HÖkuməT 0”: HÜquqi baza, beynəlxalq təCRÜBƏ, TƏKLİFLƏr və TÖVSİYƏLƏR
Yüklə 90,52 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. Beynəlxalq təcrübə və müqayisə
- Elektron xidmətlərin təbliği, təşviqi, tədrisi və miqyaslanması.
- Portalın yeni funksionallıqları
- Portal üzərindən xidmət göstərməyən qurumlar: səbəblərin araşdırılması.
- Sosial tələblərdən irəli gələrək yeni elektron xidmətlərin yaradılması
- Kadr hazırlığı
- Dövlət informasiya ehtiyatları və fərdi məlumatlar informasiya sistemləri ilə tanışlıq, təhlil və təkliflər. Hansı informasiya sistemlərini görmək istərdilər
- "2013- 2015-ci illərdə dövlət orqanlarında elektron xidmətlərin genişləndirilməsi və "Elektron hökumət"in inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın layihəsinə dair təkliflər;
- Məqalənin müəllifi: Gülnar Quliyeva
“HÖKUMƏT 2.0”: HÜQUQİ BAZA, BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ, TƏKLİFLƏR VƏ TÖVSİYƏLƏR
İKT-dən istifadə mövcud reallıqda yeni həyat tərzi kimi çıxış edir və bu səbəbdən e-hökumət sahəsində hüquqi çərçivənin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. E-hökumətin inkişafı və tətbiqində meydana çıxan hüquqi məsələlərə hökumətlə əlaqələrin elektronlaşdırılmasını, dövlətin informasiya sisteminə girişin əldə olunmasını, e-mail və digər elektron sənədlərin arxivləşdirilməsini, e-ticarəti və. s. aid etmək olar. Bu məqsədlə mövcud qanunvericiliyin informasiyalaşdırma (informasiyalaşdırmanın təşviqi, e-hökumət və. s.), İKT sənayesinin təbliğatı (proqram təminatı, ticarətin avtomatlaşdırılması, əqli mülkiyyət hüququ), İKT infrastrukturunun yaradılması (e-imza, şəbəkələrdən istifadə, telekommunikasiya və. s.) və digər sahələr üzrə qruplaşdırılması zəruridir. Bu kateqoriyalar üzrə qanunların qəbul edilməsi İKT sənayesi üçün əsasların hazırlanması və informasiyalaşdırmanın təşviqi ilə əhalinin həyat standartlarını yüksəltməyə və iqtisadi inkişafı dəstəkləməyə xidmət edir. Azərbaycanda “İnformasiya, infomasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında”, “Dövlət sirri haqqında”, “Elektron imza və elektron sənəd haqqında”, “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” və. s. kimi qanunların qəbul edilməsi bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna baxmayaraq, effektiv e-hökumətin qurulması bu sahədə hüquqi bazanın yaradılmasını tələb edir. Buna görə də e-hökumət barədə ayrıca qanunun olmaması dövlət işlərinin elektron formada həyata keçirilməsinin əsas prinsiplərinin müəyyən edilməsində əsas maneələrdən biri kimi çıxış edir. Azərbaycanda elektron hökumətin fəaliyyətinin tənzimlənməsi müxtəlif qanunvericilik və normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənsə də, e-hökumətin fəaliyyətinin təşkilində rəhbər prinsiplərin müəyyən edilməsi və e-hökumətlə bağlı spesifik münasibətlərin tənzimlənməsi baxımından elektron hökumət haqqında konkret qanunun qəbul edilməsi zəruridir. Məsələn, elektron səsvermənin qanuni səsvermə üsulu kimi tanınması və ya elektron imzanın əl ilə imzalanan sənədləri əvəz etməsi kimi məsələlər birbaşa e-hökumətin təşəkkülü prosesi ilə bağlı olduğundan bu sahədə hüquqi tənzimləmələrin həyata keçirilməsi vacibdir. Azərbaycanda e-sənəd və e-imza ilə bağlı münasibətlər “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” qanunla tənzimlənir. Qanun elektron imza və elektron sənədin istifadəsi və e-sənədlərin dövriyəsinin təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Lakin e-hökumət barədə qanunun olmaması e-hökumət layihəsinin reallaşdırılmasında bir sıra problemlərin – mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları arasında səlahiyyət bölgüsü, yerli qanunvericilik normaları və müəssisədaxili nizamnamələrlə kolliziyaların yaranması, proseslərin monitorinqi və nəzarətin həyata keçirilməsi və. s. kimi məsələlərin həllini mümkünsüz edir. Bundan əlavə, e-hökumət portalının fəaliyyətinin hüquqi, təşkilati və texnoloji əsaslarını müəyyən etmək məqsədilə “Elektron hökumət” Portalı haqqında Əsasnamə qəbul olunmuşdur. Əsasnamədə portalın operatoru (RİTN) və istifadəçilərinin funksiyaları, portalın fəaliyyətinin təşkili prinsipləri göstərilsə də, e-hökumət haqqında qanunun qəbul edilməsi daha effektiv idarəetməni vəd etdiyindən bu sahədə tədbirlərin görülməsi zəruridir. Təklif olunan e-hökumət qanununda aşağıdakı yeniliklərin tətbiq olunması vacibdir:
