Frank dövləti

Frank dövləti

1. 
   Qalliyanın franklar tərəfindən işğalı. Merovinqlər krallığı.
   
2. 
   Karolinq dövləti.
   
3. 
   Karolinq dövlətində feodal münasibətlərinin əsasının qoyulması.
   

 

Qalliyanın franklar tərəfindən işğalı. Merovinqlər krallığı

486-cı ildə Şimali Qalliyada frank işğalları nəticəsində Frank krallığı meydana gəlir, onun da başında salik (sahilboyu) frankların başçısı, Merovey nəslindən olan Xlodviq (486-511) dururdu. Frank dövlətinin tarixinin birinci mərhələsi də elə bu vaxtdan –V əsrin sonu başlayır və VII əsrin sonunadək davam edən bu dövrü adətən Merovinq dövrü adlandırırlar.

Xlodviqin dövründə Akvitaniya (507), onun varisləri dövründə isə Burqundiya (534) işğal olunur; 536-cı ildə isə ostqotlar Provansı franklara güzəştə gedirlər. VI əsrin ortalarına doğru frank krallığı Roma hakimiyyəti dövründəki bütün Qalliya əyalətinin ərazisini əhatə edirdi. Franklar həmçinin Reyn sahilindəki bəzi alman tayfalarını: turinq, alaman və bazarları da özlərinə tabe etmişlər. Saklar isə onlara illik odənç verməyə məcbur idilər.

Frank dövlətinin mtrixi feodal münasibətlərinin Ən erkən mərhələsindən inkişafını izləməyə imkan verir; yəni erkən feodal krallığının yaranmasından – Qərbi Avropaya ilk orta əsrlər imperiyasının (Karilanq) yaranmasına qədər. Feodallaşma prosesi son Roma və alman ictimayi münasibətlərinin sintezi formasında getmişdir. Hər ikisinin nisbəti şimalda və cənubda fərqli olmuşdur. Lakin arxeologiyanın və aerofotoçəkilişlərin ən yeni məlumatlarına görə, I-V əsrdə Luaradan şimalda olan torpaqlarda quldar villalar çoxluq təşkil etmiş, əsas işçi qüvvə isə qullar və kolonlar olmuşdur. Hətta frank işğalından sonra da əhalinin əsas hissəsi qallar və romalılar olmuşdur. Digər tərəfdən, bu vilayətlərdə cənuba nisbətən cəmiyyətin daha dərin barbarlaşması xarakterikdir. Bu da onunla izah olunur ki, V əsrin sonuna doğru franklar ictimai inkişafın daha aşağı səviyyəsində olmuşlar (nəinki qallar və romalılar). Onların cəmirmiş olduğu primitiv münasibətlər dağılmaqda olan nəsli qəbilə quruluşunun yayılmasına təkan vermişdir. Digər tərəfdən, Xlodviqin dövründə frank hücumları ardıcıl olmuş və bu vilayətin güclü germanlaşmasına səbəb olmuşdur. Əvvəlcə franklar qall-romalılardan təcrid olunmuş şəkildə məskunlaşmışdılar. Bu isə, bir tərəfdən, primitiv barbar cəmiyyəti konservə edirdi, digər tərəfdən, yerli əhali qarşılıqlı təsiri ləngidirdi.

Luaradan cənuba barbar əhali azsaylı idi, amma şimaldan fərqli olaraq, onlar bürada yerli əhali ilə birgə yaşaırdılar. Ona görə də dağılmaqda olan son antik münasibətlər burada daha güclü idi, barbar qaydaların dağılması daha sürətlə gedirdi, amma yeni feodal münasibətlərinin təşəkkülü şimala nisbətən zəif gedirdi.

Eyni zamanda Frank krallığının şimalında da, cənubunda da feodal sintezində barbar təsirinin ən mühüm amili siyasi hakimiyyətin barbarların əlində olması idi.

Frank dövlətinin mövcudluğunun I mrhələsində (V əsrin sonu-VII əsrin sonu) Qalliyanın şimalında son Roma və barbar strukturaları müxtəlif ukladlar formasında mövcud idi: dağılan qullar, barbar ukladları və yaranmaqda olan feodal ukladları (kolonat, torpaq asılılığının formaları, drujina münasibətləri).

Frankların ictimai quruluşunu öyrənmək üçün ən mühüm mənbə (xüsusilə Şimali Qalliya) «Salik qanunu» (Lex Salica) sayılır. Bu, salik franklarının çox güman ki, VI əsrin əvvəllərində Xlodviqin dövründə meydana çıxmış məhkəmə qaydalarının yazıya alınmış formasıdır. Digər barbar qanunlarından fərqli olaraq, Roma təsiri burada zəif olub daha çox zahiri səciyyə daşıyır: latın dili, cərimələrin Roma pul vahidləri ilə olması və s.

VI-IX əsrlər gedişində frank kralları «Salik qanunu»na dəyişikliklər və tamamlamalar etmiş və bu səbəbdən bu qanun frank cəmiyyətində nəsli qəbilə quruluşundan feodalizmə gedən təkamülü izləməyə imkan verir.

