İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

İsa Musayev, Mətləb Əlizadə 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İNFORMATİKANIN ƏSASLARI 
(Dərs vəsaiti) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – 2014 

 
2 
  
Giriş  
Müasir  dünya  günbəgün  virtuallaşmaqdadır.  Yəni  bu  günədək  həlli  mümkün 
olmayan məsələlərin həlli mümkün olmaqdadır.  Bu prosesin təməlində kompüterləşmə və 
informatlaşma dayanır.  
Taxıl,  polad,  elektrik  kimi,  kompüter  də  İnsan  həyatının  ayrılmaz  tərkib  hissəsinə 
çevrilməkdədir.  Bütün  dünya  ölkələri  bu  prosesin  içində  yeni  məzmun  kəsb  edən 
mövcudluq formasına keçməkdədir.  
Fizika,  kimya,  biologiya  kimi  fundamental  təbiətşünaslıq  elmlərindən  biri  olan 
―İnformatika‖nın meydana gətirdiyi kompüter texnikası  bəşəriyyətə informasiya-kommu-
nikasiya texnologiyalarından (İKT-dən) bəhrələnmək imkanı yaratmışdır.  
Hal-hazırda  Cəmiyyət  həyatının  elə  bir  sahəsi  və  istiqaməti  yoxdur  ki,  onu 
kompütersiz təsəvvür etmək mümkün olsun. Hökümət təşkilatları, qeyri-hökumət və özəl 
qurumlar  öz  fəaliyyətlərində  müasir  İKT-dən  get-gedə  daha  dolğun  istifdə  etməyə 
çalışırlar.  Sosial-iqtisadi,  elm-mədəniyyət,  ictimai-siyasi,  təhsil  və  s.  fəaliyyət  sahələri 
İKT-dən istifadə etməklə yeni məzmun kəsb etmişdir. 
Bu  baxımdan,  İnformatika  elminin  tədrisi  və  təbliği  son  dərəcə  aktuallaşmışdır. 
İnformatikanın  ümdə  məqsədi  alqoritmik  mədəniyyət  formalaşdırmaqdır.  Bu  isə  yeni 
düşüncə tərzi, dünyəvi biliklərə yiyələnmək, ümumbəşəri dəyərlərə sahib çıxmaq imkanı-
nın reallaşması deməkdir.  
İnformatika,  Cəmiyyətin  istifadəsinə  təqdim  etdiyi  təməl  ideyalar  və  prinsiplər 
əsasında yaradılmış bütün aparat və proqram vasitələrindən və bunlara söykənən İKT-dən 
hərtərəfli və səmərəli istifadə üsulları barədə biliklər sistemidir.  
İnformatika  təlimi  get-gedə  konkret  aparat-proqram  vasitələrinin  xarakteristikasını 
arxa plana keçirməli və əsas diqqəti təməl ideyaların və prinsiplərin şərhinə yönəltməlidir. 
Maddə, enerji və informasiya təbiətin təməl mahiyyətləri sayılır. Maddə və enerjinin 
dünyəvi və bəşəri rolu çoxdan dərk edilsə də, canlı və cansız təbiətdə informasiyanın rolu 
xeyli gec başa düşülmüşdür.  
Maddə, enerji  və informasiya  kimi  təməl  mahiyyətlərin  insana  xidmət  etməsində  ən 
ümumi  elmi  instrument  olan  riyaziyyatın  mühüm  rolu  vardır.  İnsanın  əldə  etdiklərinin 
əksəriyyəti  riyazi  metodların  tətbiqi  ilə  mümkün  olmuşdur.  Min  illərdən  bəri  istifadə 

 
3 
edilən riyaziyyata nisbətən informatika olduqca gənc elm olub son bir-neçə on illik tarixə 
malikdir.  Buna  baxmayaraq,  informatika  riyaziyyat  və  digər  elm  sahələrini  bəşəriyyətin 
həyatına  daha  dərin  nüfuz  etdirərək  daha  dərin  dəyişikliklər  törədə  bilmişdir.  Bu 
dəyişikliklərin olduqca böyük müsbət cəhətləri olsa da, təhlükəli tərəfləri də yox deyildir. 
Odur  ki,  informatikanın  tədrisi  həm  də  informatikanın  yaratdığı  imkanlardan  ağılla  və 
ehtiyatla istifadə edilməsi məsələlərini əhatə etməlidir. 
Dərs vəsaiti 8 bölmədən ibarətdir.  
Birinci  bölmə
 
