M maxsudova muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma toshkent

---

M. MAXSUDOVA
MULOQOT 
PSIXOLOGIYASI
O'quv qo'llanma
TOSHKENT
«TURON-IQBOL»
2006
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Taqrizchilar:
M as’ul muharrir:
M o‘tabar Abdusalomovna Maxsudova —
psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
M .G. Davletshin 
— psixologiya fanlari doktori,
professor
Z. Nishonova 
— psixologiya fanlari doktori
E.G ‘oziyev 
— psixologiya fanlari 
doktori, professor
M . M axsudova.
Muloqot psixologiyasi. 0 ‘quv qo'llanma. — Т.: «Turon-Iqbol» 
nashriyoti, 2006.— 119 b.
Ushbu o ‘quv qo'llanma Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari asosida 
pedagogika-psixologiya bo‘limi talabalari uchun, shuningdek, kasb-hunar 
kollejlarining o ‘quvchilari, pedagog, p sixologlar, ota-on alar uchun 
moijallangan. Unda muloqot shakllari, vositalari, turli yoshdagi bolalarning 
boshqa kishilar bilan qanday muloqotda bo'iishiari iozimiigi bo'yicha amaliy 
maslahatlar bayon etilib, pedagogik muloqotni to ‘g‘ri amalga oshirish usullari, 
ijtimoiy-psixologik trening orqali muloqot sifatlarini shakllantirish omillari 
haqida fikr yuritilgan.
M 0303010000-43 
M 361(04)—2006
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Har bir «ha» javob uchun —2 ball, «ba’zan»—! ball, «yo‘q»—0 
ball beriladi. Umumiy ball qo'shib hisoblanadi.
30—32 ball — Siz muloqotga kirishishga qiynalasiz. Lekin sizning 
tanishlaringizga ham qiyin. Chunki guruhiy bajariladigan vazifalarda 
sizga ishonish qiyin.
25—29 ball — Siz, yolg'izlikni yoqtiradigan kishisiz. Yangi ishdagi 
aloqalar sizni anchagacha muvozanatdan chetga chiqaradi.
19—24 ball — Siz, muloqotga tez kirishuvchisiz, notanish vaziyatda 
o'zingizni yaxshi tutasiz. Yangi muammolar sizni cho'chitmaydi. Yangi 
topshiriqlar bilan xotirjam munosabatda bo'lasiz.
14—18 ball — Sizda muomalaga kirishish me’yorida. Ko'p narsani 
bilishga qiziqasiz, suhbatdoshingizni yaxshi tinglaysiz, boshqalar bilan 
suhbatda o'zingizni bosiq tutasiz, o'z ftkringizda qat’iy turasiz. Lekin 
turli shovqinli, ko'p gaplar bo'ladigan vaziyatlar sizda asabiylikni 
vujudga keltiradi.
9—13 ball — Siz m e’yordan yuqori darajada m uloqotga 
kirishuvchansiz. Ko'p gapirishga, turli mavzularda fikrlaringizni bayon 
etishga harakat qilasiz. Odamlar bilan tez tanishasiz, barchaning 
e’tiborida bo'lishga, qo'lingizdan kelmasa ham boshqalar iltimosini 
bajarishga harakat qilasiz.
4—8 ball — Siz haddan tashqari muomalaga kirishuvchansiz. Barcha 
sohalar bo'yicha ma’lumotga egasiz. Turli bahs va tortishuvlarda ishtirok 
etishga harakat qilasiz. Har qanday mavzuda, u sizga judayam yuzaki 
tanish bo'lsa ham so'z olishingiz mumkin. Har qanday ishning 
uddasidan chiqa olmasangiz ham harakat qilib ko'rasiz.
3 
— va undan kam ball — juda ko'p gapirasiz, o'zingizga aloqador 
bo'lmagan narsalarga ham aralashaverasiz. Boshqalar uchun siz bilan, 
uyda, ishda va boshqa joyda muomalada bo'lish juda qiyin.
