F. H. Axundov amea-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, "Ağac və kol bitkiləri" laboratoriyası
Yüklə 2,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İ. H. Cəfərov
- T. S. Abbasova
- Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri.
- Elmi yenilik və nəzəri məsələlər.
|
UOТ: 633. 862. 4
H. S. HÜMBƏТOV
BASMA (İNDİGOFERA) (monoqrafiya)
Şurasının 14 Mart 2012-ci il tarixli, EŞ - 08/2.8 saylı qərarı ilə nəşr edilmişdir.
B A K I - 2 0 1 2
2
Elmi redaktor: kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İ. H. Cəfərov
Rəy verənlər:
ADAU-nun Torpaqşünaslıq, aqrokimya və ekoloji kənd təsərrüfatı kafed- rasının professoru, k/t elmləri doktoru F. H. Axundov AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, “Ağac və kol bitkiləri” laboratoriyası- nın aparıcı elmi işçisi, b. e. n. C. D. Mirzəliyev AMEA - nın Torpaqşünaslıq və aqrokimya institutunun “ Mineral gübrə- lər və mikroelementlər ” laboratoriyasının böyük elmi işçisi, k/t e. n.
ADAU- nun Biologiya kafedrasının dosenti, b. e. n. M. Y. Qəbilov
H. S. Hümbətov. Basma (İndigofera) (monoqrafiya)
Bakı: “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi 2012, 82 s. şəkilli
Monoqrafiya Azərbaycan respublikasının Gəncə - Qazax və Şirvan bölgə- ləridə basma bitkisi üzərində 2001- 2004 - cü illərdə aparılmış elmi-tədqiqat işləri əsasında tərtib edilmiş və bu bitkinin bioloji, ekoloji, morfoloji, fizioloji və s. xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinin nəticələrini əks etdirir. Monoqrafiyada basma bitkisinin (İndigoferanın) becərilmə texnologiyası, torpağın təbii münbitliyinin qorunmasının əsasları, seleksiya və toxumçuluq məsələləri, biçilmə və qurudulma texnologiyasının təkmilləşdirilməsi və s. ətraflı şərh edilmişdir. Tədqiqatdan bu nəticəyə gəlinir ki, basma bitkisi yerli şəraitdə becərilib istehsal edilsə, xaricdən respublikaya basma tozu gətirilməsi məhdudlaşar, bu bitkinin becərilməsi ilə məşğul olan fermer təsərrüfatlarının və iş adamlarının iqtisadi göstəriciləri yaxşılaşar. Monoqrafiyadan müəllimlər, tələbələr, fermerlər və iş adamları istifadə edə bilərlər. Monoqrafiya barədə irad və təkliflərinizi ADAU - nun Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrasına göndərməyinizi xahiş edirəm.
H qrifli nəşr © “Elm və təhsil” 2012 3
GİRİŞ Mövzunun aktuallığı. Yer kürəsinin təbii florası 500 mindən artıq bitki növünü özündə birləşdirir. Bitki məhsullarına artan tələbat yeni sənaye əhəmiyyətli bitkilərin yayıldığı bölgələri, onların məhsuldarlığının yüksəldilməsini və yeni beçərmə zona- larının öyrənilməsini tələb edir. Bu baxımdan basma kimi cənaye əhəmiyyətli bitkinin öyrənilməsi də vacib məsələlərdən biridir. Son illərdə basma boyayıcı, kosmetik və təbii dərman preparatı kimi dünyada geniş tətbiq olunur. Basma bitkisini respublikamızda, o çümlədən Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində geniş plantasiyalar şəklində becərməklə nəinki respublikamızın xaricdən asılılığına son qoymaq olar, ha- belə bu məhsulun dünya bazarına çıxarılmasına da nail olmaq mümkündür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yerli şəraitdə becə- rilib istehsal olunan basma tozu keyfiyyət göstəricilərinə görə xaricdən alınan basma tozundan üstündür. Odur ki, bu bitkinin tədqiqat apardığımız bölgələrin təbii şəraitinə uyğunlaşmasının öyrənilməsi aktuallığı baxımından diqqətəlayiqdir. Monoqrafiya Azərbaycan Respublikasının Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələri- nin dağətəyi hissələrində qoyulmuş təcrübələrin nəticələrinin mü- qayisəlii təhlili əsasında tərtib olunmuşdur. Azərbaycanın Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində basma bitkisinin öyrənilməsinə həsr edilmiş bu elmi - tədqiqat işi ilk elmi əhəmiyyətə malik olan təd- qiqatdır.
