitetlərinə (multiuniversitet) geniş yer verilir. Multiuniversitetlərdən fərqli olaraq, elmi tədqiqat müəssisələri təhsil müəssisəsinin nəzdində olur, onun içərisində əridilir, yəni təhsil və elmi tədqiqat eyni bir prosesə çevrilir. Burada oxuyan tələbələr artıq peşəkar elmi işçidirlər və ən aktual problemlərin həllində bilavasitə iştirak edirlər. ABŞ-ın bu qabaqcıl təcrübəsi, heç şübhəsiz, bizdə də nəzərə alınmalıdır. Elmi biliklər, elmin əsasları müasir dövrdə bütün fəaliyyət sahələrinin strukturuna daxildirsə, bəs onda elm digər fəaliyyət sahələrindən nə ilə fərqlənir? Ümumiyyətlə elm əməli fəaliyyət sahələrindən ayrımı mövcud olmalıdır? Digər tərəfdən, bütün ali məktəblərdə elmin əsasları öyrədilirsə və gələcək elm adamları da məhz bu təhsil alanlar sırasından çıxmalıdırsa, elmin ictimai təşkilatlanma forması təhsil sahəsindən kənardamı olmalıdır? Bəzən bizimkilər ümumiyyətlə elmin, abstrakt elmin inkişafı prosesində bu və ya digər dərəcədə iştirakları ilə fəxr edirlər. Onlar ancaq müstəqil elm haqqında, yeni elmi biliklər haqqında düşünürlər. Bəs bizim ixtiraçılar, konstruktorlar və müasir elmi nailiyyətləri tətbiq etmək səviyyəsində olan mühəndislər harada və necə hazırlanır? Digər tərəfdən, elmin menecmenti sahəsində də kadr hazırlığına böyük ehtiyac vardır. Elmin yönləndirilməsi, sükanın kimin əlində olması olduqca vacib bir məsələdir. Hələ Füzuli dövründə bu məsələ çox aktual idi. Böyük şairimiz belə deyirdi: «Elm pis adamların əlində hiyləgərlik alətidir. Amandır, hiyləgər şəxslərə bilik öyrətmə. Fəsad əhlinə elm öyrətmək xalqı qırmaq üçün cəlladın əlinə iti qılınc vermək deməkdir». Lakin, təəssüf ki, tarix bu hikmətə əməl etməmiş, «fəsad əhli» elmə daha tez yiyələnmişdir. Məgər atom bombasını da, nüvə silahını da və onları daşımaq üçün yaxın, orta və uzaq məsafəli raketləri də alimlər düzəltmədilərmi? Ya, ola bilsin ki, bilavasitə düzəltmədilər; onda belə deyək: bütün müasir silahlar alimlərin kəşfinə istinad etməklə ixtiraçılar, konstruktorlar və mühəndislər tərəfindən düzəldilmirmi? Və bu işlərin arxasında ümumbəşəri bir elmi fəaliyyət sistemi dayanmırmı? Və bu qlobal sistemin formalaşmasında bir çox günahsız ölkələrin günahsız alimlərinin payı da yoxdurmu? Böyük elmin dəyirmanına su tökməyə çalışırıq, amma bu dəyirmanın kimin üçün üyütdüyünü və hazır məhsullardan kimin faydalandığını, yaxud əksinə, kimin başında çatladılacağını bilirikmi? Alim deyə bilər ki, bu daha mənim işim deyil, bunu da qoy bir başqası düşünsün. Amma bu «bir başqaları» kimdir və onlardan bizdə varmı? Bax bu məqamda texnokrat alimlərin yadına salmaq istəyirik ki, bu «başqa məsələlər» məhz ictimai elmlərin predmetinə daxildir. Təhsil – Elm – Texnika – Texnologiya – Sənaye – İstehlak zəncirində hər bir mərhələ tam müstəqil bir dəyər olmayıb həmin böyük zəncirin tərkib hissəsi olmaqla, müəyyən ideoloji yönə malikdir. Bu ideoloji yönü müəyyənləşdirən, cəmiyyətin makrostrukturunu, daxili proseslərin qarşılıqlı nisbətini təhlil edən onların müvafiq beynəlxalq proseslərlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən və dövlət üçün təkliflər paketi hazırlayan da məhz ictimai elmlər olmalıdır. İndiyədək ictimai elmlər öz üzərinə düşən bu məsul vəzifələri yerinə yetirməyibsə, bu o demək deyildir ki, bu elmlərə ehtiyac yoxdur. Biz təbiət elmlərindən real iqtisadi səmərə gözlədiyimiz kimi, ictimai elmlərdən də dövlətin strateji inkişaf xətti üçün elmi-metodoloji baza rolunu oynamaq və ictimai praktikaya xidmət etmək mənasında səmərəlilik gözləyirik. Lakin əlbəttə, ictimai gerçəklik və dövlət siyasəti ilə müvafiq elm sahələri arasında əks-əlaqə sisteminin yaradılması təkcə elm adamlarından asılı deyil. Bunun üçün müvafiq dövlət orqanlarının və ictimai qurumların da təşəbbüs göstərməsi tələb olunur. Ən vacib məsələlərdən biri elmin mahiyyətini və funksiyalarını düzgün mənimsəmək və müxtəlif xarakterli elmi tədqiqat sahələrinin