―İnformatikanın  obyekti,  predmeti  və  metodu‖  adlanır.  Burada 
Dünyanın maddi-enerji və informasiya mənzərəsi, təbiətdə və cəmiyyətdə informasiyanın 
yeri və rolu, informatlaşdırmanın aparat və proqram aspektləri, informasiya cəmiyyəti və 
informatikanın  predmeti  və  metodu  barədə  ardıcıl  və  yığcam  məlumat  verilərək  müasir 
dövrün ümumi informasion anlamı barədə bitkin təsəvvür yaratmağa cəhd edilmişdir. 
İkinci bölmə ―İnformasiya, onun kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikası‖ adı altında 
verilmişdir. Dərs vəsatinin ikinci bölməsində ―İnformasiya‖nın təməl elmi anlayış olması, 
onun  fizikada,  biologiyada,  kibernetikada  və  informatikada  mənalandırılması  müxtə-
lifliklərinin  səbəbləri,  informasiyanın  kəmiyyət  xarakteristikaları,  təqdimatı  və 
kodlaşdırılması məsələləri araşdırılmışdır. 
Üçüncü  bölmə  ―İnformasiya  emalının  texniki  vasitələri‖  adlandırılmışdır.  Bu 
bölmədə  ədədi  informasiya  emalı  qurğuları  və  informasiya  emalının  instrumental 
vasitələrinin  inkişafı,  fərdi  kompüterlərin  aparat  təminatı,  informasiyanın  kompüter 
yaddaşında təsviri, kompüterin təşkili və fəaliyyəti yığcam şəkildə nəzərdən keçirilmişdir.  
Dördüncü  bölmə  ―Kompüterin  hesabi  və  məntiqi  əsasları‖na  həsr  edilmişdir. 
Dördüncü  bölmədə  ədədi  informasiyanın  say  sisteminin  köməyi  ilə  təqdim  edilməsi, 
məntiqin  əsasları  və  kompüterin  məntiqi  əsasları,  ədədi,  mətni,  qrafik  və  səs 
informasiyasının kompüterdə təqdim və təsviri öz əksini tapmışdır. 
Beşinci  bölmə  ―İnformasiyanın  işlənməsinin  avtomatlaşdırılmasının  əsasları‖ 
adlanır. Bu bölmədə alqoritmləşdirmənin əsasları və proqramlaşdırma, o cümlədən, Visual 
Basic və VBA dillərində proqram layihələrinin hazırlanmasına nümunələr verilmişdir. 
Altıncı  bölmə  ―Kompüter  sistemlərinin  proqram  təminatı‖nı  özündə  əks  etdirir.  
Altıncı bölmədə kompüter sistemlərinin proqram təminatının tipologiyası, sistem proqram 
təminatı,  o  cümlədən  əməliyyat  sistemləri,  proqramlaşdırma  texnologiyalarının  instru-
mentariyası  və  tətbiqi  proqram  təminatı,  o  cümlədən,  tətbiqi  proqram  təminatına 

 
4 
nümunələr  kimi  mətn  redaktoru,  elektron  cədvəllər  və  qrafik  redaktor  barədə  yığcam 
məlumat öz əksini tapmışdır. 
Yeddinci  bölmə  ―Kompüter  şəbəkələrinin  arxitekturası‖  adlanır.  Dərs  vəsaitinin 
yeddinci bölməsində kompüter şəbəkələrinin qurulması və fəaliyyətinin təməl prinsipləri 
şərh edilmişdir. 
Səkkizinci  bölmə  ―İnformasiya  sistemləri  və  texnologiyaları‖na  həsr  edilmişdir. 
Burada informasiya emalının müasir üsulları, informasiya sistemlərinin baza texnologiya-
ları, o cümlədən, VB texnologiyaları, mətn axtarışı texnologiyaları, Veb texnologiyaları 
şərh edilmişdir.   
 