Bundan əlavə, e-hökumət qanununda onlayn xidmətlərdən könüllü istifadə prinsipləri müəyyən edilməlidir. Buna əsasən, elektron hökumətin istifadəçiləri (xidmət təminatçıları da daxil olmaqla) məlumat mübadiləsi və ya xidmətlərin təklifi və ondan istifadədə ənənəvi yoxsa rəqəmsal üsullardan istifadə etmək seçiminə malik olmalıdırlar. Bu amil də öz növbəsində “rəqəmsal geriliyin” aradan qaldırılmasında mühüm rol oynaya bilər. II. Beynəlxalq təcrübə və müqayisə Azərbaycanda elektron hökumət sisteminin üzləşdiyi problemlər digər dövlətlərin e-hökumət quruculuğunda əldə etdiyi təcrübənin və bu sahədəki təşəbbüslərin müsbət və mənfi nəticələrinin öyrənilməsi ilə aradan qaldırıla bilər. Məlumdur ki, Azərbaycanda əhalinin genişzolaqlı internetə çıxışı tam təmin olunmayıb. Bundan fərqli olaraq, e-hökumətin tətbiqinin uğurlu modellərindən biri hesab olunan Finlandiyada 2009-cu ildən etibarən əhalinin genişzolaqlı internetə çıxışı vətəndaş hüquqlarından biri kimi tanınmışdır və buna uyğun olaraq qəbul olunmuş qanunvericiliyə əsasən, telekommunikasiya şirkətləri Finlandiyanın bütün əhalisini genişzolaqlı internetə çıxışla təmin etməlidirlər. Nəzərə alsaq ki, 2012-ci ilin statistikasına əsasən, Finlandiyanın əhalisinin ümumi sayı təxminən 5.5 milyon nəfər təşkil edir və Azərbaycanla müqayisədə bu rəqəm təxminən 2 dəfə azdır, dövlət büdcəsinin həcmi və yüksəksürətli internet xidmətlərini təklif edən provayderlərin ölkələr üzrə nisbəti də hesaba alındıqda, internetə çıxışın təmin edilməsinin məcburi olan insan hüquqlarından biri kimi tanınması Azərbaycanın mövcud reallığında daha çətin görünür. Digər tərəfdən, Azərbaycanda bu siyasəti həyata keçirən vahid struktur və hüquqi bazanın olmaması Finlandiya təcrübəsinin respublikamızda tətbiqinə mane olan faktorlar kimi çıxış edir. Qeyd olunan təşəbbüsün həyata keçirilməsi informasiyalaşdırma və elektronlaşmanın ictimaiyyət tərəfindən milli dəyər kimi, daha doğrusu, tələbdən daha çox ehtiyac kimi qəbul edilməsini şərtləndirir. Bundan başqa, e-hökumətin tətbiqinin ilkin mərhələsində e-hökumət sisteminin saxlanmasına çəkilən xərclər mühüm problem kimi ortaya çıxır. Belə ki, onlayn əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün külli miqdarda maddi vəsait tələb olunsa da, e-hökumət xidmətlərinin təqdim olunduğu saytlardan istifadənin səviyyəsi heç də həmişə gözləntiləri doğrultmur. İsveçdə bu məsələ ilə bağlı 2 həll modeli təklif olunmuşdur: Peng və Value modelləşdirməsi. Peng modeli İT sahəsinə qoyulan investisiyaların mənfəət-xərc analizinin aparılması, e-hökumətin maliyyə cəhətdən faydalarının müəyyən edilməsi və onun İT sahəsinə qoyulan investisiya xərcləri ilə müqayisəsi üzərində dayanmış, Value modeli isə bütün şəbəkə aktorlarının (istifadəçi, administrator və. s.) iqtisadi dayanıqlığını, istifadəçilər və administrator arasında qarşılıqlı əlaqələr və informasiya mübadiləsini dəyərləndirmişdir. Yekun nəticə ondan ibarət olmuşdur ki, e-hökumət xidmətlərindən istifadə ənənəvi prosedurları dəyişməklə mübadilədə iştirak edən hər iki tərəfə fayda gətirir. Gəlir və xərclərin müəyyən edilməsi büdcə imkanları daxilində e-hökumət layihəsinə qoyulan investisiya həcminin müəyyən edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. İsveç təcrübəsində bu amil prosesdə iştirak edən bütün aktorlar üçün e-hökumətin təqdim etdiyi “dəyər” formasında təşəkkül tapır ki, bu da hökumətə münasibətdə xərclərə və vaxta qənaət, vətəndaşa münasibətdə isə vaxta qənaətlə yanaşı, əlverişlilik kimi özünü göstərir. Beləliklə, hökumət maliyyə vəsaitlərinin bölüşdürülməsi ilə əlaqədar qərarların qəbul edilməsi və e-hökumətin təqdim etdiyi xidmətlərdən hansının vətəndaşlar tərəfindən davamlı və ya nadir hallarda istifadə edildiyini müəyyən etməklə, e-hökumətin gətirdiyi faydaların çəkilən xərclərdən daha çox olduğunu sübut etmişdir. Azərbaycanın dövlət büdcəsindən