xüsusiyyətlərinə uyğun olan təşkilati formalar tətbiq etməkdir. Bu baxımdan, elmin mahiyyətinə və onun digər fəaliyyət sahələri ilə, habelə ictimai həyatla qarşılıqlı əlaqəsinə həsr olunmuş klassik əsərlərin dilimizə çevrilərək oxuculara təqdim olunması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qərb dünyasında elm haqqında yazılan, onun mahiyyəti və funksiyalsrı ilə bağlı olan əsərlər çoxdur. Şərq ölkələrində isə poeziya haqqında, musiqi haqqında yüzlərlə əsər yazılsa da, elm haqqında əsərlərə çox nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Biz məhz bu nadir əsərlərdən bir qismini bir kitab halında çap etmək qərarına gəldik. Düşünürük ki, milli mentaliteti bizə uyğun olan adamların elm haqqında fikirləri yerli şəraitdə elmə münasibətin formalaşması və elmun optimal təşkilatlanması işində daha çox yardımçı ola bilər.
ELM və DİN Quran və elm Müasir elm: insanlığın ortaq mirası İslam dünyasında elmlərin geriləməsi Elmin məhdudluğu İman və elm İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti İslamda elmlərin renessansı İslam ölkələrində elmlərin dirçəlişi üçün lazımi addımlar İslam dünyasında elmi vəqflər 
(1926 - 1996) Professor Dr. Əbdüs-Səlam İlk müsəlman Nobel mükafatı laureatı Elmə və millətə həsr olunmuş həyat Əbdüs-Səlam XX əsrin böyük nəzəriyyəçi fiziklərindən biri, böyük elm təşkilatçısı, vətənpərvər alim, ilk müsəlman Nobel mükafatı laureatıdır. Əbdüs-Səlam 29 yanvar 1926-cı ildə Britaniya Hindistanının Cəng adlı kiçik bir şəhərində (indiki Pakistan ərazisində) qədim ənənələrə malik ziyalı və mömin ailəsində dünyaya gəlmişdir. 14 yaşında o ən yüksək göstəricilərlə Pəncab universitetinin Hökumət kollecində oxumaq üçün təqaüd almış və 1946-cı ildə oranı bitirmişdir. Həmin ildə Əbdüs-Səlam burs alaraq oxumaq üçün Kembricə, St. John's Kollecinə yollanmış və 1949-cu ildə həm riyaziyyat, həm də fizika üzrə birinci olmaqla fərqlənmə bakalavr dərəcəsini almışdır. 1950-ci ildə fizika üzrə möhtəşəm tədqiqat işinə (pre-doctoral) görə o Kembric universiteti tərəfindən mötəbər Smit mükafatına layiq görünmüşdür. 1951-ci ildə o, Kembricdə kvant elektrodinamikası üzrə fundamental tədqiqatlarına görə nəzəri fizika üzrə PhD almışdır. Əbdüs-Səlam 1951-ci ildə Pakistana qayıdır və Lahordakı Hökumət Kollecində riyaziyyatdan dərs deməyə başlayır, 1952-ci ildən isə Pəncab Universitetində Riyaziyyat kafedrasının rəhbəri vəzifəsinə layiq görülür. Vətənə qayıdanda o düşünürdü ki, burada tədqiqat mərkəzi (məktəbi) yaradacaq, lakin tezliklə aydın oldu ki, bu mümkün deyil. Nəzəri fizika üzrə tədqiqatlarını aparmaq üçün onun xaricə getməkdən başqa çarəsi qalmır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan çoxlu sayda gənc istedadlı nəzəriyyəçi fiziklərin potensialını realizə etmək üçün Əbdüs-Səlam bütün ömrü boyu çalışmış, böyük təşkilati işlər görmüşdür. Onun Triestdə yaratdığı Nəzəri Fizika üzrə Beynəlxalq Mərkəz (ICTP – International Centre for Theoretical Physics) istedadlı gənc fiziklərin öz tətillərini görkəmli alimlərin iştirakı ilə elmin ön cəbhəsində aparılan araşdırmalarla dolu mühitdə keçirmək imkanı verirdi. 1954-cü ildə Səlam doğma vətənini tərk edərək Kembricə mühazirələr vermək üçün gedir. Lakin o, elm siyasəti üzrə müşavir kimi vaxtaşırı Pakistana da baş çəkir. Onun Pakistan üçün gördüyü işlər çox dəyərli, perspektiv və əhatəli olmuşdu. Əbdüs-Səlam Pakistanda 1961-1974-cü illər ərzində Prezidentin Elm üzrə Baş məsləhətçisi olmuşdur. O, 1957-ci ildən Londondakı İmperial Kollecinin Nəzəri fizika kafedrasının professoru və 1964-cü ildən eyni zamanda Triestdəki ICTP-nin direktoru vəzifəsində çalışmışdır. 