İranın Yaxın Şərq Siyasəti

İranın Yaxın Şərq Siyasəti

İranın Xarici Siyasətini Anlamaq

1979-cu il inqilabından əvvəl ümumi İran xarici siyasəti

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra İngiltərə qlobal olaraq gücünü itirdi və Orta Şərqdəki ənənəvi rolunu Amerikanın öhdəsinə buraxmaq məcburiyyətində qaldı. Əslində, hər iki ölkə arasında İranla qarşıdurma olsa da, İngiltərənin müharibədən bezməsi və iqtisadi inkişafının ləngiməsi, sahədəki nəzarəti Amerikaya tapşırmasına səbəb oldu.1945-ci ildən sonra Amerikanın İran üzərindəki təsiri genişləndi və tam ortaqlığa çevrildi. Bu erkən dövrdə iki ölkə arasındakı münasibətlərdə iki amil həlledici oldu: Birincisi, İranın jeopolitikası Sovet İttifaqı ilə yeni bir məna qazandı və əhəmiyyəti artdı. Çünki İran Amerika rəhbərliyinin SSRİ-ni hər tərəfdən bloklamaq üçün, xüsusən də cənubun qarşısını almaq üçün tutma siyasətində mühüm bir mövqeyə sahib idi. İkinci amil; Bunlar ölkənin zəngin neft və təbii qaz yataqlarıdır. Neft, Qərb iqtisadiyyatının strateji girişi və hərbi güc üçün vazgeçilmez idi. Bu səbəblərdən İran müharibədən sonrakı dövrdə ABŞ-ın ən əhəmiyyətli regional müttəfiqlərindən biri oldu. Bu dövrdə İran da bölgə ölkələri ilə yaxşı əlaqələr inkişaf etdirməyə çalışdı. Məsələn, elə həmin il 1955-ci ildə Türkiyə ilə İraq arasında Bağdad Paktı imzalandı və Pakistanla İranda İngiltərə ilə birləşdi. (Daha sonra bu razılaşma 1958-ci ildə İraqın geri çəkilməsi ilə birlikdə CENTO adını alacaq). Bununla birlikdə, bölgə ölkələrinə daha da yaxınlaşmağa imkan verən bu siyasətin əsas fəlsəfəsi Qərblə ittifaqa söykənirdi. Sözügedən müdafiə paktı, Sovet İttifaqının Yaxın Şərqə nüfuz etməsinin qarşısını almaq üçün Qərb bloku tərəfindən planlaşdırılan qlobal mexanizmlərin yerli elementlərindən başqa bir şey deyildi. Lakin İran Qərb bloku ilə mövcud münasibətlərini yaxşılaşdırarkən Rusiyanı tamamilə laqeyd etmək istəmədi. Bunun ən vacib səbəbi, Şah administrasiyasının öz gücündə bir balans əldə etmək səyləri ilə əlaqədardır. Bunun üçün Sovet İttifaqı ilə münasibətlərini hərbi və ya siyasi baxımdan iqtisadi əməkdaşlığa gedərək davam etdirməyə çalışdı.

"Rza Şah, qərbləşən islahatlarla cəmiyyəti dəyişdirməyi hədəflədi. Bir çox Avropa təcrübəsini, xüsusilə Fransız inzibati sistemi və mülki qanunlarını ölkəyə gətirən Pəhləvi, böyük bir dönüşüm yanında narazı kütlələr yaratdı." Şahın rəhbərliyi altında 1960-cı illərdə İranın xarici siyasəti sıx bir qərbyönümlü yanaşma kimi ortaya çıxsa da, yerli problemlərə dair düşüncələri rejimi bölgə xalqlarından uzaqlaşdırdı. Xüsusilə İsrail ilə inkişaf etdirilən gizli münasibətlər Fələstin xalqının problemlərində və ərəb ölkələri ilə müharibələrdə Tehran rəhbərliyinin böyük bir şəri kimi yozulurdu. 1970-ci illərdə İranın Qərbin bölgə strategiyasında rolu artdı. Bu illərdə əhəmiyyəti artan ABŞ-ın cüt sütun siyasətində İranın yeri kifayət qədər strateji xarakter daşıyır. Həm Körfəzdəki yeraltı sərvətlərə yaxınlığı, həm də SSRİ-yə qarşı bir bufer zonası rolu səbəbiylə İranın əhəmiyyətinin artması səbəbindən ABŞ Prezidenti Nixon 1972-ci ildə Tehran tərəfindən dayandırıldı və Şahdan istədiyi bütün silahları verməsini əmr etdi. Bu vəziyyət şah üçün vacib idi və o, İranı qısa müddətdə bölgənin ən güclü dövləti və dünyadakı az güclərdən biri halına gətirə bilər. 1975-ci ildə bölgədəki ABŞ əsgərlərinin ümumi sayı 80.000 idi, bunlardan 5.000-i İranda idi.