İKT sektoruna külli miqdarda vəsaitin ayrılması və neft gəlirlərinin bu istiqamətə yönləndirilməsi uzunmüddətli perspektivdə ölkənin qabaqcıl texnologiya dövlətlərindən birinə çevrilməsinə şərait yarada bilər. E-hökumət modelinin uğurlu modellərindən biri də Kanadadır. Dünya Bankının məlumatına əsasən, Kanada hökumətinin səylərinin nəticəsi olaraq, e-hökumət portalının ziyarət edilməsi 2001-ci ildə 150 milyon nəfəri əhatə edirdisə, 2004-cü ildə bu rəqəm 600 milyon nəfərə çatdırılmışdır. Hökumətin əsas taktikası 200 nəfərlik təşviqat qrupları yaratmaqla əhali arasında e-hökumət xidmətlərini yaymaq və təbliğatını aparmaq, istifadəçilərin hansı xidmətlərə üstünlük verdiyini müəyyən etmək və bütövlükdə, e-hökumət sisteminin populyarlaşdırılmasını təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Bu yanaşma e-hökumət sisteminə ümumi inamsızlığın aradan qaldırılması və sistemin inkişafında vətəndaşların birbaşa iştirakını təmin etmişdir. E-hökumət sisteminə keçidin ilkin mərhələsində Kanada hökuməti müəyyən etmişdir ki, pul vəsaitləri ya əhalinin tamamilə məlumatsız olduğu, ya da lazımsız hesab etdiyi xidmətlərə yönləndirildiyindən effektiv nəticə əldə olunmur. Bundan çıxış edərək istifadəçilərin ehtiyaclarının ön plana çəkilməsini ehtiva edən siyasət tətbiq edilmiş və e-hökumət xidmətlərindən istifadə edənlərin sayı artırmışdır. Azərbaycanda buna bənzər sistemin yaradılması E-hökumət Ofisinin tərkibində təşəbbüs qruplarının təşkili və onların keçirdikləri sorğular əsasında və ya e-demokratiya sisteminin qurulması nəticəsində əhalinin e-hökumətlə bağlı ehtiyaclarının müəyyənləşdirilməsi ilə mümkün ola bilər. Respublikamızda e-hökumətin yaradılması və inkişafındakı əsas maneələrdən biri də kibertəhlükəsizliklə bağlıdır. Onlayn təhlükəsizlik və informasiyanın gizliliyi e-hökumət sisteminin inkişafında mühüm əhəmiyyətə malik olduğundan Azərbaycan “Kibercinayətkarlıq haqqında” 2001-ci il tarixli Avropa Şurası Konvensiyasına qoşulmuş və buna əsasən, kibercinayətkarlıqla bağlı maddi və prosessual cinayət hüququ normaları müəyyən edilmişdir. Dünya təcrübəsində isə informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində BƏƏ (Dubay) ən yaxşı təcrübəyə malikdir və bu məqsədlə İSO 17799 standartını tətbiq edir. İSO – Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı olmaqla, dünyada beynəlxalq standartları inkişaf etdirən və dərc etdirən ən mühüm qurumlardan biri hesab edilir. Bu çərçivədə İSO 17799 standartı təşkilatın səlahiyyətləri çərçivəsində informasiya təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi prinsiplərini müəyyən edir. Dubay İSO 17799 standartını e-hökumət xidmətlərinin təhlükəsizliyi və əhalinin inamının qazanılmasında ən effektiv vasitə hesab edir. Buna əsasən, e-hökumətdə onlayn xidmət göstərmək arzusunda olan hər bir dövlət qurumu mövcud təhlükəsizlik sisteminin etibarlılığını müəyyən etmək məqsədilə mütəxəssislər qrupu təşkil etməli və riskləri dəyərləndirməlidir. Geniş araşdırmalardan sonra həmin qurum öz təhlükəsizlik sistemini necə inkişaf etdirəcəyinə dair tövsiyələr verməli və bunlar İSO 17799 standartlarına uyğun olmalıdır. Təhlükəsizlik standartı müvafiq tənzimləmələrin – siyasət, qayda və prosedurlar, təşkilati struktur, texniki və proqram təminatının tətbiqini nəzərdə tutur. Bundan əlavə, Dubay vətəndaşlara münasibətdə e-hökumət sisteminin təşviqinə dair müxtəlif üsulların istifadəsində də model hesab oluna bilər. Müxtəlif təşviqat kampaniyaları, müsabiqələr, e-xidmət istifadəçilərinin mükafatlandırılması kimi üsullardan istifadə etməklə, Dubay 90% hökumətin təqdim etdiyi xidmətlərin mərkəzləşdirilməsinə və onlayn olaraq portal üzərindən fəaliyyət göstərməsinə nail olmuşdur. Bu strategiyalar Dubayın marketinqə üçtərəfli yanaşmasının bir hissəsi kimi aşağıdakı elementləri ehtiva edir: maarifləndirmə, dəstək və zəmanət. Ölkədə e-hökumətin uğurlu təbliğatını apardıqdan sonra Dubay kompüter biliklərinin genişləndirilməsinə olan tələbat fonunda vətəndaşlara kompüter və proqramların daha aşağı qiymətə verilməsi məqsədilə texnologiya şirkətləri ilə əməkdaşlıq etməyə başlamışdır.