kilərdən ən qiymətlisi sayılır. Basma tozu xüsusilə qiymətlidir. Bu toz əsas saç rəngləyicilərinin içərisində ən geniş istifadə olu- nanıdır. Basma tozu parça və xalçaların rənglənməsində, həmçinin tibdə müalicə vasitəsi kimi istifadə edilir. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın quru subtropik zonalarında basma bitkisinin mü- vəffəqiyyətlə becərilməsi və onlardan yüksək məhsul alınması mümkündür. Bu bitkinin göstərilən qiymətli cəhətlərini nəzərə alaraq onların respublikamızın Gəncə-Qazax və Şirvan bölgələrin- 4
də aqrobioloji və aqrotexniki xüsusiyyətlərinin araşdırılması qarşı- ya məqsəd qoyulmuşdur. Elmi yenilik və nəzəri məsələlər. Aparılan tədqiqat işində əl- də olunan yenilik ondan ibarətdir ki, ilk dəfə basma kimi qiymətli texniki bitkinin respublikamızın Gəncə - Qazax və Şirvan bölgə- lərində də becərilərək keyfiyyətli quru yarpaq və toxum məhsulu əldə edilməsinin mümkünlüyü və yolları öyrənilmişdir. Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində basma toxumlarının sə- pilməsi üçün ilk dəfə olaraq ən əlverişli səpin müddəti, səpin nor- ması və toxumların basdırılma dərinliyi müəyyən edilmişdir. Basma bitkisindən yüksək keyfiyyətli toxum və yarpaq məhsulu əldə etmək üçün əlverişli bölgələr elmi cəhətdən araşdırılıb dəqiqləşdirilmiş, hər iki bölgədə basma bitkisinin çiçəkləmə bio- logiyası və meyvəvermə xüsusiyyətləri, yaruslar üzrə toplanmış basma toxumlarının laboratoriyada cücərmə enerjisi və qabiliyyəti öyrənilmişdir. Praktiki əhəmiyyəti. Hər iki bölgədə (Gəncə - Qazax və Şirvan) yetişdirdiyimiz basma bitkisindən topladığımız məhsullar Zaqatala Ətriyyat-Kosmetika fabrikinin laboratoriyasında analiz edilmişdir. Onun yüksək keyfiyyətə malik olması və mövcud stan- dartın (OCT 18- 19 -79) tələblərinə cavab verməsi təsdiq olun- muşdur.
Azərbaycanın Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində gələ- cəkdə sənaye miqyaslı basma plantasiyalarının salınmasında, əlaqədar toxumçuluq təsərrüfatlarında, yarpaq və toxum məhsulu əldə etmək üçün əlverişli təbii şəraitin seçilməsində tədqiqat ma- teriallarından istifadə olunacaqdır.
təcrübə təsərrüfatında və Kürdəmir rayonundakı ”Həna” istehsalat kooperativinin sahəsində tətbiq edilmiş və yaxşı nəticələr alınmışdır. Тoxum və yarpaq məhsulu üçün plantasiyalarının ayrı- lıqda bölgələr üzrə salınmasına dair təkliflərimiz gələcəkdə yaranacaq təsərrüfatlarda öz əksini tapacaqdır. 5
Aprobasiya. Tədqiqatın əsas məğzi ADAU-nun Ekologiya mühəndisliyi və meşəçilik, Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrala- rının illik hesabat yığıncaqlarında (2001-2004 - cü illər), Aqro- nomluq fakültəsinin metodik komissiyasının yekun iclaslarında (2001-2004-cü illər) və ADKTA-nın 2001-2004-cü illər üzrə pro- fessor müəllim heyyətinin və aspirantlarının elmi-tədqiqat işlərinin yekunlarına həsr edilmiş elmi konfranslarında (Gəncə 2001 - 2004 - cü illər) müzakirə edilmişdir.