 
5 
Bölmə 1. İnformatikanın obyekti, predmeti və metodu 
 
1.1  Dünyanın  maddi-enerji    mənzərəsi.  Fizika  və  kimyanın  təsvir  etdiyi  dünya 
mikro, makro və meqa aləmlər iyerarxiyasından ibarətdir. Bu təsvirə görə, Kainat maddi-
enerji  mahiyyətli  varlıqdır.  Bu  varlıq  elementar  zərrəciklərdən  qalaktikalaradək,  bioloji 
sistemlərdən  insana,  cəmiyyətə  və  texnikayadək  son  dərəcə  mürəkkəb  strukturlar 
iyerarxiyasıdır.  
1.2 Dünyanın informasiya mənzərəsi. Bizi əhatə edən aləm maddi-enerji mahiyyətli 
olsa  da  onun  informasiya  təsviri  daha  əhəmiyyətlidir.  Çünki  müxtəlif  təbiətli  mürəkkəb 
sistemlərin  qurulması  və  fəaliyyət  göstərməsi  yalnız  informasiya  aspektində  izah  edilə 
bilir.  Bu  aspekt  əvvəlcə  kibernetikada,  sonra  isə  biologiyada  tədqiqat  təməli  kimi 
seçilmişdir. 20-ci  əsrin  sonlarından  etibarən isə bu  təməl  üzərində dünyanın informasiya 
mənzərəsi  yaradılmışdır.  Beləliklə,  informasiya  mənzərəsi  dünyanın  maddi-enerji 
mənzərəsini tamamlamışdır.  
1.3  İnformasiya  təbiətdə.  Termodinamikanın  ikinci  qanununa  görə,  qapalı  sistemə 
kənar təsir olmadıqda həmin sistem termodinamik tarazlığa can atır. Yəni quruluş dağılır, 
qaydasızlıq, xaos yaranır. Qaydasızlıq ölçüsü olan entropiya artır, sahmanlılıq ölçüsü olan 
neqentropiya
1
  azalır. Bu baxımdan, Kainatı ―istilik ölümü‖ deyilən fəlakət gözləyir. Lakin 
sonrakı tədqiqatlar bu təhlükənin əsassız olduğunu sübut etmişdir. Belə ki, təbiətdə gedən 
proseslər  bir  istiqamətli  deyil,  dissipativ  xarakterlidir,  yəni  bir-birinə  qarşı  gedən  iki 
istiqamətli  proseslərdir.  Çünki  yalnız  bütövlükdə  Kainat  mütləq  bütöv  qapalı  sistemdir, 
qalan bütün sistemlər hissəvi açıq sistemlərdir. Odur ki, Kainatın tərkibi və quruluşu daim 
dəyişmədə,  mütəmadi  inkişafda  mövcuddur.  Lakin  inkişaf  heş  də  həmişə  tərəqqi 
anlamında  başa  düşülən  deyil.  Belə  ki,  inkişaf  tərəqqi,  durğunluq  və  tənəzzül  şəklində 
təzahür  edən  prosesdir.  Yalnız  tərəqqi  halında  informasiya  artır.  Durğunluq  və  tənəzzül 
hallarında isə entropiya artır. Kainatın vacib tərkib hissələrindən biri olan canlı aləm hələ 
ki  sadədən  mürəkkəbə  doğru  inkişafda  olduğundan,  burada  entropiya  daim  azalmaqda, 
informasiya isə artmaqdadır.  
Artıq sübut olunmuşdur ki, informasiyanın alınması və emalı canlı orqanizmin həyat 
fəaliyyəti üçün əsas şərtdir.  
                                                 
