İranın Yaxın Şərq Siyasəti

1979 İnqilabından sonra Xarici Siyasətdə Dəyişiklik

İran şahının xarici siyasətdə tamamilə Qərb yönümlü bir yanaşma ilə hərəkət etməsi, xalqının maraqlarını və gözləntilərini nəzərə almaması cəmiyyəti üsyana sövq edən səbəblərdən biri idi. Dini liderlərin və sol təmayüllü müxalifət hərəkatlarının bir araya gəlməsi ilə şaha qarşı ictimai birlik yarandı və narazı kütlələr inqilaba aparan prosesi hazırladı. Rejimin zorakılıq siyasəti insanları daha geniş kütlələrdə küçələrə çıxarmış və nəticədə rejimin süqut etməsi, evlərinə qayıtmaq bir yana. Sürgündə yaşadığı Parisdən böyük bir ümidlə qayıdan dini lider Xomeyni rəhbərliyi ələ aldı və yeni dövrdə İrandakı xarici siyasət idarəsini öz üzərinə götürdü. İnqilabın ilk illərindən bəri, İran rəhbərliyi tərəfindən açıq şəkildə ifadə olunmasa da əsas siyasətə çevrilən "İnqilab İxracatı" fikri əvvəlcə yaxın coğrafiyada rezonans doğurdu. Bəzi tədqiqatçılar tərəfindən "İslami Soyuq Müharibə" adlandırılan bu sistem, İslamın hakim olduğu Darü'l-İslam və hakim olmadığı Darü'l-Harb anlayışlarını gündəmə gətirərək siyasi İslamı dünya gündəminə gətirdi. Yeni İran rəhbərliyi, Şahın dəstəkçiləri olan ABŞ və SSRİ-yə qarşı sərt mövqeyi ilə çıxış edərək, tətbiq etdiyi yeni xarici siyasət kursunda “Böyük Şeytan” metaforası ilə ABŞ-ı və “Kiçik Şeytan” metaforası ilə isə İsraili nəzərdə tutan yeni şüarları dünya miqyasında müsəlman cəmiyyətlərinin şüarları olmuşdur.

"Neft Qərb iqtisadiyyatının strateji girişi və hərbi güc üçün vazgeçilmez idi. Bu səbəblərdən İran müharibədən sonrakı dövrdə ABŞ-ın ən əhəmiyyətli regional müttəfiqlərindən biri oldu."

Yaxın Şərqdəki ərəb ölkələrinin narazılığını Qərb ölkələrinin sanksiyaları ilə idarə etmək əvəzinə, yeni rəhbərlik idealist inqilabi anlayışla davranmağa və bu ölkələrlə münasibətlərini dondurmağa üstünlük verdi. Din adamlarının hakim olduğu yeni rəhbərlik, daxili siyasətə başladığı yenidənqurma prosesinin təbii bir uzantısı olaraq, dini danışıqlarla birlikdə xarici siyasətdə köklü bir dəyişiklik etdi. İslam İnqilabının yalnız İranla məhdudlaşmayacağını və bu dəyişikliyin müsəlmanların yaşadığı coğrafiyada davam edəcəyini bildirən İran rəhbərliyi, inqilabın yalnız bir başlanğıc olduğunu söylədiyi üçün bu şübhələri artırdı. Dünyadakı bütün müsəlman xalqlarının müdafiəçiləri olduqlarını elan edən yeni rəhbərlik, konstitusiyaya bir maddə əlavə edərək, yalnız İran xalqına qarşı deyil, bütün müsəlman coğrafiyasına qarşı xarici siyasət görüşünü qoydu. İran üçün idealist bir xarici siyasət söyləməsi olaraq tanıdılsa da, xarici dünya tərəfindən "rejimin ixracı" kimi qəbul edilən bu danışıq, bu günə qədər davam edən regional qarşıdurmaların əsasını da təşkil etdi.

Başqa bir nöqteyi nəzərdən İranın yeni xarici siyasətinin inqilabdan sonra yaranan daxili qarışıqlıqla mübarizədə çox faydalı olduğunu söyləmək olar. Çünki Şahın zülmkar sistemindən qurtulmaq üçün inqilab zamanı bir çox fərqli qruplar küçələrə çıxdı.Dövrün yüksələn solçu hərəkatları, liberal qruplar, narazı əsgərlər və polis kimi İran cəmiyyətinin geniş təbəqələri küçələrdə idi. İnqilabi prosesin uğurla başa çatması ilə ruhanilər sinifin üstünlüyündən istifadə etməyi və bütün müxalifət qruplarını vaxtında nəzarətə götürməyi bacardılar. Xarici siyasət, bu yeni vəziyyətə etiraz edən hissələrin "içəridə bir zəiflik" yaratmaqla inqilabın universal hədəflərinə çatmaq üçün bir dayaq olaraq təqdim edilməsi üçün çox faydalı bir fürsət verdi.

İdeoloji amillərlə yanaşı, İran cəmiyyəti də geniş etnik qruplara malikdir. İran sosiologiyasını nəzərə alsaq, 61% -i Fars, 23% -i Azəri və qalan 15% -i Kürd, Ərəb, Türkmən, Beluc, Erməni və Yəhudidir. Bu, regional tarazlıqlar baxımından İranın yumşaq qarınını meydana gətirən bir element kimi göründüyündən, xarici siyasətdə bütün bu elementlərin rejimə qarşı istifadə edilməsini minimuma endirəcək prioritetlər müəyyən edilmişdir. Bu siyasətin bir cəhəti də diqqəti fərqli ölkələrə yönəltmək və ölkə daxilində baş verə biləcək problemləri həll etməkdir.

Bölgə ölkələrindəki şiə əhali, inqilabın ilk illərindən bəri İran dövlətinin xarici siyasətdəki prioritet sahələrindən biri olaraq görülür. Bunun ən parlaq nümunəsi Livan şiələri ilə qurulan əlaqələrdir. Dini əlaqələrin üstünlüyü sayəsində İran, Livan şiələri ilə əlaqələri sayəsində Şərqi Aralıq dənizində əhəmiyyətli bir aktyor halına gəldi. Livandakı əlverişli vəziyyəti, Tehran rəhbərliyini Suriya ilə strateji əməkdaşlıq etməyə təşviq etdi və Sionist İsrail əleyhinə fəaliyyətlərdə güclü kozlar verdi. Bu siyasətin mənfi əks olunması olaraq, bu təsir siyasəti, yuxarıda da göstərildiyi kimi, bölgədəki şiə əhalisi olan ərəb dövlətlərinin şübhələrini artırmaqla yanaşı, İrana qarşı hərəkətlər inkişaf etdirməsinə də səbəb oldu.