IV BO B
PEDAGOGIK VA BOSHQARUV MULOQOTI
4.1. Pedagogik muloqot — ijodiy jarayon sifatida
Pedagogik muloqot — pedagogik ta ’siming ajralmas sifatidir. Bu 
o'qituvchi va o'quvchining ta’lim-tarbiya jarayonidagi professional 
muloqoti bo'lib, unda ma’lumot almashinadi va o'quvchilarga o'quv- 
tarbiyaviy ta’sir o'tkaziladi. Bunda ikki yoqlama muloqot yuzaga 
kelishining asosi sifatida o'zaro hurmat va ishonch xizmat qiladi. Pedagog 
o'quvchilar bilan muloqotga kirishish jarayonida ulardan hurmat kutadi. 
O'quvchilar ham o'qituvchidan hurmat va ishonchni talab etadilar. Bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

pedagogik ta’sirning samarali yo‘li bo‘lib, tajribali pedagoglar bolaning 
o‘z-o‘zini hurmatlashiga asoslangan holda munosabatlami tashkil etadilar 
va shu orqali o'zaro munosabatlami amalga oshiradilar. Muloqotning 
o'ziga xos 3 ta darajalari mavjud. Bular: makro darajada (katta) — insonlar 
bilan muloqot qilish barcha odob-axloq normalariga suyangan holda 
amalga oshiriladi. Mezo darajada (o'rta) — muloqot ma’lum mavzu 
asosida kechadi (masalan, askiyada ma’lum mavzudan chekinmaslik). 
Mikro daraja (kichik) — muloqotning oddiy shakllari, savol-javob 
tariqasida yuz beradi. Muloqotning turlari: shaxslararo (inson-inson), 
shaxsiy-guruhiy (guruh-guruh), ommaviy kommunikatsiya (radio, 
televideniye, ro'znom alar va oynomalar) kabi turlari mavjud. 
(Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T. 2002. 62-bet).
Pedagogik muloqotda ijodiylik quyidagilarga bog'liq:
— o'quvchilar bilan o'zaro birgalikda harakat qilish (A.A.Bodalev);
— bolaga ta’sir qilishda uning xulq-atvorini boshqarish, o'zaro 
harakatning turli yo'llarini qo'llash;
— o'qituvchining o'z-o'zini boshqara olishi;
— o'zaro munosabatlar jarayonidagi ijodiylik xarakterini saqlay 
bilish (Ya.L. Kolominskiy, A.V. Petrovskiy).
Demak, o 'qituvchi o'quvchilar bilan ziddiyatlarga borsa, 
qandaydir muammo tug'ilsa darhol hal qilishi lozim. Pedagogik 
muloqotdagi ijodiylik ham shunda bilinadi. Pedagogik muloqotda 
o'qituvchi bolaning ko'ziga qarab uning xayolidan nima 
kechayotganligini bilib olishi kerak.
Ijodiylik o'zaro munosabatlardan boshlanadi. Har bir pedagog o'z 
tajribasidan, uslubidan kelib chiqib bolalar bilan muloqotda bo'lishi, 
nostandart usullami izlab topishi kerak. Pedagogik ta’sir ham pedagogik 
muloqotdagi ijodiylik orqali amalga oshiriladi.
Ijodiylikni amalga oshirish uchun quyidagilarga ahamiyat berish lozim:
— bir necha o'qituvchilarning darslarini kuzatish, unda o'quv­
chilarning kayfiyatini, o'qituvchining bolalar bilan bo'ladigan 
munosabatlarini o'rganish;
— o'qituvchining darsda qanday usullami qo'llashi, muloqotni qanday 
tashkillashtirish, o'quv-tarbiyaviy muammolami yechishini aniqlash;
— o'zining muloqot texnologiyasini boshqa o'qituvchining texno- 
logiyasiga taqqoslashi;
— tajribali o'qituvchilarning tarbiyaviy soatlarida qatnashish orqali 
muloqot jarayonidagi o'quvchilarning individual xususiyatlarini 
aniqlash;
— o'zining darsidagi muhit bilan boshqa tajribali o'qituvchining 
darsidagi muhitni taqqoslash orqali xulosa chiqara olish. (V. A. Kan — 
Kalik. Учителю о педагогическом общении. М. 15—16-betlar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kasbiy-pedagogik muloqot — murakkab hodisa. Shaxs kasbiy- 
pedagogik muloqot qilishdan awal o‘z oldiga bir necha vazifalarni qo'yadi. 