40 ildən artıq bir dövrdə o, elementar zərrəciklər fizikasının nəzəri problemləri üzrə intensiv tədqiqatlar aparmışdır. Əbdüs-Səlam bu sahələrdə ya ilk işlər görmüş ya da öz böyük ideyaları ilə bir çox əhəmiyyətli araşdırmaların inkişafı üçün münbit mühit yaratmışdır. Ömrünün son otuz ilində öz yüksək akademik reputasiyasından istifadə edərək bir çox beynəlxalq elmi arenalarda aktiv və təsirli fəaliyyət göstərmişdir. İnkişafda olan ölkələrdə elm və texnologiyanın gəlişməsi ilə bağlı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bir çox komissiyalarının işinə dəstək olmuşdur. Professor Əbdüs-Səlam boynuna götürdüyü bu qədər işlərin öhdəsindən gəlmək üçün bayramları, istirahət günlərini, əyləncə və şadyanalıq məclislərini qurban verirdi. Belə bir şəraitlə üzləşən ICTP-in işçiləri normadan artıq işlədiklərindən şikayət etmirdilər. O, ICTP-nin rəhbəri qismində bu Mərkəzin əsas məqsədinin – inkişaf edən ölkələrin ehtiyaclarına xüsusi diqqət yetirməklə bərabər nəzəri fizikanın mühüm problemlərinin tədqiqi və təlimini unutmurdu. Atom Sülh üçün medalından və mükafatından əldə edilən gəlirləri Əbdüs-Səlam gənc pakistanlı fiziklərin ICTP-yə gəlmələrini təmin etmək üçün fondun təşkilinə sərf etmişdi. Əbdüs-Səlam 1979-cu ildə aldığı Nobel Mükafatının öz payına düşən hissəsindən bir penni belə özünə və ya ailəsinə xərcləməmiş, bütün pulları inkişaf edən ölkələrdən olan fiziklərin ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf etmişdi. Məlumdur ki, Əbdüs-Səlam İslama sadiq olan adam olmuş və din onun həyatında sadəcə bir guşədə yer tutmamışdı; onun işi də, ailə həyatı da dini inam ilə bir vəhdət təşkil edirdi. 1959-cu ildə, 33 yaşında, Əbdüs-Səlam Kral Cəmiyyətinə (Fellow of the Royal Society) üzv seçilən ən gənc alim olmuşdur. 1960-cı illərin əvvəllərindən Əbdüs-Səlam Pakistanın Atom Tədqiqatları Agentliyinin – Atom Enerji Komissiyasının (PAEC) yaradılması uğrunda böyük işlər görmüşdür. O, həmçinin, Pakistanın prezidenti Əyyub xanı inandıra bilmişdi ki, ölkədə milli aerokosmik agentlik yaratmaq lazımdır və 16 sentyabr 1961-ci il tarixli sərəncam ilə Kosmik və Yuxarı atmosfer Tədqiqatlar Komissiyası (SUPARCO) yaradılmışdır. O, bu Komissiyanın ilk sədri təyin edilmişdir. Əbdüs-Səlam Pakistan alimlərinin və mühəndislərinin həm nəzəri, həm də tətbiqi nüvə tədqiqatları üzrə püxtələşməsində böyük rol oynamışdır. O, həmçinin, kənd təsərrüfatının aktual problemləri, torpaqların şoranlıqdan qorunması və bataqlıqların qarşısının alınması sahəsində də işlərin aparılmasına dəstək vermişdir. Onun nüfuzu və səyləri nəticəsində Pakistan prezidenti Əyyub xan Kəraçi şəhəri yaxınlığında Nüvə energetik stansiyasının tikilməsinə şəxsən razılıq vermişdi, çünki o dövrdə Pakistan hökuməti bunun əleyhinə idi. Bundan əlavə Pakistanda Qabaqcıl elm üzrə beş müasir kollecin yaranmasında və ölkədə elmin davamlı inkişafında Səlamın böyük rolu olmuşdur. Əbdüs-Səlamın möhkəm inamına görə “elmi düşüncə bütün insanlığın irsidir” və ona görə də inkişafda olan millətlər gərək özləri öz qayğısına qalalar və öz elmlərinə “investisiya” qoyaraq, inkişafı sürətləndirələr və bununla da Qlobal Cənubla Qlobal Şimal arasında ayırıcı zolağı azaldaraq sülhə söykənən dünyaya öz töhfəsini verələr. Səlam həmçinin Üçüncü Dünya Elmlər Akademiyasını (Third World Academy of Sciences (TWAS)) təsis etmiş və elmin, texnikanın inkişafına yönəlmiş bir çox beynəlxalq mərkəzlərin yaradılmasında aparıcı simalardan biri olmuşdur. Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, Əbdüs-Səlamın köməyi ilə 500-ə yaxın pakistanlı fizik, riyaziyyatçı və digər elm adamları doktorluq dərəcəsini almaq üçün Birləşmiş Krallığın və ABŞ-in ən nüfuzlu institutlarında işləmək və təhsilini artırmaq imkanı əldə etmişdir. 1964-cü ildə Əbdüs-Səlam İtaliyanın şimali-şərqində yerləşən Triest şəhərində Nəzəri fizika üzrə Beynəlxalq Mərkəzin əsasını qoyur. O, 1964-cü ildən 1993-cü ilin dekabrına qədər bu Mərkəzin direktoru olub. Bundan sonra bu Mərkəz – Nəzəri fizika üzrə Beynəlxalq Abdüs Səlam Mərkəzi adlandırılmışdır. Bir çox ölkələrin elmlər akademiyalarının, o cümlədən SSRİ Elmlər Akademiyasının xarici üzvü olmuşdur. Cenevrədə, SERN- də Əbdüs-Səlam adına küçə vardır. Əbdüs-Səlam 1996-cı ilin 21 noyabrında Oksford şəhərində vəfat etmişdir. Əbdüs-Səlamın yaxın dostu, 1972-1991 Pakistan AEC-in sədri olmuş məşhur nüvə mühəndisi Münir Əhməd xanın aşağıdakı sözləri çox ibrətamizdir: “Hətta, biz pakistanlılar Dr.Səlama qarşı laqeyd olsaq da, bütövlükdə dünya onu daim yad edəcək”.