Bütün dünyada “yeni dövlət idarəetməsi” və ya “Hökumət 2.0” kimi tanınan e-hökumət layihəsi dövlət qurumlarının fəaliyyətindəki çatışmazlıqların aradan qaldırılması və ümumilikdə, hökumətin daha effektiv fəaliyyət göstərməsi məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə ictimai sektorda islahatlar aparılır və xidmət təminatçıları (dövlət qurumları və idarələri) tərəfindən təklif olunan xidmətlər əvəzinə xidmət istehlakçıları (vətəndaşlar və biznes qurumları) ön plana çəkilir. Daha dəqiq desək, dövlət qurumlarının hansı xidmətləri təqdim etmək iqtidarında olduqları deyil, vətəndaşın gözləntiləri və hansı xidmətə tələbatlarının olduğu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vətəndaşların gözləntilərinin müəyyən edilməsi isə e-hökumətin təşviqi və təbliği strategiyalarının hazırlanmasını tələb edir. E-xidmətlərin təşviqi və təbliği üsullarını aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:
Yüksəksürətli internet və texnologiyaların olmaması e-hökumət xidmətləri və məlumatlarından istifadə edilməsinin qarşısını alan ən mühüm amillərdən biridir. Bu problemin aradan qaldırılması istiqamətində 1997-ci ildə Sinqapurda icrasına başlanan “Sinqapur 1” (“Hər kəsə vahid şəbəkə”) layihəsi nümunə kimi götürülə bilər. Layihə ilk ümummilli genişzolaqlı internet şəbəkəsinin hər bir ev, məktəb, dövlət və özəl qurumlarda tətbiq olunmasını nəzərdə tuturdu. Mobil və simsiz internetin geniş yayıldığı ərazilərdə isə Cənubi Koreyada olduğu kimi m-hökumət (mobil hökumət) tətbiq oluna bilər. Bu layihə vətəndaşlara ictimai xidmətlər və inzibati sənədlərin əldə edilməsində mobil telefon və planşetlərdən istifadə imkanı verir. 2. İT və internet barədə maarifləndirmə: E-hökumətdən geniş istifadəyə nail olmaq üçün dövlət qulluqçuları və ictimaiyyətin bu barədə maarifləndirilməsi zəruridir. Bu məqsədlə şəhərlərdə, regionlarda və kənd yerlərində fərdi kompüterlər və internetdən istifadəyə dair pulsuz təlimlərin həyata keçirildiyi telemərkəzlər yaradıla bilər. İnternet barədə ictimai məlumatlılığı artırmaq məqsədilə isə Çində olduğu kimi, ümummilli internet müsabiqələri (məsələn, Milli İnternet Biliyi Müsabiqəsi) təşkil oluna bilər. 3. İnternetə asan çıxışa yardım etmək: Bir sıra ölkələrdə əhalini daha ucuz kompüter və proqram təminatı ilə təmin etmək məqsədilə dövlət tərəfindən maaliyyələşdirilən layihələr həyata keçirir. Bu layihələrdən biri də Tailandda reallaşdırılan “İşlənmiş Fərdi Kompüterlər Layihəsi”dir ki, layihəyə əsasən, hökumət köhnə kompüterini gətirən hər kəsə yeni kompüter verir və nəticədə, əldə olunan kompüterlər regionlarda ehtiyacı olan məktəblərə paylanılır. Azərbaycanda əhalini kompüter almağa həvəsləndirmək məqsədilə ilk dəfə kompüter alan vətəndaşlara daha ucuz qiymətə əməliyyat sistemi və proqramlarla təmin olunmuş PC-lər verilə bilər. 4. Onlayn xidmətləri oflayna nəzərən daha səmərəli etmək: Kağız formasında səhifələrcə həcmi olan formları doldurmaq əvəzinə digər qurumların təqdim etdiyi mənbələrə istinad edərək sadələşdirilmiş form və anketlərin vətəndaşlara təqdim olunması onlayn müraciətin effektivliyini artıra bilər. 5. Həvəsləndirici taktikalardan istifadə etmək: Əhalini e-hökumət xidmətlərindən daha çox istifadə etməyə həvəsləndirmək məqsədilə müxtəlif aksiyalar (pul endirimləri, fast-food kuponları və.s.) keçirilə bilər.
E-hökumət portalı daha istifadəyə yararlı olması üçün istifadəçi-mərkəzli dizayn edilməli, daha çox istifadə edilən xidmət və məlumatlara asan çıxışı təmin edən linklər yaradılmalıdır. Bundan əlavə, portalı ayrı-ayrı səhifələrə ayırmaq əvəzinə əhalinin xüsusi qruplarına (uşaqlar, dövlət qulluqçuları, əlillər, ölkəni ziyarət edən əcnəbilər və. s.) münasibətdə xidmətlərin sistemli şəkildə təqdim olunmasını ehtiva edən linklər təşkil olunmalıdır. Azərbaycanın e-hökumət portalında artıq bu istiqamətdə tədbirlər görülmüş və sağlamlıq imkanları məhdud olan vətəndaşlar üçün elektron xidmətlərdən istifadə məqsədilə zəruri olan kod və parolun əldə edilməsini nəzərdə tutan onlayn müraciət bölməsi yaradılmışdır. Lakin bununla belə aksiyanın yalnız Bakı şəhəri hüdudlarında həyata keçirilməsi və regionlarda bu imkandan istifadənin məhdudluğu çatışmayan cəhət kimi qeyd olunmalıdır. Bundan əlavə, portalın funksionallığını artırmaq məqsədilə video konfranslar təşkil edilməli, təqdim olunan xidmət və məlumatlardan istifadə ilə bağlı suallara onlayn cavab verən mütəxxəssislər işə cəlb olunmalıdırlar. Təklif olunan xidmətlər mövzular üzrə, əlifba sırasına görə və ya xidmət təminatçıları üzrə 3 ayrı kateqoriyada qruplaşdırılmalıdır. Belə ki, sadə vətəndaşların heç də hamısı müəyyən xidmətin hansı qurum tərəfindən təklif olunduğunu müəyyən edə bilmir və bu son nəticədə axtarılan xidmətlə bağlı vaxt itkisinə səbəb olur. Məsələn, məhkumluq haqqında arayışların verilməsinin ilk baxışda ədliyyə qurumları tərəfindən həyata keçirildiyi zənn edilsə də, Azərbaycanda bu xidməti Daxili İşlər Nazirliyi həyata keçirir. Portalın funksionallığının artırılması ilə bağlı daha bir təklif isə təqdim olunan xidmətlərin mahiyyətinə dair qısa məzmunun verilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bir sıra qurumlar tərəfindən portala inteqrasiya olunan xidmətlərin adlarında terminlərdən istifadə olunduğuna görə xidmətin subyektləri və təyinatı vətəndaş tərəfindən dəqiq müəyyən oluna bilmir. Məsələn, Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən təqdim olunan xidmətlər siyahısında “Obliqat qruplara aid vətəndaşlara müayinələrdən keçmələri barədə məlumatın verilməsi” adlı xidmət yer almışdır. Xidmətin məzmunu yalnız Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən qəbul edilmiş inzibati reqlamentdə öz əksini tapmışdır. Reqlamentə əsasən, obliqat qruplara müxtəlif sahələrdə çalışan, işə daxil olarkən və sonradan dövri tibbi müayinədən keçməsi tələb olunan vətəndaşlar aid edilir. Yəni, dövlət qulluğunda çalışan hər bir işçi bu qrupa daxil olsa da, bu xidmətin subyekti olub-olmadığını müəyyən etməkdə çətinlik çəkə bilər. Bu baxımdan yuxarıda qeyd olunan tənzimlənmənin həyata keçirilməsi vacibdir. Digər təklif isə portaldakı xidmət və məlumatların təqdim olunduğu dil ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, portalın məqsədi yalnız azərbaycan dilini bilən şəxslərə xidmət göstərməkdən ibarət deyil. Portal haqqında ümumi məlumatda qeyd olunur ki, “Elektron hökumət - müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə dövlət qurumları tərəfindən Azərbaycan Respublikasının ərazisində yaşayan bütün vətəndaşlara, hüquqi və fiziki şəxslərə, xarici vətəndaşlara və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə informasiya və e-xidmətlərin göstərilməsininə şərait yaradır”. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan etnik tərkibinə görə müxtəlif milli azlıqların yaşadığı dövlətlərdən biridir, onda milliyyətcə rus olan, Azərbaycan vətəndaşlığına mənsub olan, lakin dövlət dilini bilməyən şəxsin və ya ölkəni ziyarət edən əcnəbinin portaldan istifadə etmək imkanları avtomatik olaraq məhdudlaşacaqdır. Buna görə də portalın ən az 3 dildə (azərbaycan, rus, ingilis) fəaliyyət göstərməsi vacibdir.