«Salik qanunu»dan bəlli etmək olar ki, VI əsrdə əkinçilik frankların əsas məşğuliyyət sahəsi olmuşdur. Təsərrüfatda tərqqi təkcə frank cəmiyyətinin daxili inkişafı ilə deyil, almanların romalılardan əxz etdikləri mükəmməl metodları ilə də izah edilir. Bu dövrdə franklarda özününküləşdirilə bilən xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Laikn torpaq üzərində belə mülkiyyət, həyətyanı sahəlri çıxmaq şərtilə, yox idi. Əsas torpaq fondu icmanın əlində idi. «Salik qanunu»na görə, bu, iri (patriarxat) ailələr idi. Lakin xırda, fərdi ailələr də meydana gəlirdi. Torpaq üzərində fərdi-ailə mülkiyyəti franklarda V-VI əsrlərdə hələ yaranmaqdp idi. «Salik qanunu»nun IX fəslinə («Allolar haqqunda») görə, torpaq üzərində vərəsəlik yalnız kişi xətti ilə keçirdi və daşınan əmlakdan fərqli olaraq, ailədə oğul olmayanda, icmanın mülkiyyətinə keçirdi.

Həyətyanı təsərrüfata daxil olmayan torpaqlar ümumi istifadədə idi.

XIX-XX əsrin əksər tarixçilərinin(Füstel de Kulanj, Dopş, Mayer və b.) V-VI əsrlərdə franklarda torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olması haqqında fikirlərinin əksinə olaraq, «Salik qanunu» franklarda icmanın olduğunu göstərir. İcma böyük ailəli əkinçi icmasından qonşuluq icmasını – markaya keçmişdir. Əkinçi icmasında torpaq üzərində nəslin kollektiv mülkiyyəti var idisə, qonşuluq icmasında isə kiçik ailələrin torpaq payı üzərində fərdi mülkiyyəti yaranmışdı.

«Salik qanunu»nda nəsli münasibətlərin rolu aşkar görünür. Nəslin nümayəndələri azad frankın həyatında böyük rol oynamaqda davam edirdilər. Lakin eyni zamanda nəsli münasibətlərin dağılması prosesi də gedirdi. VI əsrin sonuna doğru nəsli əlaqələrin zəifləməsi və əmlak təbəqələşməsinin təsiri altında azad frankların irsi torpaq payları özününkiləşdirə bilən torpaq mülkiyyətinə – alloda çevrilir. «Salik qanunu»nda dəyişiklik edən kral Xilperikin (561-584) fərmanına görə oğul olmadığı halda, torpağın varisi ölən adamın qızı və ya bacısı ola bilərdi. Bu dəyişiklik prinsipial səciyya daşıyırdı. İcma saxlansa da indii onun hüququ əkilib – becərilməmiş sahələrə (meşə, bataqlıq, yollar və s.) yayılırdı. Vı əsrin sonuna doğru meşə sahələri və çəmənliklər də ayrı-ayrı icma üzvlərinin alloduna çevrilir. Bu şəraitdə nəsli qəbilə quruluşu dağılmağa və feodal münasibətləri yaranmağa başlayır.

Allodun meydana gəlməsi franklarda iri torpaq mülkiyyətinin artmasına təkan verir. Hələ işğallar gedişində Xlodviq imperatora məxsus torpaqları özünə götürür. Onun varisləri isə bütün azad torpaqları ələ keçirirlər. Bu fonddan frank kralları öz əshabələrinə və kilsəyə torpaq payları (allod) paylayırdılar.

İri torpaq sahibkarlığı icmanın daxilində də artırdı. Torpaq sahələrinin iri sahibkarlığa çevrilməsi icmanın bir üzvünün digərlərinin hesabına varlanmas yolu ilə baş verirdi. Bu da azad frankların bir çoxunun iri torpan sahibkarının qəyyumluğuna, himayəsinə (mundium) keçməsinə səbəb olurdu. Bu akt, antik dövrdə olduğu kimi, «kommendasiya» adlanırdı. Praktikada bu, toraqsızlaşmış icma üzvünün torpaq asılılığı ilə müşayiət olunurdu. Kommendasiya həm də icma təşkilatının qəti olaraq dağılmasını sürətləndirirdi.

Frank cəmiyyətinin feodallaşması ilə eyni vaxtda erkən feodal dövlətinin yaranması prosesi də gedirdi. Nəsli qəbilə quruluşuna xas olan idarəçilik orqanları tədricən öz yerini güclənməkdə olan kral hakimiyyətinə verir. Bu hadisə işğallarla sürətlənir; belə ki, franklar qall-roma əhalisi ilə üz-üzə qalmışdı – onları tabeçilikdə saxlamaq lazım idi. Bundan başqa işğal olunmuş ərazilərdə franklar daha inkişaf etmiş cəmiyyətlə rastlaşdılar və bu cəmiyyətin saxlanması üçün quldar imperiyanın dağıdılmış aparatının yerinə yeni hakimiyyətin təşkili tələb olunurdu.