1
 
neqativ entropiya, anti entropiya, informasiya
 

 
6 
1.4  Canlı  təbiət  və  informasiya.  Canlı  aləmin  əsas  və  başlıca  əlamətlərindən  biri 
müxtəlif informasiyanı qəbul etmək, ötürmək, yadda saxlamaq və müəyyən mənada emal 
etmək qabiliyyətidir. Bu qabiliyyət heyvanlara, bitkilərə və hətta bakteriyalara da xasdır. 
Canlılar  informasiyanı  təkcə  qəbul  etmir,  həm  də  ətrafa  informasiya  ötürə  bilir. 
İnformasiya  hiss  üzvləri  vasitəsilə  dərk  edilir  ki,  bunların  da  hər  biri  ayrıca  informasiya 
daşıyıcısıdır. Bu baxımdan, informasiya daşıyıcısı dedikdə, informasiyanı saxlayan və ya 
ötürən ixtiyari maddi  mühit nəzərdə tutulur. Bütün canlıların, o cümlədən, insanın həyat 
fəaliyyəti informasiya mübadiləsi mühitində baş verir. İnsanın danışıq dili canlı təbiətdə ən 
mükəmməl  informasiya  mübadiləsi  üsuludur  ki,  bunun  da  tarixi  milyon  ilə  yaxındır. 
İnformasiya  mübadiləsi  dedikdə,  məzmununa  məhəl  qoyulmadan  xəbər  ötürmə  və  ya 
qəbuletmə  prosesi  nəzərdə  tutulur.  İnsanın  danışıq  dili,  ilk  növbədə,  informasiya 
mübadiləsi  funksiyasını  icra  etsə  də,  bununla  yanaşı,  bilik  toplanmasının  da  mühüm 
vasitəsi  kimi  çıxış  etməkdə  idi.  Bilik  -  predmet  və  hadisələrin  dərk  edilmiş  və  yadda 
saxlnılmış  xassələri,  əlaqə  və  münasibətləri  sistemidir.  İnformasiya  mübadiləsi  hiss 
üzvlərinin işidirsə, biliyin yaranması, yığılması və təkmilləşdirilməsi də beynin işidir.  Bu 
baxımdan,  bəşər  tarixi həm  də  bilik  toplanması  tarixidir.  İnsanın inkişafı informasiyanın 
qəbulu,  saxlanması,  emalı  və  ötürülməsinin  vasitə  və  üsullarının  inkişafı  ilə  birbaşa 
bağlıdır.  
1.5  Genetik  informasiya.  İstənilən  canlı  orqanizm,  o  cümlədən,  insan  irsi  ötürülən 
genetik  informasiya  daşıyıcısıdır.  Genetik  informasiya  hüceyrəni  təşkil  edən  DNK 
molekullarının ayrı-ayrı hissələrində (genlərdə) saxlanır. Hər bir gen orqanizmin müəyyən 
quruluş və  fəaliyyət  sahəsinə  cavabdehdir.  Orqanizmin təşkili səviyyəsi genlərin sayı  ilə 
müəyyən edilir. İnsan orqanizmində 20 mindən artıq gen vardır.  
1.6  İnsan  və  informasiya.  İnsan  informasiya  dünyasında  yaşayır.  O,  ətraf  aləmi  öz 
hiss üzvləri vasitəsilə informasiya alaraq dərk edir. Aldığı informasiyanın 90%-ni görmə 
hissi ilə, 9%-ni eşitmə, 1%-ni digər
2
 hiss üzvləri ilə əldə edir. Hiss üzvləri ilə aldığı infor-
masiyanı  insan  yaddaşında  saxlayır.  İnsan  təfəkkürü  (düşüncəsi)  beyində  gedən 
informasiya  emalı  prosesi  kimi  təsəvvür  edilir.  İnsan  təfəkkürü  dünyanın  informasiya 
modelini yaradır.  
                                                 
2
 
iybilmə, dadbilmə və lamisə (dəri)
 