Hopkins mükafatı (Kembric universiteti) – 1957-1958-ci illər ərzində fizika sahəsindəki nailiyyətlərinə görə; Adams mükafatı (Kembric universiteti) – 1958; Sitara-e-Pakistan – Pakistan elminə verdiyi töhfələrə görə – 1959 ; Maksvell adına medalın və mükafatın ilk laureatı – Fizika cəmiyyəti, London –1961 ; Hughes medalı – Kral cəmiyyəti, London –1964); Atom Sülh üçün mükafatı – Atom Sülh uğrunda Fondu –1968; Robert Oppenheymer adına Xatirə medalı və mükafatı, Miami universiteti –1971; Guthrie medalı və mükafatı – 1976; Matteuci medalı – (Accademia Nazionale dei Lincei, Roma) – 1978; Con Torrens Tate medalı – Amerika fizika İnstitutu – 1978; Kral medalı – Kral cəmiyyəti, London –1978; Nişan-e-İmtiyaz – Pakistandakı elmi layihələrin həyata keçirilməsinə görə –1979; Eynşteyn medalı – UNESCO, Paris –1979; Nobel mükafatı (fizika üzrə) – Stokholm, İsveç 1979; Şri R.D. Birla mükafatı – Hindistan Fizika cəmiyyəti – 1979; Josef Stefan medalı – Josef Stefan İnstitutu, Lyublyana – 1980; Fizikaya verdiyi böyük töhfələrə görə Qızıl medal – Çexoslovakiya Elmlər Akademiyası, Praqa – 1981; Lomonosov adına Qızıl medal – SSRİ Elmlər Akademiyası –1983; Kopli (Copley) medalı – Kral cəmiyyəti, London –1990. Əbdüs-Səlam. İDEALLAR və GERÇƏKLƏR * I f ə s i l Quran və elm Hər şeydən əvvəl etiraf edim ki, mən islam dininə həm inanan, həm də onu tətbiq edən bir insanam. Mən bir müsəlmanam, çünki Quranın ruhi-dəvətinə inanıram. Elm adamı kimi, Quran mənimlə kainatdan, fizikadan, biologiyadan və təbiətdən çəkilən misallarla, təbiət qanunları üzərində ilahi möcüzələrin bütün insanlara xitab edən dəlillər olduğunu göstərərək danışır. Belə ki, «Baxmazlarmı dəvələrə, necə yaradılmış; göylərə, necə yüksəldilmiş; dağlara, necə ucaldılmış; ərazilərə, necə yayılmış?» (88:17-20) və yenə, «Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılışında, gecənin və gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıl sahibləri üçün ibrətlər vardır.» (3:190) Quranın yeddi yüz əlli ayəsi – təxminən səkkizdə biri – inananları təbiəti araşdırmağa, həqiqət axtarışında ağıllarını ən yaxşı şəkildə istifadə etməyə, bilik əldə etməni və elmi düşüncəni ictimai həyatın bir parçası halına gətirməyə sövq edir. İslam Peyğəmbəri bilik və elm axtarışının, qadın-kişi hər müsəlmanın vəzifəsi olduğunu xüsusilə qeyd edir. Bu, İslamda elmi biliyi ön plana çıxardan əsas prinsipdir. Buna, Maurice Bucaille tərəfindən «Kitab-i müqəddəs», «Quran və elm» adlı əsərlərində açıq şəkildə göstərilən ikinci prinsipi də əlavə etmək olar. Quranda təbiət hadisələrinin nəql edildiyi və elmi kəşflərlə əldə etdiyimiz biliklərə zidd olan heç bir ayə yoxdur. Buna üçüncü prinsipi əlavə edin: İslam tarixində Qaliley hadisəsinin oxşarına rast gəlmək mümkün deyil. İşgəncə, təkfir kimi davranışlar doktrinalar arasındakı fərqlər üzərində bu gün də davam edir. Məncə, elmi düşüncələr üzərində birbaşa belə davranışlar yoxdur. Çox maraqlıdır ki, İslamda ilk «inkvizisiya» ilahiyyatçılar tərəfindən deyil, ağlı ön planda tutan ilahiyyatçılar (mötəzililər) tərəfindən tətbiq edilmişdir. Məşhur Vəli Əhməd İbn Hanbel də bunların mühakiməsiz qərarlarına və amansız qəddarlığına düçar olanlardan biridir. Müasir elm: insanlığın ortaq mirası İlk müsəlmanlar Quranın və ulu Peyğəmbərin tövsiyələrinə nə ölçüdə əməl etdilər? Müsəlmanlar Peyğəmbərimizin ölümündən yüz il sonra öz dövrlərinin elmlərini öyrənmək vəzifəsini yerinə yetirdilər. Mütərəqqi Araşdırma İnstitutları (beytül-hikmətlər) quraraq elm sahələrində 350 il davam edən inkişaf əldə etdilər. İslamda elmlərə göstərilən