Kral öz əlində bütün idarəçilik funksiyalarını toplamışdı. Kralın hakimiyyəti ilk növbədə ona dayaqlanırdı ki, o, iri torpaq mülkiyyətçisi idi və çoxsaylı drujinanın başında dururdu. Öz ölkəsini o, şəxs təsərüfatı kimi idarə edirdi, əvvəllər ümumicma mülkiyyətində olan torpaqları xüsusi mülkiyyətə verirdi, torpaqdan gələn gəlirlər, cərimə və ticarət rüsumlarını istədiyi kimi xərcləyirdi.

Frank krallığınn mərkəzi idarəçiliyində nəsli qəbilə təşkilatının çox zəif izləri qalmışdı. Qalliyanın işğalından sonra qəbilə «yüz»ləri inzibati ərazi vahidlərinə çevrildi. Ən böyük ərazi vahidi – qraflıq idi və o, qrafın idarəçiliyində idi. «Yüz»lərdə kral hakimiyyətinin nümayəndəsi – yüzbaşı idarəçiliklə məşğul olurdu. Zaman keçdikcə «yüz»lərdə rəhbər rol daha varlı və nüfuzlu adamların – raxinburqların əlində keçdi.

Merovinq kralları ölkənin idarəsində Roma institutlarını saxlamağa çalışsalar da, bu, əsasən vergi sisteminə daxil olurdu. Ümumilikdə Qərbi Roma imperiyasının dövlət maşını işğallardan sonra tamam sıradan çıxdı.

İri torpaq mülkiyyətinin artması və xüsusi mülkiyyət sahiblərinin güclənməsi artıq Xlodviqin oğullarının dövründə kral hakimiyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Həddən artıq böyük sayda torpaq hədiyyə etməsi ilə öz domen mülklərindən və gəlirlərindən məhrum olan frank kralları iri sahibkarların separatçılıq cəhdləri ilə mübarizə aparmağa gücsüz idilər. Xlodviqin vəfatından sonra krallığın parçalanması baş verir.

VII əsrdə frank krallığının tərkibində müstəqil siyasi vahidlər yaranır: Şimali-Qərbi Qalliyada Paris mərkəz olmaqla Neystriya; krallığın şimal-şərqində Avstraziya; keçmiş Burqund krallığının ərazisində Burqundiya. VII əsrin sonuna doğru isə cənub-qərbdə Akvitaniya ayrılır. Bu dörd vilayət həm etnik tərkibinə, həm sosial quruluşuna, həm də feodallaşma dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirdi. Frank işğalı ərəfəsində güclü romanlaşmış Neystriyada əhalinin böyük hissəsini təşkil edən qall – romalılar krallığın digər vilayətlərinə nisbətən daha tez franklfşmışdılar. Burada iri torpaq mülkiyyəti geniş yayılmışdır və azad kəndlilər sürətlə yoxa çıxırdı. Avstraziyada əhalinin böyük bir hissəsinin franklar təşkil edirdi, romanın təsiri isə zəif idi. Burada icma ləng dağılırdı. Yaranmaqda olan feodallar təbəqəsi əsasən xırda və orta feodallardan ibarət idi. Burqundiyada və Akvitaniyada qall roma əhalisi üstün idi və əvvəlcə burqundları, sonra frankları Assimiyasiya edə bilmişdi. Burada uzun müddət azad kəndli və orta feodal mülkiyyəti saxlanmışdı.

Frank dövlətinin bu vilayətləri arasında iqtisadi əlaqə zəif idi və onların birləşməsinə mane olurdu.

VII əsrin sonu krallığın bütün vilayətlərində hakimiyyət faktiki olaraq mayordomların əlinə keçir. Əvvəlcə bu, kral saray idarəçiliyinin başçıları idilər (maiordomus– təsərrüfatı idarə edən). Sonrala mayordomlar iri torpaq sahibkarlarına çevrilirlər. Hər bir vilayətin idarəsi isə onların əlinə keçir. Real hakimiyyəti itirən Merovinqlər mayordomların əlində oyuncağa çevrilir və «tənbəl krallar» adını alırlar.

Frank əyanları içərisində uzun sürən mübarizədən sonra, 687-ci ildə Avstrziyanın mayordomu Heristallı Pipin bütün frank dövlətinin mayordomu olur. Pipin ona görə buna nail ola bilir ki, Avstraziyada iri torpaq sahibkarlığı zəif idi və mayordomlar burada xırda və orta feodallara, azad kəndlilərə arxalanırdılar; onlar da öz növbəsində iri feodalların özbaşınalıqlarına qarşı mübarizədə güclü mərkəzi hakimiyyətə ehtiyac duyurdular. Pipinlər nəslindən olan mayordomlar frank krallığının faktiki hakimlərinə çevrilərək yeni sülalənin əsasını qoyurlar. Karolinqlərin (Pipinlərin) nümayəndələri frank dövlətini 687-ci ildən mayordom kimi, 751-ci ildən isə kral kimi idarə etmişlər.