 
7 
İnformasiyanın  alınması,  saxlanması,  emalı  və  ötürülməsi  ilə  bağlı  proseslərə 
informasiya prosesləri deyilir.  
1.7  İnformasiya  və  cəmiyyət.  İnsanlar  arasında  ünsiyyət  informasiya  mübadiləsi 
şəklində  baş  verir.  İnformasiya  mübadiləsi  yazılı,  şıfahi  və  jestlərlə  həyata  keçirilə  bilir. 
İnformasiya  dil  vasitəsi  ilə  ötürülür.  İnformasiyanın  başa  düşülməsi  üçün  dil  ümumi 
olmalıdır.  Dillərin  çoxluğu  informasiyanın  ötürülməsi  imkanlarını genişləndirir  və seçim 
imkanlarını  artırır.  İnsan  cəmiyyəti  tarixinə,  müəyyən  mənada,  informasiyanın  yığılması 
və  emalı  tarixi  kimi  baxmaq  mümkündür.  Dərketmə  prosesi  informasiyanın  alınması, 
saxlanması  və  emalı  proseslərinin  məcmusudur.  Alınmış  informasiya  müxtəlif 
daşıyıcılarda  (saxlayıcılarda),  kitablarda,  audio-video  kassetlərdə,  maqnit  və  lazer 
disklərində saxlanır.  
Kompüterlərin  vahid  qlobal  İnternet  şəbəkəsində  əlaqələndirilməsi  bəşər  tarixi 
ərzində  yığılıb  toplanmış  informasiyaya  hər  bir  şəxsin  müraciət  edə  bilməsini  mümkün 
etmişdir. 
1.8  İnformasiya  prosesləri  texnikada.  İnformasiya  prosesləri  təbiətə,  insana  və 
cəmiyyətə  xas  olduğu  kimi,  texnikaya  da  xasdır.  Texniki  qurğuların  normal  fəaliyyəti 
idarəetmə  prosesləri  ilə  bağlıdır  ki,  bu  da  mahiyyətcə,  informasiyanın  alınması, 
caxlanması,  emalı  və  ötürülməsi  proseslərinin  məcmusundan  ibarətdir.  Bəzi  hallarda 
idarəetmənin əsas ağırlığını insan öz üzərinə götürməli olur. Digər hallarda idarəetmə sırf 
maşının işidir.  
1.9 İnformatlaşdırmanın aparat və proqram vasitələri. İnformasiyanı rəqəm forma-
sında kodlaşdıran, emal edən, saxlayan, ötürən xüsusi texniki qurğular, kompüter, printer, 
skaner, modem və s. yaradılmışdır. Bu qurğular informatlaşdırmanın aparat vasitələridir. 
İnformatlaşdırma dedikdə, müxtəlif profilli mütəxəssislərin peşəkar fəaliyyətində, tədrisdə, 
elmi-tədqiqatda,  idarəçilikdə,  inzibatşılıq  fəaliyyətində,  məişətdə,  asudə  vaxtda  müasir 
informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi nəzərdə tutulur. 
İnformasiyanı avtomatik emal edən universal vasitə kompüterdir. Kompüter müxtəlif 
təyinatlı, müxtəlif funksiyaların icrasına imkan verən proqramlar vasitəsi ilə idarə olunur. 
Proqram  dedikdə,  ən  ümumi  halda,  icraçıya  aydın  olan  formada  yazılmış  xüsusi  əməllər 
ardıcıllığından  ibarət  olan  fəaliyyət  planı  başa  düşülür.  Xüsusi  halda,  icraçı  dedikdə, 
kompüter  nəzərdə  tutulur.  Kompüter  proqramları  məcmusuna  proqram  təminatı  və  ya 
informatlaşdırmanın proqram vasitələri deyilir.  

 
8 
1.10  İnformasiya  və  kommunikasiya  texnologiyaları.  Kompüterdə  mətn  redaktoru-
nun  köməyi  ilə  sənəd  hazırlamaq  üçün  mətn  informasiyasının  emalı  texnologiyasından, 
qrafik  redaktordan  istifadə  etməklə  şəklin  redaktə  edilməsi  üçün  qrafik  informasiyanın 
emalı  texnologiyasından,  elektron  cədvəllərdən  istifadə  etməklə  müxtəlif  hesablamaların 
aparılması üçün isə ədədi informasiyanın emalı texnologiyasından istifadə edilir.  
İnformasiya  modellərini  tədqiq  edərkən  alqoritmlər  hazırlamaq  və  onları  proq-
ramlaşdırma  dillərində  kodlaşdırmaq  lazım  gəlir  ki,  bu  da  əslində  proqramlaşdırma 
texnologiyasından istifadə etmək deməkdir.  
Lazımi informasiyanın qlobal kompüter şəbəkəsi olan İnternetdə axtarılması və əldə 
edilməsi kommunikasiya texnologiyalarından istifadə edilməsini tələb edir. 
Beləliklə,  İnformasiya  və  kommunikasiya  texnologiyaları  dedikdə,  cəmiyyətdə 
istifadə  edilmək  üçün  informasiyanın  yığılması,  saxlanması,  emal  edilməsi  və  yayılması 
ilə bağlı olan metodlar, qurğular və istehsal prosesləri məcmusu başa düşülür. 
1.11  İnformasiya  cəmiyyəti.  Fərdi  kompüterlərin  kütləvi  istehsalı  və  İnternetin 
misilsiz  sürətlə  genişlənməsi  inkişaf  etmiş  dünya  ölkələrində  informasiya  cəmiyyətinin 
bərqərar olmasını əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirmişdir. İnformasiya cəmiyyətində əsas 
resurs informasiyadır. İstənilən fəaliyyəti yalnız informasiyanın köməyi ilə səmərəli etmək 
mümkündür.  İnformasiya  cəmiyyətində  əhalinin  böyük  hissəsi  informasiyanın  emalı 
sferasında  məşğul  olur,  gündəlik  həyatında  və  istehsal  fəaliyyətində  informasiya  və 
kommunikasiya texnologiyalarından istifadə edir.  
İnformasiya  cəmiyyətində  yaşamaq  və  fəaliyyət  göstərmək  üçün  informasiya 
mədəniyyətinə  yiyələnmək  tələb  olunur.  İnformasiya  mədəniyyəti  dedikdə,  informasiya 
texnologiyalarından istifadə bacarığı və bu sferadakı hüquqi və etik normalara əməl etmək 
səviyyəsi nəzərdə tutulur. 
1.12 İnformatika. Dünyanın tədqiqinə informasiya yanaşması informatika çərçivəsin-
də həyata keçirilir.  
―İnformatika‖  termini  fransızca  İnformatique  sözündəndir.  Bu,  informasiya  və 
avtomatika  sözləri  əsasında  yaradılmışdır.  Odur  ki,  informatika,  ilk  növbədə,  infor-
masiyanın avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir. Lakin hal-hazırda informatika dedikdə, 
əsasən, informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsini, yəni insanın iştirakını nəzərdə tutan 
informasiya  texnologiyasını  reallaşdıran  texniki  və  proqram  vasitələrinin  yaradılması  və 
istismarı ilə bağlı ideya və metodlar sistemi nəzərdə tutulur. 