Hökumətin elektronlaşdırılmasına münasibət bütün dövlət və özəl qurumlar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Bu məsələ ilə bağlı bir çox hallarda qurumlararası münasibətləri tənzimləyən hüquqi bazanın olmaması, texniki çatışmazlıqlar (kadr, İKT infrastrukturu, proqram təminatı) və maliyyə vəsaitlərinin çatışmazlığı kimi məsələlər ön plana çəkilir. E-hökumətin hüquqi aspektləri onu tətbiq edən qurumlar üzərinə qoyulan tələblərin dəqiq müəyyən edilməsini tələb edir. Yəni, dövlət qurumlarının nəyi edib-etməmək iqtidarında olduqları təsbit edildikdən sonra e-hökumət sahəsində əməkdaşlığın konturları müəyyən edilə bilər. Tələb olunanlar mövcud potensialdan artıq olduqda dövlət qurumları e-hökumətdə iştirakdan imtina edirlər. Məsələn, internetdə yayılan informasiya o qədər çoxşaxəlidir ki, istənilən şəxs simptomları daxil etməklə müəyyən xəstəliyin təqribi diaqnozu ilə bağlı məlumat sahibi ola bilər. Bu gün Səhiyyə Nazirliyi həmin məlumatları sistemləşdirmək və elektron xidmət formasında təqdim etmək potensialına malik deyil. Ona görə də həmin qurumdan bu növ xidmətin tələb olunması mövcud reallıqla üst-üstə düşməyəcək və özünü e-hökumətdə təqdim edə bilməyən istənilən qurum imicinin zədələnməməsi üçün proseslərə qoşulmaqdan əməkdaşlığın elə ilkin mərhələsində də imtina edəcəkdir. Digər maneə isə dövlət qurumlarına münasibətdə hüquqi məsuliyyət bölgüsü ilə bağlıdır. Bu baxımdan qurumlararası əməkdaşlığa mane olan amillərin aradan qaldırılması məqsədilə ortaq layihə kimi həyata keçirilən e-hökumətə görə cavabdehlik və məsuliyyət hər bir iştirakçıya münasibətdə bərabər şəkildə müəyyən edilməlidir. Məsələn, “Elektron hökumət” portalı haqqında Əsasnamənin 6.3 və 6.7 bəndlərinə əsasən, iştirakçılar portala qoşulmuş informasiya sistemləri və ehtiyatları vasitəsilə təqdim olunan məlumatların məzmununa, dəqiqliyinə, tamlığına və etibarlılığına, operator isə portal vasitəsilə mübadilə olunan məlumatların bütövlüyünə və dəyişdirilməməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Lakin kiberhücumlar nəticəsində fərdi informasiyanın üçüncü tərəfin əlinə keçməsinə görə operator və iştirakçının cavabdehliyinin müəyyən olunması problemli məsələlərdən biri olaraq qalır və dövlət qurumları portala inteqrasiya etdiyi xidmətlərin fasiləsizliyini təmin etməklə bağlı tələbləri yerinə yetirə bilmədikdə bunu əlavə məsuliyyət və vaxt itkisi kimi dəyərləndirir və e-hökumətdən kənarda qalmağa üstünlük verir. Maliyyə çatışmazlığı dövlət qurumlarının portal üzərindən xidmət göstərməməsinin əsas səbəblərindən biri hesab oluna bilər. Çünki əksər hallarda e-hökumət maliyyələşdirmə baxımından dövlət siyasətinin digər obyektləri (sağlamlıq, təhsil, təhlükəsizlik və.s.) ilə rəqabətdə uduzur. Digər tərəfən, e-hökumətin gəlir-xərc analizini apara bilməyən qurumlar maliyyə vəsaitlərinin düzgün bölgüsünü həyata keçirə bilmədiklərindən çətinliklərlə üzləşirlər. İKT infrastrukturu daim yeniləndiyindən və yeni texnologiyalardan istifadə zərurəti yarandığından e-hökumətə külli miqdarda investisiya qoyulmasının vacibliyi maliyyə imkanları məhdud olan qurumların prosesə qoşulmasını ləngidir. Nəticədə, ənənəvi hökumətin elektronlaşdırılması məqsədi reallaşdırıla bilmir. Sadalanan problemlərin həlli e-hökumətin təşkili və fəaliyyətində dövlət qurumlarının 3 sahədə qruplaşdırılmasını tələb edir: strategiya və siyasətin müəyyən edilməsi, idarəetmə və koordinasiya, e-hökumətin tətbiqinə yardım edən qurumlar. Strategiya və siyasətin müəyyən edilməsinin əsas məqsədi e-hökumətin siyasət və strategiyasının dövlətin ümumi inkişafı və müasirləşməsinin məqsədləri ilə uyğunluğunu təmin etməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə nazirliklər və idarələrarası komitənin yaradılması məqsədəuyğun olardı. Dünya təcrübəsində bu qəbildən olan komitələrə Çində İnformasiya Təşəbbüs Qrupu Dövlət Şurasını, Meksikada Hökumətin İnnovasiyasına dair Prezident