ehtiramın bir səbəbi də, İslam dövlətinin könüllü himayədarlığı idi. Gibbin ədəbiyyat sahəsində yazdıqlarını şərh etsək: «İslamda elmlərin inkişafı, digər ölkələrdən fərqli olaraq, böyük ölçüdə vəzifəlilərin comərdliyinə və himayəsinə bağlı idi. Bu və ya başqa şəhərdə padşahlar və vəzirlər elmə arxa çıxmaqdan həzz aldıqlarına, fayda və etibar gördüklərinə görə bu məşəl alovlanmağa davam etdi». İslamda elmin qızıl dövrü, şübhəsiz, orta əsr alimlərinin sonuncularından olan İbn Sinanın və onun müasiri, eyni zamanda da yeni əsrin birincilərindən olan İbn Heysəm ilə əl-Biruninin dövründə yaşanmışdır. İbn Heysəm (Əl-Hazən, 965-1039) dövrünün ən böyük alimlərindən biri idi. Apardığı təcrübələrlə optikadakı çətin məsələlərin həllində xüsusi rol oynamışdır. «Bir mühitdən keçərkən, işıq selinin daha asan və daha qısa (tez) olan yolu izlədiyini» qeyd etmişdir. Burada, İbn Heysəm əsrlər sonra meydana gələcək Fermanın «ən az zaman» prinsipinin əsasını qoymuşdur. Daha sonralar Nyutonun hərəkət qanunlarının birincisi kimi bilinən ətalət qanununu da İbn Heysəm ortaya qoymuşdur. Rocer Bekonun «Opus majus» əsərinin beşinci fəsli, praktiki olaraq, İbn Heysəmin «Optika»sının bir kopiyasıdır. İbn Sinanın ikinci məşhur müasiri olan əl-Biruni (973-1048) bugünkü Əfqanıstan sərhədləri daxilində yaşayıb yaratmışdır. O, İbn Heysəm kimi təcrübəçi, görüşlərində altı əsr sonra dünyaya gələcək olan Qaliley qədər müasir və orta əsrlər fikrindən, düşüncəsindən uzaq bir elm adamı idi. Qərb elminin Yunan-İslam elminin mirası olduğu danılmaz bir həqiqətdir. Bununla yanaşı, İslam elminin törəmiş bir elm olduğu, müsəlman elm adamlarının yunan nəzəri ənənəsini kor-koranə tətbiq edib, elmi metodlara yeni heç bir şey əlavə etmədiklərini söyləyirlər. Bu səhv hökmdür. Əl-Biruninin Aristotel haqqında söylədiklərinə fikir verək: «Bir çox insanın dərdi (problemi), Aristotelin fikirlərini ifrat dərəcəsinə gətirmələridir. Özləri də, Aristotelin sadəcə öz qabiliyyətinin imkan verdiyi ölçüdə fikir ortaya atdığını bildikləri halda, onun düşüncələrində heç bir xəta ehtimalının ola bilməyəcəyinə inanırlar». Və ya əl-Biruninin orta əsr xurafatı haqqında söylədiklərinə nəzər salaq: «İnsanlar (yanvar ayının) altısında dünyanın bütün duzlu sularının şirinləşdiyi bir saatın tapıldığına inanırlar. Suda baş verən bütün proseslər yalnızca torpağın xüsusiyyətindən asılı olduğuna görə … bu proseslər nizamlı xarakterdədir. Yəni, bu hökm … tamamən əsassızdır. Daimi və səbirli təcrübələr bu hökmün cəfəngiyat olduğunu hər kəsə göstərəcəkdir.» Və nəhayət, əl-Biruni müşahidə üzərində təkidlə duraraq, coğrafiya haqqında belə yazır: «Hindistan torpaqlarını öz gözlərinizlə görüb, mahiyyəti barədə uzun-uzadı fikirləşsəniz və dünyanın hər tərəfində, nə qədər dərin qazsanız qazın, qarşınıza çıxan yumru daşlara; dağların ətəklərində, çayların gur axdığı yataqlardakı nəhəng daşlara; dağlardan çox uzaqlarda, çayların sakit axdığı yataqlardakı daha kiçik daşlara; suların göllənməyə başladığı deltalarda və dənizə tökülən çay ağzındakı qum dənələri qədər ovxalanmış daşlara diqqət etsəniz, bütün bunları göz qabağına gətirsəniz, Hindistanın vaxtilə bir dəniz olduğunu, zaman keçdikcə suların gətirdiyi daş-torpaqla dolmuş olduğunu düşünməyə başlayarsınız.» Brifoltun ifadələriylə desək, «yunanlar sistemləşdiriblər, araşdırma aparıblar və nəzəriyyələr qurublar, ancaq səbir istəyən ətraflı və uzunmüddətli müşahidə və təcrübi yanaşma kimi şeylər yunan tərzinə yaddır. «Elm» adlandırdığımız hadisə, Avropaya ərəblər tərəfindən gətirilən təcrübə, müşahidə və ölçmə metodları nəticəsində doğmuşdur. (Müasir) elm, İslam mədəniyyətinin dünyaya ən qiymətli hədiyyəsidir…» Bu düşüncələr böyük elm tarixçisi Corc Sarton tərəfindən də təkrarlanır: «Orta əsrlərin əsas, ancaq bir o qədər də az bilinən nailiyyəti, təcrübə ruhunu oyandırılmasıdır ki, bu da hər şeydən əvvəl XII əsrə qədər müsəlmanların sayəsində oldu». Tarixin tragediyalarından biri də bu müasir ruhun qarşısının alınması olmuşdur. Buna görə də, elm metodologiyasında köklü və daimi bir dəyişiklik gətirilməmişdir. Əl-Biruninin və İbn Heysəmin işlərindən yüz il qədər sonra İslamda elmlərin quruluşu və təşkili bir durğunluq dövrünə girmişdir. İnsanlıq, təzədən eyni səviyyədəki mükəmməlliyə, müşahidəyə və təcrübəyə verilən üstünlüyə çatmaq üçün təqribən 500 il daha – Tiho Brahe, Qaliley və müasirlərini gözləməli olacaqdır. İslam dünyasında elmlərin geriləməsi İslam mədəniyyətində elmlər niyə ölmüşdü? 