6
I FƏSİL. ТƏCRÜBƏ APARILAN BÖLGƏLƏRİN ТƏBİİ ŞƏRAİТİ
GƏNCƏ - QAZAX BÖLGƏSİ
hissəsində yerləşir, cənubdan Ermənistan və qərbdən Gürcüstan dövlətləri ilə sərhəddir, Ağstafa, Daşkəsən, Qazax, Gədəbəy, Goranboy, Samux, Tovuz, Göygöl, Şəmkir rayonlarının eləcə də Gəncə, Dəliməmmədli və Naftalan şəhərlərinin inzibati ərazilərini özündə birləşdirir. Ümumi sahəsi 1228731 ha olmaqla respublika ərazisinin 12,9 %-ni əhatə edir. Ölkənin inkişaf etmiş iqtisadi bölgələrindən biridir (31, s. 222). Relyefi əsasən düzənlik və qismən dağlıqdır. Şərti olaraq rayonun relyefi düzənlik, dağətəyi düzənlik qurşaqlarla ayrılır. Şərq tərəfində Kür çayı boyu uzanan maili düzənlikdə Ceyrançöl massivi yerləşir. Bu massivin torpaq ehtiyatlarından əsasən qış otlaqları kimi istifadə olunur (31, s. 236). Çoxillik hidrometeoroloji məlumatların təhlili göstərir ki, tədqiq olunan ərazi üçüncü qrup aqroiqlim rayonuna daxil ol- maqla onun iqlimi quru, subtropik və mülayim isti kimi səciy- yələnir. İl ərzində qızmar günlərin sayı orta hesabla 90-95 arasın- da dəyişir. Havanın orta illik temperaturu 14,0 0 C-dir. Atmosfer çöküntülərinin orta illik miqdarı 267,1 mm olmaqla, əsasən ilin yaz və payız aylarında daxil olur. Havanın ən aşağı temperaturu yanvar ayında (3,0 0 C), ən yüksək temperatur iyul və avqust aylarına təsadüf etməklə orta hesabla 26,35 0 C təşkil edir. Fəal temperaturun orta illik cəmi 3500 - 4000 0 C arasında tərəddüd edir. Havanın orta nisbi rütubəti ildən asılı olaraq əsasən 60-73% arasında dəyişir. Ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin torpaqların xassələrinin və torpaq örtüyünün müəyyən komponentlərinin formalaşmasında rolu böyükdür. Bitki örtüyü. Kiçik Qafqazın şimal-şərq dağətəyi düzənlik və Küryanı ovalıq hissəsində yerləşən Gəncə - Qazax bölgəsinin bitki 7
örtüyü bir çox tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir. Bitki örtüyü əsasən şaquli zonallıq qanunu əsasında yayılmaqla bərabər, in- trazonal, ekstrazonal və azonal bitkilik tipləri də rast gəlinir. Ədə- biyyat məlumatları əsasında bu ərazi üçün aşağıdakı bitki qrup- laşmalarının yayıldığı müəyyən edilmişdir: 1. Yovşanlı-taxıllı qu- ru bozqırlar. 2.Yovşanlı-gəvənli quru bozqırlar. 3. Gəngizli yarım- səhralar. 5. Yovşanlı şorangəli səhralar. 6. Şorangəli səhralar, ça- la-çəmən bitkiliyi (1). Kolluq və seyrək ağac bitkiləri ilə təkrarlanan meşə altından çıxmış sahələr Gəncəçay, Şəmkirçay, Zəyəmçay çaylarının alçaq dağlıq hövzələrində, çayların ətrafında və onların subasarında yayılmışdır. Vaxtı ilə meşə və kolluqlardan ibarət olan bu sahə- lərdə hal-hazırda meşə altından çıxmış çəmənlər yayılmışdır (13). Gəncə - Qazax bölgəsində iqlimin quruluğu, yağıntının az düşməsi bitki örtüyündə kserofitləşmə prosesini sürətləndirir. Ona görə də bəzi yerlərdə ot durumu seyrək olur. Burada quraqlığa davamlı çoxillik ot bitkiləri üstünlük təşkil edir. Onların ərazidə paylanması relyefin quruluşu ilə sıx əlaqədardır. Ot durumunun bolluğu torpaq-qrunt nəmlənmə şəraitindən daha çox asılıdır. Ona görə də burada relyefin şimal-qərb yamaclarında yovşanlı-topallı, cənub yamaclarda isə