Ofisini, Tunisdə E-hökumət Nazirlikləri Komitəsini, Keniyada E-Hökumət Direktoratlığını, Birləşmiş Krallıqda E-Səfirlik Ofisini və. s. misal göstərmək olar. Bu komitələr e-hökumətin strategiyalarını müəyyənləşdirir və tətbiqini həyata keçirmək məqsədilə müxtəlif nazirliklər və dövlət qurumlarına istiqamətləndirir. İdarəetmə və koordinasiya funksiyalarına - informasiya infrastrukturu, şəbəkələr, məlumat mərkəzlərinin və.s. inkişaf etdirilməsini, İT idarəetməsinə dair e-qanunlar və normativ aktların formalaşdırılmasını, e-hökumət infrastrukturu və xidmətləri üçün resursların səfərbər edilməsi və maaliyyələşdirilməsini, dünya təcrübəsinin dəyərləndirilməsi və e-hökumətin monitorinqini aid etmək olar. Bu məqsədlə yaradılan milli hökumət portfelləri müxtəlif nazirliklərin nəzdində yerləşdirilir və müxtəlif inzibati tənzimləmələri nəzərdə tutur ki, bununla da, e-hökumətin idarəedilməsi və əlaqələndirilməsində bir neçə qurumun qarşılıqlı öhdəlikləri yaranır və proses uzlaşma şəraitində aparılır. E-hökumətin tətbiqinə yardımı adətən elektron sektora cavabdeh olan dövlət qurumu, Azərbaycanda RİTN həyata keçirir.
E-hökumətin vətəndaşların rəğbətini qazanması üçün sosial tələblərdən irəli gələn və əhalinin ehtiyacları əsasında formalaşan yeni elektron xidmətlərin yaradılması və e-hökumət portalına inteqrasiyası zəruridir. Bu cəhətdən ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə (təhsil, səhiyyə, ədliyyə və. s.) dair yeni xidmətlər təşkil oluna bilər. Bu gün xaricdə təhsil perspektiv vəd edən sahələrdən olduğundan dövlət səviyyəsində dəstəklənən sahələrdən biridir və hər il dövlətdən aldığı təqaüd hesabına bir çox gənc xarici dövlətlərdə təhsil alır. Lakin dövlət hesabına xaricdə təhsil almaq məqsədilə müsabiqədə iştirak etmək üçün bir çox sənəd (attestat və ya diplomun notarial qaydada təsdiqi, TQDK nəticəsi barədə sənəd, sağlamlıq haqqında arayış, şəxsiyyət vəsiqəsinin surəti və. s.) tələb olunur və proqrama müraciət etmək müxtəlif bürokratik əngəllərdən keçməyi tələb edir. E-hökumət portalında dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən xaricdə təhsil təqaüdlərinə onlayn müraciət xidmətinin yaradılması təhsil sahəsində mühüm addım kimi dəyərləndirilə bilər. Hazırda Təhsil Nazirliyinin rəsmi saytında xaricdə təhsilə müraciət üçün elektron ərizə bölməsi fəaliyyət göstərsə də, sonrakı prosedurların həyata keçirilməsi elektronlaşdırılmamışdır. Halbuki elektron hökumət portalına inteqrasiya olunan xidmətlər arasında diplom haqqında məlumatlar da var və bunun sənəd formasında yenidən tələb olunmasına ehtiyac yoxdur. Bundan əlavə, bir çox hallarda işə qəbul olarkən sağlamlıq haqqında arayış tələb olunur. Ayrı-ayrı tibb müəssisələrində olan məlumatlar Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən sistemləşdirilər və elektron xidmət formasında təqdim olunarsa, vətəndaş arayış almaq üçün müxtəlif dispanser və poliklinikalara müraciət etməyə məcbur qalmaz və qısa vaxt ərzində lazımi sənədləri əldə edə bilər. Həmçinin, işəgötürənin tələbi əsasında bu cür məlumatlar xidmət təminatçıları tərəfindən birbaşa sorğu tələb edən müəssisəyə də göndərilə bilər. Digər təklif kimi vətəndaşın sorğusu əsasında hüquqi məsləhətlərin verilməsi xidmətini göstərmək olar. Belə ki, pozulmuş hüquq və azadlıqlarının bərpası, ailə vəziyyətinin dəyişdirilməsi, mülkiyyət və vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi və digər məqsədlərlə hüquq məsləhətxanalarına müraciət etməyə maddi imkanı olmayan şəxslərə münasibətdə ədliyyə qurumları və ya Vəkillər Kollegiyası tərəfindən belə bir xidmət təqdim oluna bilər. Son təklif kimi bankların elektron xidmətlər sisteminə qoşulması ilə vətəndaşın öz hesabından başqa şəxsin hesabına pul köçürmələrini onlayn həyata keçirməsi xidmətini göstərmək olar. Bu xidmət hər bir şəxsin bank hesabında və sərəncamında olan vəsaitdən sərbəst şəkildə istifadə etməsinə şərait yarada bilər.