 
9 
İnformatikaya verilən bəzi təriflərlə tanış olaq: 
İnformatika - informasiya və informasiya prosesləri, informatlaşdırmanın aparat və 
proqram vasitələri, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları və həmçinin, informat-
laşdırma proseslərinin sosial aspektləri haqqında kompleks elmdir. 
İnformatika
 
–  hesablayıcı  texniki  vasitələrin  köməyi  ilə  verilənlərin  yaradılması, 
saxlanması,  təkrar  istehsalı,  emalı  və  ötürülməsi,  həmçinin  həmin  texniki  vasitələrin 
fəaliyyəti və idarə edilməsi prinsipləri haqqında kompleks texniki elmdir.
 
İnformatika – informasiyanın ümumi xassələrini və kompüter sistemlərinin köməyi 
ilə  onun  yaradılması,  saxlanması,  axtarışı,  dəyişdirilməsi  və  istifadə  edilməsi  qanuna-
uyğunluqlarını və üsullarını öyrənən elmdir. 
İnformatika  –  ixtiyari
3
  təbiətli  obyektlərdəki  informasiya  və  onun  elektron  vasitə-
lərin tətbiqi ilə yığılması, saxlanması, işlənməsi və təqdim edilməsi haqqında elmdir. 
İnformatika – təbiətdə, cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən hadisələrlə bağlı 
olan informasiya prosesləri haqqında elmdir. 
İnformatika  –  informasiyanın  ümumi  xassələri  və  qanunauyğunluqları,  həmçinin, 
informasiyanın  axtarışı,  ötürülməsi,  saxlanması,  emalı  və  insan  fəaliyyətinin  müxtəlif 
sferalarında istifadə edilməsi metodları haqqında elmdir. Bu, elm kimi, EHM-in meydana 
gəlməsi  nəticəsində  formalaşmışdır.  Başqa  sözlə,  informatikanın  yaranması    verilənlərin 
maşın  daşıyıcılarında  qeyd  edilməsi,  yığılması,  emalı  və  ötürülməsi  ilə  bağlı  olan    yeni 
informasiya texnologiyalarının meydana gəlməsi və yayılması ilə şərtlənmişdir. 
 İnformatikanın  tərkibinə:  informasiyanın  kodlaşdırılması  nəzəriyyəsi,  proqram-
laşdırma dilləri və metodlarının işlənib hazırlanması, informasiyanın ötürülməsi və emalı 
proseslərinin riyazi nəzəriyyəsi daxildir. 
 Bu  təriflər  göstərir  ki,  informatikanın  fəaliyyət  dairəsi  ―kompüter  haqqında  elm‖ 
olmaqdan daha genişdir. 
Beləliklə, informatikanın obyekti - informasiya prosesləri, predmeti - bu proseslərin 
substratı  olan  informasiyanın  emalı,  metodu  isə  sözügedən  emal  prosesinin  səmərəli
4
  
avtomatlaşdırılmasıdır. 
                                                 