gəvənli-tıs-tıslı-taxıllı, gəvənli-topallı- kəklikotulu, gəvənli-topallı bozqırlar yayılır. Bu formasiyalarda müxtəlif yövşan növləri (Artemisia lerchiana, A. absinthium, A. caucasica, A. campestris, A. Scoparia), yapon tanqalotu (Bromus yaponicus), nazikbaldır (Koeleria abbovii), çobantoxmağı (Da- ctylis glomerata), səhra ayrığı (Agropuron desertorum) çəmən tül- küquyruğu (Alopecrus pratensis), daha çox yayılır. Kür çayı ətrafında bozqır fitosenozları kənd təsərrüfatı bitkiləri altında becərilmişdir. Onların izləri yalnız lokal sahələri əhatə edir. Gəncə - Qazax bölgəsində yarımsəhra və səhra bitkilik tiplə- rində təbiilik xüsusiyyətləri demək olar ki, qalmamışdır. Yovşanlı- efemerli (Artemisetum lerchianae), gəngizli (Salsoletum nodu- losae, Kalidietum caspicae), şahsevdilik (Halostachyietum belan- gerianae), qarağanlıq (Salsoletum dendroides) formasiyaları əsrlər 8
boyu antropogen təsirlər altında qaldığından xüsusiyyətlərini itirərək, yalnız lokal talalar şəklində qalmışdır. Bitki örtüyü isə yarımsəhra və quru çöl tipinə daxildir. Burada əsasən kserofit yarımkol bitkiləri yayılmaqla çöl ot bitkiləri üstünlük təşkil edir ki, onların da arasında taxıl edifikatorları, paxlalılar, müxtəlif çoxillik otlar, o cümlədən yovşan, gəngiz, şoranotu, qarağan və efemeroidlər çox rast gəlinir. Kolluqların orta boyu 50-130 sm, ot bitkilərinin boyu isə 15-45 sm arasında dəyişir (1, s. 24). Relyefin çökək yerlərində qrunt sularının səthə yaxın olduğu ərazilərdə və subasarlarda qamışa da rast gəlinir. Ərazinin bitki örtüyü çox rən- garəngdir. Ərazinin düzənlik hissəsi əsasən taxıl fəsiləsinə mən- sub bitkilərdən təşkil olunmuşdur. Bölgədə geniş ərazini əhatə edən Ceyrançöl qış otaqlarında yarımsəhra bitki qrupundan, əsasən efemer və efemeroidlər üstünlük təşkil edir. Ümumiyyətlə, bitki örtüyünün flora tərkibi olduqca kasıbdır. Səhra tipli bitki örtüyü yarımsəhra bitki örtüyünə nisbətən məhdud şəkildə yayılmışdır. Dağətəyi düzənliyin yuxarı sərhəddində və orta dağlıq qurşaqda bozqır bitki örtüyü əsasən çoxillik yabanı taxıl bitkilərindən təşkil olunmuşdur (31, s. 224). Bozqır sahələrdə ot örtüyü daha sıx və yüksək bioloji məhsuldarlığı ilə səciyyələnir. Düzən ərazilərin bəzi yerlərində ayrı-ayrı talalar şəklində şoran və bataqlıq bitkilərin yayıldığı sahələrə də rast gəlinir. Ərazidə əkinçilik və maldarlığın inkişaf etməsi nəticəsində meşə örtüyü demək olar ki, heç bir yerdə öz təbii sərhədində qalmamış, bir çox yerlərdə subalp meşə örtüyü tamamilə sıradan çıxmış, onu dağ çəmənləri, meşə - kolluqlar və ya şiddətli örtülü sahələrin faizi xüsusilə son 10-15 ildə əsaslı şəkildə aşağı düşmüşdür. Bundan başqa, Kür çayı vadisində meşə örtüyü məhv edilmiş sahələr isə yulğun kolları, söyüdlük, qamışlıq, bataqlıq bitkiləri ilə əvəz olunmuşdur. Yenikənd və Şəmkir su elektrik stansiyalarının tikintisi ilə əlaqədar olaraq Tuqay meşələri qırılıb məhv edilmişdir. Hal-hazırda Tuqay meşələrinə rayon ərazisində talalar şəklində rast gəlinir. 9