ABŞ Prezidenti Karterin 1978-ci ildə İrana səfəri zamanı Niavaran Sarayında istifadə etdiyi "İran dünyanın ən problemli bölgəsində Şahın rəhbərliyi altında bir sabitlik adasıdır" ifadəsi Amerika-İran münasibətlərinin dərəcəsini göstərir. Əhəmiyyətini izah etmək baxımından diqqət çəkir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, İranın inqilabdan əvvəlki xarici siyasətində Orta Şərq bölgəsindəki digər ölkələrlə əlaqələrini təyin edən əsas prinsiplər Qərblə ittifaq münasibətlərinə uyğun olaraq formalaşdırılmışdır. Siyasətlər Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz bölgəsi ölkələri və Amerikanın regional maraqlarına uyğun olaraq qəbul edilərkən, qonşu ölkələrlə olan gərginlik ABŞ arbitrajında ​​donduruldu.

Şah rəhbərliyinin bu dövrdə şiəliyi yaymaq siyasəti olmadığı üçün xarici siyasətdəki əsas hədəflər bölgədə güclü bir ölkə olmaq və Qərbin müttəfiqi kimi çıxış etmək idi, bu səbəbdən də Camal Abdünnasirin rəhbərliyi altında yüksələn ərəb millətçiliyinə qarşı Qərblə birlikdə hərəkət etdi. Bu, qismən Şah rejiminin ərəb millətçiliyini bölgənin ən güclü ölkəsi olmaq xəyalına təhdid kimi qəbul etməsi ilə əlaqəli və Abdünnasırın anti-Qərbçiliklə sıx əlaqəlidir.

İraqın Şah dövründə İranın xarici siyasətində qaçılmaz bir təhdid olaraq görülməsi və bu təhdidə qarşı Şimali İraqdakı kürd silahlı müxalifət başda olmaqla bütün narazı qruplarla ittifaqların qurulması diqqət çəkir. 1975-ci ildə Şatt əl-Ərəb su yolu ilə bağlı mübahisələr həll olunana qədər, İran və İraq arasında ən vacib problem olaraq qaldı.

Ərəb ölkələri ilə münasibətləri həmişə gərgin olan Şah İran, tarazlıq axtararaq İsrail ilə dərin bir əlaqə qurdu. Bu baxımdan ərəb ölkələrinə qarşı tarazlıq axtarılması kimi, həm də Amerikanın regional dizaynının tələbi kimi qəbul edilə bilər. Bu kontekstdə İran, Ərəb-İsrail müharibələrindən sonra Qərbə qarşı tətbiq olunan embarqolara qatılmadan lazımlı neft daşımalarını davam etdirdi. Beləliklə İsrail təyyarələri İran nefti ilə uçaraq Misir-İordaniya-Suriya və Livanı bombalayaraq İranla bölgə ölkələri arasında yeni bir diplomatik gərginlik yaratdı. Buna görə Şah və Naser arasında diplomatik münasibətlər kəsildi, tərəflər bir-birini ittiham etdilər və təsir uğrunda mübarizəyə başladılar. Bundan əlavə, İsrail İranın ən vacib müştərisi oldu və neft ehtiyacının 75 faizini İrandan təmin etdi. Bu vaxt İsrail Türkiyə-İran-İsrail üçbucağını özünün və Qərbin mənafeyin qoruyan strateji üçbucaq kimi təyin etmişdir.