Jumladan, muloqot maqsadini, muloqot qachon, qayerda, necha 
yoshlilar bilan o'tkazilishini rejalashtiradi. Pedagogik muloqotning eng 
muhim bosqichi — modellashtirish hisoblanadi. Bu bosqichdan muhim, 
mas’uliyatli muammoni hal qilishda foydalaniladi. Masalan, darsga 
tayyorlanish, ma’ruzani rejalashtirish ham shu bosqichga kiradi. 
Birinchidan, dasturga mos ravishda dars loyihasi tuziladi. Ikkinchidan, 
o'quvchilarning individual xususiyatlari hisobga olinadi. Uchinchidan, 
dars jarayonida qo'llanadigan ta ’lim-tarbiya usullari tanlanadi. 
To‘rtinchidan, bolaning aqliy rivojlanish qobiliyati hisobga olinadi.
Ikkinchi bosqich — bevosita muloqot bosqichi. Buni «kommuni­
kativ hujum» deb atash mumkin. Chunki 
0
‘qituvchi tashabbusni to'liq 
o‘z qo‘liga olib dars boshlaydi. Uchinchi bosqich esa muloqotni 
boshqarish bosqichi bo‘lib, 
kasbiy kommunikatsiyaning muhim 
tarkibiy qismidir.
Kasbiy-pedagogik muloqotning vazifasi — texnologiyani o'zlash­
tirish bo‘lib, unda o'qituvchi iliq munosabatlami qo‘llay oladi, natijada 
pedagog shaxsi namoyon bo'ladi.
Darsda tashabbusni qo'lga olish usullari quyidagilardan iborat:
— sinf bilan aloqani yo'lga qo'yishda zudlik bilan harakat qilish;
— tashkiliy ishlardan dars jarayonining muhim bosqichiga tezlik 
bilan o'ta olish;
— sinfning ijtimoiy-psixologik yakdilligini, «biz» hissini shakl­
lantirish;
— vaziyatga qarab bolalar bilan muloqot usullarini qo'llash;
— butun sinf jamoasi bilan yaxlit aloqani tashkillashtirish;
— latofat, samimiylik, sofdillikni o'zida shakllantira olish, darsda 
namoyon qila olish;
— taqiqlangan pedagogik talablami kamaytirish, vaziyatga qarab 
ish tutish;
— mimika (yuz ifodasi), pantomimika (harakatlar), ko'z bilan 
ta’sir qilish (noverbal muloqot) ni faol qo'llash;
— o'zaro bir-birini tushunishni his qilish (V.A. Kan — Kalik).
K asbiy-pedagogik m uloqotning m uvaffaqiyatli b o 'lish id a
o'qituvchining kommunikativ madaniyati muhim o'rin egallaydi. 
Bola o'qituvchining dildan gapirayotganligini his qilib turishi kerak. 
Aks holda ishonchli, samimiy muloqot amalga oshmaydi. Ayrim 
pedagoglar bolalar bilan ularning yoshini hisobga olm asdan 
muloqotda bo'ladilar. O'qituvchi bola katta bo'layotganligini sezib 
tursa, bu uning muloqot madaniyati shakllanayotganligidan dalolat 
beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Pedagog kommunikativ madaniyatga erishish uchun quyidagilarga 
ahamiyat berishi lozim:
— bolani sabr-toqat bilan tinglash madaniyati;
— unga qiziqarli bo'lmasa ham bolani diqqat bilan tinglash;
— bola zerikayotganligini sezib, mavzuni boshqa qiziqarli tomonga 
burib yuborish;
— suhbatlashishdan awal bolaning kayfiyatini ko'tarishga harakat qilish;
— bozor iqtisodiyotiga mos keladigan muloqot madaniyatini 
o'zlashtirishni ta’minlash.
O'qituvchi o'zi uchun boshqalar bilan bo'ladigan muloqotning 
yaxlit portretini tuzib olishi kerak. Bu auditoriya bilan bo'ladigan 
munosabatlami tashkil qilishiga yordam beradi. Pedagogik muloqot — 
o'quv jarayonining muhim qismi hisoblanadi.