1100-cü illərdə başlayan bu geriləmə başladıqdan haradasa 250 il sonra başa çatmışdır. Heç kim dəqiq olaraq bilmir. Əslində, monqol istilasının səbəb olduğu dağıntılar kimi xarici faktorlar var. Ancaq məncə, İslam mədəniyyətində elmin canlılığını itirməsi çox daha əvvəl başlamışdı. Və bu, daha çox daxili səbəblərin ucbatından olmuşdur. Birincisi, elm təşəbbüslərinin öz daxilinə qapanması və təcrid olunması, ikincisi və ən əsası isə yeniliklərə qarşı cəsarətin qırılması (təqlid) idi. Geriləmənin başladığı XI əsrin axırı və XII əsrin əvvəlləri, siyasi mənşəli şiddətli məzhəb qarşıdurmalarının yaşandığı bir vaxta təsadüf edir. Hər nə qədər İmam-i Qəzali 1100-cü illərdə «əslində İslama qarşı ən ciddi zərər elmlərdə dinin həqiqətlərinə zidd olan heç bir şeyin olmadığını gördüyü halda, ancaq dəqiq elmlərə qarşı çıxmaqla İslamın müdafiə ediləcəyinə inananlardan gəlir» deyə yazsa da, o dövrün anlayışı müsbət elmlərə arxasını çevirib, təsəvvüfə üz tutdu. Bu mövqe (münasibət) hələ də davam edirmi? Biz bu gün elmi araşdırmaları təşviq edə bilirikmi? Yer kürəsindəki mədəniyyətlər arasında elmin ən zəif olduğu yer İslam millətləri topluluğudur. Təəssüf ki, içimizdən bəzi müsəlmanlar texnologiyanı neytral, bitərəf qəbul edib, ifrat davranışlarını İslamın mənəvi dəyərlərinə bağlılıqla izah edilə biləcəyini düşünərkən, tam əksinə, təbiət elmlərinə gəldikdə isə həddindən artıq həssaslıq nümayiş etdirirlər. Müasir elmin «rasionalizmi» gətirəcəyi və içimizdən elmi tərbiyəyə əsasən yetişənlərin «mədəniyyətimizin metafizik hökmlərini inkar edəcəkləri» zənn edilir. Üstün texnologiyanın müsbət elmlər olmadan əldə edilmədiyi həqiqətini və «mədəniyyətimizin hökmlərinə» qarşı çıxmanın bir çatışmazlığı göstərdiyini bir tərəfə qoyaraq, mən inanıram ki, belə bir mövqe dünənki mübahisələrin (münaqişələrin) – yəni, özlərini «rasional filosoflar» adlandıran şəxslərin Aristoteldən qalma kosmoloji doktrinalara olan doqmatik bağlılıqlarını dini inanclarıyla uzlaşdırmaqda çətinlik çəkdikləri vaxtların - mirasıdır. Bu kimi mübahisələrin (münaqişələrin) orta əsrlərin xristian sxolastik filosofları arasında daha şiddətli yaşandığını yada salaq. Bu fəlsəfəçiləri ən çox məşğul edən məsələlər, kosmologiya və metafizika məsələləriydi: «Dünya hərəkətsiz bir mühitdəmi yerləşdirilib? Allah hər şeyi aktiv bir səbəbləmi, yoxsa ümumi bir mühərrikləmi hərəkət etdirir? Bütün göylər sadəcə birmi, yoxsa bir neçə mühərrikləmi hərəkət etdirilir? Allaha vasitəçilik edən hərəkətetdiricilər yorulub, taqətdən düşürlərmi?». Qaliley əv-vəlcə bu məsələlərdən fizikanın əhatə dairəsinə girənləri qruplaşdırmağa, sonra da bunları fiziki təcrübələrlə həll etməyə çalışanda aforoz edildi. Bu aforoz, ən azı XVIII əsrə qədər İtaliyada elmin inkişafına böyük zərbə vurdu. Bununla yanaşı, bu səhvin ideoloji bərpası, ancaq indi, 350 il sonra mümkün olmuşdur. 9 may 1983-cü ildə Vatikanda keçirilən bir mərasimdə Papa II Con Paul çıxış edərək belə demişdir: «Qaliley hadisəsi zamanı və sonra, kilsə əldə etdiyi təcrübəylə, daha doğru mövqeyə qovuşdu. Kilsə də bilavasitə təcrübə və düşüncəylə öyrənir və indi araşdırmaya azadlıq verilməsi ehtiyacını daha yaxşı başa düşür… İnsanlar həqiqətləri ancaq araşdırmalar yolu ilə tapa bilərlər … Buna görə də, kilsə elm və din arasında heç bir ziddiyyətin olmadığı qənaətinə gəlmişdir. (Bununla yanaşı) kilsə mütəvazi və əzmli işlərlə inancın özəyini müəyyən bir dövrün elmi sistemlərindən ayırd etməyi də öyrənmişdir».