3
 
texniki, bioloji, sosial
 
4
 
optimal
 

 
10 
Bütün bu deyilənlər göstərir ki, İnformatika, ilk növbədə, yeni məsələlərin həllini, 
ikinci  növbədə  isə  ənənəvi  məsələllərin  yeni  qoyuluşda  həllini  gerçəkləşdirməyə  dair 
biliklər sistemidir. 
İnformatikanın predmetini aşağıdakılar təşkil edir: 
-hesablayıcı texniki vasitələrin aparat təminatı; 
-hesablayıcı texniki vasitələrin proqram təminatı; 
-aparat və proqram təminatlarının qarşılıqlı fəaliyyəti vasitələri; 
-insanın aparat və proqram təminatları ilə qarşılıqlı fəaliyyəti vasitələri. 
Qarşılıqlı  fəaliyyət  vasitələri  informatikada  interfeys  adlandırılır.  Buna  görə  də 
aparat  və  proqram  təminatlarının  qarşılıqlı  fəaliyyəti  vasitələrinə  aparat-proqram 
interfeysi,  insanın  aparat  və  proqram  təminatları  ilə  qarşılıqlı  fəaliyyəti  vasitələrinə  isə 
istifadəçi interfeysi deyilir. 
İnformatika elminin  əsas məsələsi hesablayıcı texniki vasitələrin aparat və proqram 
vasitələri ilə işin qayda və metodlarını sistemləşdirməkdən, sistemləşdirmənin məqsədi isə 
qabaqcıl  və  səmərəli  texnologiyaların  seçilməsindən,  tətbiqindən  və  inkişaf  etdirilməsin-
dən ibarətdir. 
İnformatika praktiki elmdir. Bu o deməkdir ki, informatikanın nailiyyətləri təcrübədə 
yoxlanılır  və  səmərəlilik  kriterisi  üzrə  qiymətləndirilərək  tətbiq  edilir.  Bu  baxımdan, 
informatikanın əsas məsələsinin tərkibində aşağıdakı əsas istiqamətləri ayırırlar: 
-hesablayıcı  sistemlərin  arxitekturası  (verilənlərin  avtomatik  emalı  üçün  nəzərdə 
tutulmuş sistemlərin yaradılması qaydaları və metodları); 
-hesablayıcı sistemlərin interfeysləri (aparat və proqram təminatlarının idarə edilməsi 
qaydaları və metodları); 
-proqramlaşdırma  (məsələ  komplekslərinin  işlənib  hazırlanması  qaydaları  və 
metodları); 
-informasiyanın qorunması (verilənlərin qorunması priyomlarının ümumiləşdirilməsi, 
mühafizə metodları və vasitələrinin işlənib hazırlanması); 
-avtomatlaşdırma  (aparat-proqram  vasitələrinin  insan  müdaxiləsi  olmadan  fəaliyyət 
göstərməsi); 
-standartlaşdırma  (aparat  və  proqram  vasitələri  arasında  və  müxtəlif  hesablayıcı 
sistem  tiplərinə  aid  olan  verilənlərin  təsviri  formatları  arasında  uyuşanlığın  təmin 
edilməsi). 

 
11 
İnformasiya proseslərinin texniki təminatının bütün mərhələlərində informatika üçün 
əsas  məsələ  səmərəlilik  məsələsi  olmuşdur.  Aparat  vasitələri  üçün  səmərəlilik  dedikdə, 
məhsuldarlığın  dəyərə  nisbəti  nəzərdə  tutulur.  Proqram  vasitələri  üçün  səmərəlilik 
istifadəçinin  məhsuldarlığını  ifadə  edir.  Proqramlaşdırmada  səmərəlilik  dedikdə,  vahid 
vaxt  ərzində  proqramçının  hazırladığı  proqram  kodunun  həcmi  nəzərdə  tutulur. 
İnformatikada hər şey ciddi şəkildə səmərəliliyə yönəldilmişdir. İnformatika üçün bu və ya 
digər  əməliyyatın  necə  icra  edilməsi  əsas  olmasa  da,  vacibdir.  Əsas  məsələ  odur  ki, 
verilmiş əməliyyatı necə icra etməli ki, səmərəli olsun.