4.2. Shaxsning o'z-o'zini tarbiyalashida pedagogik 
muloqotchanlikning ahamiyati
O 'qituvchi, tarbiyachi va pedagog kommunikativ faoliyati 
pedagogik faoliyatdagi muloqotda muhim rol o'ynaydi. Kommunikativ 
ko'nikma quyidagi shakllarda namoyon bo'ladi:
1. Kishilar bilan muloqotda bo'lish ko'nikmasi;
2. O'quvchilar bilan birgalikdagi ijodiy faoliyatni tashkillashtirish 
ko'nikmasi;
3. Maqsadga yo'naltirilgan muloqotni tashkillashtirish va boshqara 
olish ko'nikmasi (uquvi).
Kommunikativ qobiliyatlaming asosiy tarkibiy qismi muloqot­
chanlikning turlicha namoyon bo'lishidir. Muloqotmand kishilar oson, 
tezkorlik bilan muloqotni tashkillashtiradilar. Bunday kishilar har 
doim kommunikativlikning markazida turadilar. Pedagogik faoliyatdagi 
muloqotchanlik shaxsiy fazilat sifatidagina emas, balki kasbiy-shaxsiy 
fazilat sifatida ham yuzaga chiqadi.
Muloqotchanlik ko'p qatlamli bo'lib, uni quyidagi tarkibiy qismlarga 
bo'lish mumkin:
1) muloqotga kirishuvchanlik — kommunikatsiya jarayonidan 
qoniqishni his qila olish qobiliyati;
2) ijtimoiy yaqinlik — jamiyatda bo'lishga xohish, kishilar orasida 
bo'lish istagi;
3) altruistik (boshqalar manfaati uchun harakat qilish, yordam 
berish) yo'nalishlar.
Muloqotga kirishuvchanlik. 
Pedagogik faoliyatni tashlab ketgan 
o'qituvchilardan so'rovnoma asosida olingan ma’lumotlarga ko'ra, ularda 
muloqotchanlik sifatlari kasbiy fazilat sifatida shakllanmaganligi aniqlangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shu jumladan, kuchsiz rahbadarda ham xuddi shunday holat kuzatilgan. 
Pedagogik faoliyatdagi muloqot uzoq, davomli muloqotdir.
Ijtimoiy yaqinlik vaqtinchalik ruhiy holat sifatida emas, balki 
shaxsning kasbiy-pedagogik yo'nalishi bilan bog'liq holda ishtirok etadi. 
Muloqotchanlik shaxs fazilati sifatida pedagogik muloqotning mahsuldor 
bo'lishini ta’minlaydi. Muloqotchanlikning uchta tarkibiy qismini ko'rib 
chiqish lozim: muloqotga ehtiyoj, muloqot paytida va muloqotdan keyin 
yaxshi kechinmalar his qilish, kommunikativ ko'nikma va malakalar.
Muloqotchanlik hissiy tabiatga ega bo'lib, ular kommunikativ va 
altruistik hislardir. Kommunikativ hislarga fikr almashish, hayajon- 
lanish, simpatiya (yoqtirish) his qilish, muloqotda bo'layotgan 
hamsuhbatni hurmat qilish kabilar kiradi. Altruistik hislar esa 
kishilarga quvonch keltirishni xohlash, boshqalar quvonchidan 
xursand bo'lish, hamdardlik bildirish kabilardan iborat.
Pedagogning kommunikativ faoliyatiga uning qobiliyatlari ham kiradi. 
Jumladan, didaktik (mavzuni tushunarli, sodda tilda bayon qilib bera 
olish), hissiy-irodaviy ta ’sir eta olish, perseptiv — pedagogik 
kuzatuvchanlik asosida o'quvchi ruhiyatiga ta’sir qilish, ekspressiv — 
nutqiy, mimika, pantomimika asosida fikmi tushuntirish, kommunikativ
— o'quvchilar bilan munosabatlami to'g'ri yo'lga qo'yish, pedagogik 
odob va xushxulq, talabchanlik kabilar. Ko'rinib turibdiki, barcha 
pedagogik qobiliyatlar kommunikativ qobiliyatlar bilan bog'liq bo'ladi.