Yuxarıdakı ifadələrdə Papa kilsənin elmlərə qarşı daha yetişkin mövqeyə gəldiyini qeyd etmişdir. Eyni zamanda medalyonun o biri tərəfini də söyləyə bilərdi: Qalileydən bu yana bütün elm adamlarının işlədikləri sahələrin məhdud olduğunu dərk etmələri; mövcud, hətta gələcək elmlərin belə müəyyən problemlərinin ola biləcəyi; elm ən böyük nailiyyətini, özünə müəyyən fərziyyələrlə sərhədlər çəkərək əldə etdiyini və s. Və bu məhdud sahədə belə, bugünkü elm adamları harada və nə vaxt spekulyasiya ilə məşğul olduqlarını bilirlər: yeni doğan düşüncələrin axırıncı olduğunu heç də iddia etmirlər. Fizikada bu, yaşadığımız əsrin əvvəllərində iki dəfə – birincisi, zamanın və məkanın nisbiliyinin kəşfi ilə, ikincisi, kvant nəzəriyyəsi ilə – baş verdi. Eynşteynin zamanın nisbiliyi haqqında kəşfini ələ alaq. Bir insanın yaşadığı zamanın uzunluğunun – yəni yaşının – onun sürətindən asılı olduğu, yəni nə qədər sürətlə hərəkət ediriksə, bizə nəzərən hərəkətsiz olan biriylə müqayisədə daha uzun yaşayırıq kimi görünməyimiz inanılmaz bir şey olaraq qarşımıza çıxır. Və bu, heç kimin təsəvvürünün əsəri deyildir. Cenevrədə mounlar kimi qısa ömrlü hissəciklər istehsal edən CERN zərrəciklər fizikası laboratoriyalarına gəlin: müxtəlif sürətlərdə hərəkət edən muonların elektron və neytrona parçalanmadan əvvəl keçirdiyi zaman intervallarını ölçün. Sürətli hərəkət edən muonlar daha uzun müddət parçalanmadan qaldığı halda, yavaşların daha tez parçalandığını görəcəksiniz. Eynşteynin zaman və məkan haqqındakı fikirləri fiziklərin düşüncələrində yeni bir dövr açdı. Fizikada daha əvvəlki düşüncə formalarını tərk etməyə məcbur olduq. Bu mənada, məkan və zamanı xüsusi mühafizə altına alan XIX əsrə və daha öncələrə aid fəlsəfi düşüncələrin Eynşteynin fikirlərinə əsaslanan fəlsəfi düşüncələr qarşısında necə olub ki, bu vaxta qədər müqavimət göstərə bilmədiyi məni hər zaman təəccübləndirmişdir. Fizika təfəkküründə ikinci və daha əsaslı dəyişiklik 1926-cı ildə Heyzenberqin biliyimizin çox məhdud olduğunu kəşf etməsiylə baş verdi. Heyzenberqin «qeyri-müəyyənlik prinsipi» heç bir fiziki ölçmənin «bu stol üstündə bir elektron var və eyni zamanda elektron yerində durur» şəklində bir hökm verə bilməyəcəyini irəli sürür. Elektronun harada olduğunu tapmaq üçün təcrübələr aparmaq olar, ancaq bu təcrübələr eyni anda elektronun hərəkətdə olub-olmadığını və hansı sürətlə hərəkət etdiyini tapma ehtimalını da, fürsətini də ortadan qaldırır. Digər tərəfdən, biliklərimizdə bir də daxili məhdudiyyət vardır ki, bu da «əşyanın təbiətindən» irəli gəlir. Əgər Heyzenberq orta əsrlərdə doğulsaydı, başına nə gələcəyini fikirləşəndə tüklərim ürpənir. Hər zaman olduğu kimi, mübahisələr davam etdi; ancaq XX əsrin fizika komitələri arasında Heyzenberqin bilinən bütün təcrübələrlə təsdiq edilmiş bu inqilabçı düşüncəsi bütün fiziklər tərəfindən qəbul edilmədi. Dövrünün qabaqcıl fiziki Eynşteyn həyatının son illərini sadəcə Heyzenberqin düşüncəsində səhvlər tapmağa çalışmaqla keçirdi. Düzü, axtardığı təcrübi sübutu tapa bilmədi, ancaq belə bir təcrübənin fərqli bir nəzəri sistem içində ortaya çıxa biləcəyi ümidi doğdu. Belə bir sistem də hələ tapılmadı, amma heç kim – ən azı heç bir fizik - hekayənin axırı olduğunu söyləyə bilməz. İman və elm Lakin müasir elm, həqiqətən də, metafiziki düşüncələrlə bir toqquşma içindədirmi? Yenə də bu problem - əgər varsa – İslama yad deyildir. Bu, ümumi mənada götürəndə elm və iman problemidir. Elm və iman, heç olmasa, «ahəngli bir bütün» içində birlikdə yaşaya bilərlərmi? Gəlin müasir elm düşüncəsindən bəzi nümunələrə nəzər salaq. Çəkəcəyim ilk misal heçlikdən yaradılış ilə əlaqədardır. Bu gün sayları getdikcə artan bir çox kosmoloq, kainatdakı maddə və enerji sıxlığının kainatın kütləsinin tam olaraq sıfıra