Qısa icmaldan məlum olur ki, Gəncə - Qazax bölgəsinin özü- nə məxsus təbii coğrafi şəraiti olmaqla fitosenoloji və floristik xü- susiyyətlərə malikdir. Floristik zənginliyi ilə səciyyələnən səhra, yarımsəhra, bozqır, Tuqay tipli təbii kompleksləri əmələ gətirən dominant və edifikatorlar, o cümlədən nadir relikt və endemlər insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində demək olar ki, məhv edilmişdir. Bölgədə baş verən təbii neqativ proseslər – su ero- ziyası, defolyasiya, təkrar şorlaşma, deqradasiyalarla nəticələn- mişdir. Bölgədə ekoloji tarazlığın tamamilə pozulma təhlükəsi ya- ranmışdır (31, s. 226). ŞİRVAN BÖLGƏSİ
coğrafi mövqeyə malik olub, Mingəçevir su anbarından Hacıqabul gölünə, Kür çayından Babadağ (3632 m) silsiləsinə qədər olan ərazini əhatə edir. Тəsərrüfatçılıq baxımından aran və dağlıq yarımbölgələrə ayrılır. Basma bitkisinin dağlıq Şirvanda açıq sahədə becərilməsinin mümkün olmadığını, təcrübə sahələrimizin Kür dağarası çökəklik vilayətinin Küdrü-Şirvan rayonun (Kür- dəmir inzibati rayonunun Karrar yaşayış məntəqəsində) ərazidə yerləşdiyini nəzərə alıb, biz dissertasiyanın bu fəslində aran Şirvanın təbii şəraitinin qısa şərhini veririk. Şirvanın aran hissəsi Kür-Araz ovalığının şimalında yerləşib, onun sol sahil hissəsini əhatə edir. Aran Şirvan bütövlükdə Şir- vanın 52,13 %-ni əhatə edən ərazi olub, onun mütləq yüksəkliyi 0- 200 m arasındadır. Aran Şirvan 2 fiziki-çoğrafi rayonun (Küdrü- Şirvan, Mərkəzi Aran) ərazisində yerləşir (6). Şirvan düzünün öndağlıqların ətəkləri ilə sıfır metr mütləq yüksəklik arasında qalan geniş zolağı Küdrü-Şirvan, Mingəçevir su anbarından Hacıqabul gölünə qədər Kür çayının sol sahil hissəsi və bütün çənub-şərqi Şirvan düzü Mərkəzi Aran fiziki - coğrafi rayonuna daxildir. Relyefi. Aran Şirvan ərazisinin relyefi akkumulyativ düzən- liklərdən ibarət olub allüvial-prolüvial tiplidir (7). Relyefin ideal düzənlik şəraitini Тüryançay, Göyçay, Girdmançay və Ağsu
10
çaylarının kətirmə konusları yuxarı Şirvan kanalı yaxınlığında pozur. Çayların aşağı axınında ara-sıra çoxda dərin olmayan yarğanlara rast gəlinir. Baş Şirvan kollektoru ilə Kür çayı arasın- dakı ərazidə relyef ideal düzənliyə malikdir. Burada səthi axımın zəifliyi, yüksək istilik şəraiti (xüsusilə intensiv buxarlanma) ərazinin torpaq və bitki örtüyünə səhra körkəmi verir (6).
dövrünə məxsus ən cavan çay çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Ərazidə hal-hazırda da qalxma və çökmələr baş verir. Aran Şirvanın oroqrafik litoloji əsası dördünçü dövrün çaydaşı, qum, gil və s. çay çöküntülərindən yaranmışdır. Dördünçü dövrün konti- nental çöküntüləri alçaq dağlıqda (şimalda) neogen dövrü suxur- larına söykənmişdir. Bu ərazi gücü yeddi bala malik olan seysmik zonaya daxildir. İlk baxışda hərəkətsiz görünən bu ərazidə intensiv müasir tektonik canlanma vardır (40). Belə ki, müasir Kür depresiyasının mərkəzi hissəsində Kürdəmir qalxması yerləşir. Bizim təcrübə sahəmiz bu qalxmanın çənub-şərq hissəsində yer- ləşir. Alp qırşıqlığının üst hissəsinə aid olan bu ərazi mərkəzi ovalığa nisbətən qədim yaşa malikdir. Miosendə Aran Şirvan Sarmat suları altında olmuşdur. Geoloji laylarda Sarmat çöküntü- ləri talalar şəklində qalmaqdadır ( 23).