4.3. Muloqotda pedagogning ijodiylik hissi va 
uni boshqarish yo‘llari
Birinchi marotaba darsga kirganda, o'quvchilar bilan muloqotda 
bo'lganda «ijodiylik hissi» tug'iladi. Darsni takrorlashda esa «ikkinchi 
ijodiylik hissi» namoyon bo'ladi. Psixolog L.S. Vigotskiy san’atning 
ijodiylik aktini o'rgatish mumkin emasligi, ong orqali biz ongsizlik 
holatiga kirishimiz, ongli jarayonlami tashkil qilishimiz, ular orqali 
ongsizlik jarayonlarini chaqirishimiz haqida fikrlar bildirgan.
Pedagog faoliyatida muloqotning turli bosqichlarida hissiy jihatdan 
o'zini his qilish muhim rol o'ynaydi. Bevosita muloqot jarayonida 
pedagogda kommunikativ ruxlanish holati yuzaga chiqadi. Tabiiyki, 
kommunikativ o'zini his qilish pedagogning umumiy va kommunikativ 
madaniyatiga, eng muhimi — pedagog shaxsining kasbiy-pedagogik 
darajasiga, bolalar bilan ishlash xohish-istagiga bog'liq.
Psixologik ishlar yo'nalishi pedagogning ijodiylik hissi, intellektual, 
emotsional jihatini tashkil etadi. Pedagogning ijodiylik hissi, ayniqsa, 
adabiyot darslarida kuchli namoyon bo'ladi. Shu bilan birga pedagogning 
tajribasi ham muhim rol o'ynaydi. Tajribasi ortib borgani sari pedagog
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dastlabki materiallardan ko'ngli to'lmaydi, yangi-yangi materiallami 
dars jarayonida qo‘llashga harakat qiladi. Buning uchun esa ijodiylik 
hissi shakllangan bo'lishi lozim. Ijodiylik hissi bo'lsa, pedagog izlanadi, 
imkon topadi. O'zini darsga hissiy tayyorlash pedagogda ijodiylik 
tuyg'usini keltirib chiqaradi. Ijodiylik hissili shakllantirishda quyidagilarga 
e’tiborni qaratish lozim:
— material bilan ishlashda undagi asosiy o'rinlarni qidirib topish;
— auditoriyaga murojaat qilish, ya’ni muloqotda ijodiylikka e’tibor 
berish;
— darsdan qoniqishni his qilish.
Eng muhimi pedagog o'zining darsdagi hissiy munosabatlarini 
aniqlab olishidir. Ko'pgina pedagoglar ohangga, imo-ishora, yuz 
ifodasiga, badiiylikka ko'p e’tibor qaratsalar, ayrimlari faqat mantiqqa 
va isbot-dalillarga ahamiyat beradilar. Pedagoglaming fikricha, darsda 
o'quvchining o'quv materialini qanday idrok qilishi muhimdir. 
Shundagina unda ijodiylik tug'iladi. Tadqiqotlarning ko'rsatishicha, 
ijodiylik hissini mustahkamlash uchun o'zining materialga nisbatan 
hissiy munosabatining tashqi ifodasini saqlay bilish kerak. Buning 
uchun esa oynaga qarab so'zlash, fikran dars jarayonini his qilish, 
misollami ko'proq keltirish, buyuk shaxslar faoliyatidan aniq 
vaziyatlami keltirish hamda darsga tezda moslashish katta ahamiyatga 
ega. Pedagog o'ziga darsga kirishdan awal ko'rsatma (vazifa) berishni 
o'rganishi lozim. Dars jarayonida va darsdan so'ng pedagog o'zini tahlil 
qilib borishi yaxshi natijalarga olib keladi. Dars rejasini iloji boricha 
maydalashtirib, ya’ni bo'laklarga bo'lib olib matn tayyorlansa, dars 
jarayoni yaxshi tashkillanadi, pedagog ijodiylik hissi asosida dars o'tadi.
Pedagog o'zida ijodiylik hissini shakllantirish va boshqarish uchun 
quyidagi autotreninglarni qo'llashi mumkin:
— men tinch-xotirjamman;
— men ishonch bilan dars o'ta olaman;
— bolalar meni tinglashadi;
— men darsga yaxshi tayyorlanganman;
— dars juda qiziqarli bo'ladi;
— bolalarning men bilan birga bo'lishlari juda qiziqarli;
— kayfiyatim yaxshi;
— menga darsda ishlash yoqadi.