bərabər olduğunu göstərdiyinə inanır. Əgər kainatın kütləsi həqiqətən sıfırdırsa – ki bu, təcrübəylə təyin oluna bilən bir qiymətdir – kainat vakuum vəziyyətində kütləsizlik xüsusiyyətini daşıyır deməkdir. On il əvvəl aparılan bir hesablama da kainatı bir vakuumdan, məkan və zamanda heçlik vəziyyətindən yaradılmış olan bir kvant dalğalanması kimi ələ almışdı (ex nihilo). Fizikanı metafizikadan ayıran şey, bu fikrin fizika anlayışına uyğun olub-olmadığını, kainatdakı maddə sıxlığını təcrübəylə ölçərək bilməyimizdir. Əgər uyğun deyilsə, o fikri həmən tərk edərik. Çəkəcəyim ikinci misal, bizim təbiətin əsas qüvvələrindən ikisini – elektrik və zəif atom qüvvəsi – birləşdirmə və tərif vermə uğurumuzun arxasınca gələn həyəcanla əlaqədardır. İndilərdə kosmik zamanın on – və ya nəzəriyyənin bir başqa variantında on bir – ölçüyə sahib olduğu ehtimalı üzərində fikirləşirik. Bu çərçivə daxilində zəif elektronu və qüvvəsini digər iki əsas qüvvə – qravitasiya və güclü elektronüvə qüvvəsi – ilə birləşdirməyə ümid edirik. Bu on ölçüdən dördü bildiyimiz kosmik zamana aiddir. Eynşteynin fikirlərinə görə, bu dörd kosmik zamanın ölçüsünün əyriliyi mövcud kainatımızın böyüklüyünü və ömrünü təyin edəcəkdir. Geriyə qalan altı ölçünün əyriliyinin isə son zamanlarda elektrik və nüvə yükləri verdiyi irəli sürüldü. Lakin bu əlavə ölçüləri niyə birbaşa qavraya bilmirik? Niyə yalnız elektrik və nüvə yüklərinin köməyi ilə başa düşürük? Dörd kosmik zaman ölçüsü və mövcud düşüncəmizə görə 10-33 sm-dən çox böyük olmayan daxili ölçülər arasındakı fərqin səbəbi nədir? Hal-hazırda bunu daxili qərarlılıq prinsipi ilə izah edirik. Əlavə ölçülərin sayı yalnız və yalnız altı, və ya nəzəriyyənin digər variantında olduğu kimi ən çox yeddidirsə, nəzəriyyəmiz işləyir deməkdir. Bununla yanaşı, qalıqlar halında bəzi çox incə fiziki nəticələr də əldə ediləcək – məsələn, son illərdə kəşf edilən, bütün kainatı dolduran və kainat yaradılışının ilk mərhələlərinin bir qalığı olduğuna inandığımız 3 dərəcəlik qara cisim radiasiyası kimi bu qalıqları araşdıracağıq. Əgər dəlil tapmasaq, fikrimizi tərk edəcəyik. Heçlikdən yaradılış, əlavə ölçülər kimi qədim dövrlərin metafizik məşğuliyyətlərindən fərqli olmayan mövzular, XX əsr fizikasının qəribə mövzularıdır. Ancaq söhbət elmdən gedirsə, fikri sistemlərin özünəməxsus təbiəti - hər mərhələdə təcrübi təsdiqlər axtarışı və daxili qərarlılıq prinsipinə bağlılıq - nəzərə çarpır. Qafil şəxs üçün daxili qərarlılıq bir ululuğun lüzumsuzluğunu ifadə edər. «Allah kimi doğru yoldan sapdırırsa, ona yol göstərən olmaz». (7:186) İnanan üçün isə, yaradanın dizaynının bir hissəsidir. Bu dizaynın nüfuz etdiyi yerlərdəki dərinliyə bir işarədir və sadəcə inanan şəxsin bu dizaynın gözəlliyi qarşısında heyranlığını artırır. Hayns Pagels zəmanəmizin ən böyük fiziklərindən, bəlkə də, yaşayan ən böyük fizik olan Feynman haqqındakı əhvalatı belə danışır: «Feynman hissiyatlardan təcrid edilmiş bir təcrübə tənəkəsinin içinə girmiş, orada ekzosomatik (bədən xarici) bir təcrübə aparmış, özünün «bədənindən kənara çıxdığını» və bədənini öz qarşısında yatarkən gördüyünü hiss etmişdi. Bu təcrübəsinin doğruluğunu sınamaq üçün Feynman qolunu hərəkət etdirməyə çalışaraq, qabağındakı bədəndə qolun hərəkət etdiyini görmüş, bu vaxt, bədənindən kənarda olduğunu düşünüb, təzədən ona geri qayıtmaq qərarına gəlmişdi. Söhbətini qurtarandan sonra, Feynmana bu qəribə təcrübəsini nə ilə izah edə biləcəyini soruşdum. Feynman əsl elm adamının müşahidə həssasiyyəti ilə cavab verdi: «Heç bir fizika qanunun pozulduğunu görmədim». Əvvəl ifadə etdiyim kimi, şəxsən mənə görə, fizikanın bu gün susduğu, bəlkə sabah da susacağı problemlər haqqındakı mənim şəxsi inancım İslamın mənəvi mesajıyla ifadə edilmişdir. Bu, Quranın birinci səhifəsini açdığınız zaman qarşınıza çıxan ilk ayələrdə öz əksini tapmışdır:
Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|