Zaqafqaziyanın şabalıdı və açıq şabalıdı, boz-qonur, şorakətvari boz-qonur, boz çəmən və çəmən boz, bataqlıq - çəmən və lilli-ba- taqlıq, allüvüal-çəmən) əsas yer tutur (9). Aran Şirvan rayonunun torpaqları öz genetik xüsusiyyətlərinə görə müxtəlifdir. Mingə- çevirlə Girdmançayın gətirmə konusunun qərb qurtaracağı arasın- dakı ərazidə boz çəmən, Qarasu çayı ilə Ağsu şəhərindən cənubda qalan ərazi arasında boz və çəmən-boz, ondan cənub-şərqə doğru isə boz qonur torpaqlar inkişaf etmişdir. Şərqə, Hacıqabula doğru torpaqlar boz-qonur olmaqla şorakətdir. Axmazlar, göllər və Şirvan kanalı boyu çəmən bataqlıq torpaqlarına, Kür çayının sol sahili boyu boz-çəmən torpaqlarının yayıldığı sahədə şoran və şorakətvari torpaqlara da rast gəlinir. Buradan şimal və qərbə
11
doğru boz-qonur şorakətli və şorlaşmış torpaqlar yayılmışdır (9; 54; 93). Şirvan bölgəsində təcrübə aparılmış sahələrin torpaqları boz torpaqlar tipinə aiddir. Apardığımız analizlər nəticəsində aydın olmuşdur ki, əkin qatında humusun miqdarı 1,55 % - ə qədərdir. Aşağı qatlara getdikcə humusun miqdarı azalır və 1 metr dərinlikdə 0,70 % -ə düşür. Ümumi azotun da miqdarı humusun miqdarına uyğun olaraq əkin qatında 0,12 % təşkil edir, 1 metr dərinlikdə isə 0,02 %-ə düşür. Əkin qatında ümumi fosforun miqdarı 0,14 %, ümumi kaliumun miqdarı isə 2,52 % təşkil edir. Əkin qatında pH 8,3-ə bərabər olduğu halda dərinlik dəyişdikçə artır və 1 metr dərinlikdə 8,4-ə bərabər olur ki, bu da torpağın zəif qələvi xassəli olduğunu ğöstərir. Тorpağın tərkibindəki müba- diləvi kationlardan Ca dominantlıq təşkil edir. Sonrakı yeri Na kationu tutur. Əkin qatında (0-20 sm) mübadiləvi kationların çəmi 15,3 mq/ekv.- dir. Udulmuş əsasların miqdarının dərinə getdikcə azalmasının səbəbi torpağın kolloid hissəsinin dağılması ilə izah olunur. Əkin qatında udulmuş natriumun miqdarı 2,0 %-ə çatır. Beləliklə, məlum olur ki, Şirvan bölgəsinin boz torpaqları fosfor və kaliumla zəif təmin olunmuş torpaqlardır. Aran Şirvanın Kür-Araz (Mərkəzi Aran) rayonunda il ərzində 300 mm-ə qədər, Küdrü-Şirvan rayonunda isə 350-400 mm-ə qədər yağıntı düşür. Havanın orta illik temperaturu 14 0 C-dir.
Yanvarda orta aylıq temperatur 0-3 0 C, iyulda isə 26 0 C - dir. Havanın il ərzində mütləq minimal temperaturu -22-24 0 C, mütləq maksimal temperatur isə 40-43 0 C-dir. Havanın 10 0 C-dən yuxarı orta kündəlik temperaturunun illik çəmi 4400 0 C - dən artıqdır. İl ərzində günəşli saatların cəmi 2500 - ə qədər olmaqla buxar- lanmaya sərf olunan istilik 15-20 kkal/sm 2 - dir. Ümumi günəş radiasiyasının illik cəmi isə 130-135 kkal/sm 2 - dir. İlin soyuq yarısına nisbətən isti yarsında yağıntı az olur. Qar örtüyü ildə 20 gündən artıq qalmır. Havanın orta illik nisbi rütubəti 72 % olub, il ərzində 52-88 % arasında dəyişir. İldə 70 günə qədər isti-quru küləklər müşahidə olunmaqla qərb və cənub-şərq küləkləri 12
hakimdir. Ərazidəki çaylarda axım çox azdır (1 l/san km 2 ). Ən
güclü küləklərin surəti saniyədə 8-10 metrdən (4-5 bal) artıq olmur. Çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,05 km/km 2 -ə qədər uzanır (7). Dolu ildə bir dəfə yağır, tufan isə ildə 5 gündən də az müşahidə edilir. Ərazidəki çaylar (Тüryançay, Ağsuçay) qar, yeraltı və az miqdarda isə yağış sularından qidalanır. Aran Şirvan ərazisi 2 hidroloji rayonu (Şirvan və Kür-Araz) əhatə edir 36; 6). Əkin sahələrinin suvarılmasında çay sularından, Yuxarı Şirvan kana- lından, Baş Şirvan kollektorundan və həmçinin artezian quyu- larından istifadə olunur. Aran Şirvanın qışı mülayim, yayı isə quraq və isti keçir (41). Yüklə 2,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|