Bu gün ölkəmizdə elektron hökumətin dünya ölkələri ilə müqayisədə aşağı indeksə sahib olması, qarşıya çıxan problemlər, İKT sahəsinə inteqrasiyada yaranan çətinliklər, o cümlədən elektron hökumət portalından istifadə səviyyəsinin aşağı göstəriciləri bilavasitə sözügedən sahədə peşəkar kadr hazırlığının olmaması və ya zəif təşkilindən asılıdır. Kadr çatışmazlığı və peşəkar işçilərin hazırlanması problemi cəmiyyətin virtuallaşmasında qarşıda duran əsas maneələrdən biridir. Peşəkar kadr ehtiyatlarının təşkili məsələsinin həlli yeni fikirlər, ideyalar, plan və konsepsiyaların hazırlanmasının vacibliyini ortaya çıxarır. Bu baxımdan İKT sahəsində inkişaf etmiş ölkələrin bu məsələ ilə bağlı həyata keçirdiyi layihələr, yeritdiyi siyasət və hazırladığı konsepsiyalar presedent təşkil edə bilər. Elektron hökumətin fəaliyyətinə təsir edən başlıca faktorlar kimi insan resursları və kadr potensialının səviyyəsini göstərmək olar. İnsan resursları məsələsinə iki prizmadan yanaşmaq lazımdır. Bu bir tərəfdən elektron hökumətin fəaliyyətini həyata keçirən və bu sahədə mühüm layihələrin reallaşdırılmasına zəmin yaradan dövlət və ictimai idarəetmənin əsas iştirakçıları olan şəxslər, digər tərəfdən, elektron hökumətin tətbiqini həyata keçirən vətəndaşlardan ibarət olan cəmiyyət formasında təşəkkül tapır. Bu baxımdan elektron hökumətin fəaliyyətinə dair kadr hazırlığı bir neçə istiqamətdə aparılmalıdır: • İnformasiya texnologiyaları sahəsinə dair biliklərin fərdi şəkildə inkişaf etdirilməsi. Bu istiqamət ölkə vətəndaşlarının fərdi şəkildə informasiya texnologiyalarından istifadə bacarığına aid edilməlidir. İKT sahəsində bilik və bacarıqların arıtırılması məktəblər, universitetlər və digər təhsil müəssisələrini də əhatə etməklə cəmiyyətin hər təbəqəsindən olan insanlara şamil olunmalıdır. Bu tədbirlərinn birincisi və əsasını regionlarda kütləvi maarifləndirmə işlərinin aparılması təşkil edir. Ümumilikdə, dövlət elektron hökumətin fəaliyyətini genişləndirmək üçün İKT-dən istifadə bacarıqlarının hər bir evdə tətbiqi imkanlarına nəzarət etməli və mövcud sahədə çatışmazlıqları aradan qaldırılmalıdır. • Elektron hökumətin mövcud bazası əsasında təlim-tədris və hazırlıq kurslarının təşkili. Bu sahədə peşəkar kadrların hazırlanması üçün elektron hökumətin əsasında təlim-tədris idarələri yaradılmalı, həmin idarədə kurs keçmiş və peşəkar səviyyəyə yiyələnmiş şəxslər mərkəzdə və regionlarda müvafiq sahə üzrə təlim və maarifləndirmə işlərində iştirak etməlidirlər. • Təhsil müəssisələrinin e-hökumətə inteqrasiyasının sürətləndirilməsi. Orta ümumtəhsil və ali məktəblərdə mövcud sahəyə marağın artırılması məqsədilə beynəlxalq kadr mübadiləsi təşkil oluna bilər. İKT-nin peşəkar kadr heyətinin hazırlanması da vacib məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə daha çox xarici ölkələrin təcrübəsində rast gəlinən onlayn işəgötürmə (komplektləşdirmə), yeni standartların tətbiqi, modernləşdirmə, kadr mübadiləsinin və ezam (ödəməli) proqramlarının digər ölkələrlə birgə aparılması, treyninq və re-treyninqlərin e-öyrənmə yolu ilə təşkili kimi yeniliklərdən istifadə edilə bilər. Elektron hökumətdən yararlanmaq və istifadə bacarıqlarının artırılması ondan birbaşa istifadə edən digər vətəndaşlara da aid edilməlidir. Cəmiyyətin təlim və tədrisinin təşkili üçün e-hökumət proqramları milli təhsil sisteminə uyğunlaşdırılmalı, nəticədə e-tələbə, e-vətəndaş, e-işçi və e-biznesmenlər yetişməlidir. Beləliklə, milli İKT-nin işçi bazası və kadr ehtiyatının artırılması üçün dövlət İKT üzrə inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən istifadə etməli, bir növ bilik və bacarıqları transfer etməlidir. Dünyanın aparıcı ölkələri e-hökumətin uğur qazanması və süqutunu birbaşa onun işçi qüvvəsinin səviyyəsi ilə ölçür. Dünya Bankının araşdırmalarına əsasən, uğur qazanmış e-hökumət layihələri öz büdcələrinin minimum 10%-ni bu sahədə ixtisaslaşan mütəxəssislərin hazırlanması üzrə treyninq və proqramlara ayıran hökumətlərdir. Dünyanın bir sıra dövlətləri elektron hökumətdə insan resurslarının idarə edilməsi və qiymətləndirilməsini müvafiq qaydada yaradılmış dövlət agentlikləri tərəfindən həyata keçirir. Məsələn, Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən Elektron Səfirlik adlanan qurum e-hökumətin kadr potensialının artırılması və ona nəzarəti həyata keçirir. Elektron hökumət üçün tələb olunan kadr ehtiyatı müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf etdirilməlidir. Bu sahəyə yalnız texniki bilik və bacarıqları olan mütəxəssislər kifayət etmir. Məsələn, menecerlər elektron hökumətin fəaliyyətinə dair plan və konsepsiyaların hazırlanması, qərar qəbuletmə və s. üçün geniş biliklərə malik olmalıdırlar. Qeyd olunanları nəzərə alaraq e-hökumətin kadr potensialının arıtırılması ilə bağlı aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:
Beləliklə, elektron hökumətin inkişafı yolunda əsas manelərdən sayılan kadr çatışmazlığı, insan resurslarının idarə edilməsi problemi, peşəkar mütəxəssislərin hazırlanması məsələsi e-hökumətin inkişafına dair konsepsiyaların əsas tərkib hissəsi hesab edilməli və bu planlar İKT-nin davamlı inkişafından asılı olaraq daim yenilənməlidir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 aprel 1998-ci il tarixli “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanununa əsasən, “informasiya ehtiyatları” dedikdə, informasiya sistemlərində (kitabxanalarda, arxivlərdə, fondlarda, mə`lumat banklarında və s.) olan sənədlər və sənəd massivləri, habelə ayrıca mövcud olan sənədlər və onların massivləri nəzərdə tutulur. Qanunda qeyd olunur ki, “informasiya ehtiyatları fiziki, hüquqi şəxslərin və dövlətin münasibət obyektləridir. Onlar Azərbaycan Respublikasının informasiya ehtiyatları hesab olunur və digər ehtiyatlar kimi qanunla qorunur”. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 17 dekabr 2010-cu il tarixli 237 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Dövlət qeydiyyatına alınması tələb olunmayan fərdi məlumatların informasiya sistemləri”nin müddəalarına uyğun olaraq, tərkibində 1000 və daha artıq subyekt barədə fərdi məlumatlar olan informasiya sistemləri məcburi qaydada dövlət qeydiyyatına alınmalıdır və “Fərdi məlumatlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən, dövlət qeydiyyatına alınmayan informasiya sistemlərində fərdi məlumatların toplanılması, saxlanılması və işlənilməsi qeyri-qanuni hesab olunur. Milli informasiya fəzasının formalaşdırılmasını rəhbər tutaraq Azərbaycanda elektron hökumətin tərkib hissəsi kimi dövlət informasiya ehtiyatları və fərdi məlumatlar informasiya sistemlərinin reyestrində 115 xidmət qeydiyyata alınmışdır. Bunlardan 35-ni dövlət informasiya ehtiyatları, 80-ni isə fərdi məlumatlar informasiya sistemləri təşkil edir. Milli informasiya məkanı və e-hökumətdən istifadə genişləndikcə yeni informasiya sistemlərinə olan tələb də buna paralel olaraq artır. E-hökumətlə bağlı yeni fenomen kimi “e-demokratiya informasiya sisteminin” yaradılması bu baxımdan mühüm addım ola bilər. Ümumilikdə, elektron demokratiya vətəndaşların İKT-dən istifadə etmək ictimai qərar qəbuletmədə iştirakını nəzərdə tutur. Lakin bunu sadəcə e-səsvermə və dövlət institutlarının rəsmi saytlarında informasiyanın verilməsi kimi dəyərləndirmək olmaz. Təklif olunan e-demokratiya informasiya sistemlərinin aşağıdakıları ehtiva etməsi nəzərdə tutulur:
Qeyd olunan informasiya sistemində istənilən məsələ ilə bağlı ictimai rəy öyrənilə bilər. Məsələn,” ticarət mərkəzlərinin şəhərətrafı ərazilərdə tikilməsini istərdinizmi?” formasında qoyulan suala cavab yazılı hesabat və qrafik formatda verilə bilər. Dövlət informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması ilə bağlı digər təklif kimi Türkiyədə yaradılan Dövlət İnformasiya Sisteminə bənzər sistemin formalaşdırılması ola bilər. Bu sistem Türkiyədə baş verən hadisələrin dünya mediasında necə əks-səda doğurduğunu və bununla bağlı, televiziya, radio, qəzet, jurnal, xəbər agentlikləri və digər KİV-lərdə səsləndirilən və dərc olunan məlumatları arxivləşdirməklə dövlətin açıq informasiya resursu funksiyasını yerinə yetirir. Bundan əlavə, dövlətin informasiya mənbələrini müxtəlif kateqoriyalar üzrə təqdim edən Hökumətin Web Resurslarını sistemləşdirən sayt yaradıla bilər. Burada isə müxtəlif başlıqlar (səhiyyə, siyasət, təhsil, hüquq və.s.) altında dövlət və qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərən təşkilat və qurumların saytlarına linklər vasitəsilə giriş təmin oluna bilər.
Dövlət orqanlarında elektron xidmətlərin genişləndirilməsi və Azərbaycanda "Elektron hökumət"in inkişafına nail olmaq məqsədilə 2013-2015-ci illəri əhatə edən Dövlət Proqramı layihəsinə aşağıdakı yeniliklərin əlavə olunması məqsədəuyğun olardı:
Yuxarıda qeyd olunan yeniliklərdən əlavə, dövlət proqramında İKT sahəsində gözləntilər və hədəflər, qanunvericiliyə əlavə və düzəlişlərin edilməsi ilə bağlı təkliflər, e-hökumətin arxitekturası və inkişafına dair strategiyalar yer almalıdır. Beləliklə, ölkəmizdə elektron hökumətin inkişafı və gələcək fəaliyyəti ilə bağlı problemlər araşdırılmalı, qeyd olunan təkliflər, tövsiyələr nəzərə alınmalı və vətəndaşların e-hökumətə inteqrasiyası sürətləndirilməlidir. Məqalənin müəllifi: Gülnar Quliyeva Yüklə 90,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|