Мцстягил тящсил сийасяти

MÜSTƏQİL TƏHSİL SİYASƏTİ


Biz müstəqil dövlət olaraq özümüzün təhsil

sistemimizi istədiyimiz kimi qururuq.

Heydər Əliyev

Təhsilin mahiyyətinə dair
Təhsil insanlara öz əcdadlarının əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübə və biliklərə bir neçə il ərzində yiyələnmək imka­nı verir. Yaşadığı zamanın tələbləri səviyyəsində durma­ğa, hər dəfə sıfırdan başlamaq deyil, özündən əvvəlki nəsillərin işini da­vam etdirməyə insan yalnız təhsil sayəsində müyəssər olur.

Yeni biliklərin əldə edilməsi təhsilin yox, elmin funksiyasına aiddir. Təhsil isə artıq məlum olan bilikləri geniş kütlələrə və ya məq­səd­dən asılı olaraq əhalinin müəy­yən qrupuna çatdırmaq (öyrətmək, mənimsətmək) üçün təşkil olunmuş geniş miqyaslı ictimai prosesdir.

Xüsusi tətbiqi məqsədlər üçün gizli saxlanan ən yeni biliklər istisna olunmaqla əvvəlki nəsillərin əldə etdiyi bütün biliklər – bəşə­riyyətin ümumi bilik xəzinəsi bütün xalqlar və millətlər üçün açıqdır. Məsələn, avro­palılar üçün ayrı, afrikalılar üçün isə ayrı bilik bazaları mövcud deyil. Habelə milli xüsusiyyətlərindən asılı olaraq uşaqların qavrama qabiliyyəti arasında böyük fərq yox­dur. Əsas fərq bu biliklərin yayılması, mənimsədilməsi prosesini necə təşkil etməkdədir.

Təhsil öz səviyyə və yönümündən asılı olaraq üç müxtəlif məqsədə xidmət edə bilər.

Birincisi, bilik və təcrübə bu və ya digər fəaliyyət sahəsində isti­fa­də olunmaq, praktikada tət­biq edilmək üçün əldə edilir. Həkimlərin, mühəndis­lərin, bəstəkarların və s. tətbiqi fəaliyyəti (yaradıcılıq fəaliy­yə­tindən fərqli olaraq hazır bilik və vərdişlərə əsaslanan fəaliy­yət) bu qəbildəndir.

İkincisi, bilik və təcrübə başqalarına öyrətmək üçün əldə edilir. Müəllimlik sənəti qarşısına heç bir baş­qa praktik məqsəd qoymadan, yalnız təhsil siste­minin kadrla təmin olunmasına, başqa sözlə, onun öz inkişafına xidmət edir. Fənn müəllimləri əslində fizik, riyaziyyatçı yox, məhz fizika müəllimi, riyaziyyat müəl­limi olduğu kimi, müəllim mühəndis, müəllim həkim də peşəsinə görə məhz müəllimdir.

Üçüncüsü, bilik və təcrübənin səviyyəsini yüksəlt­mək üçün, yeni biliklər əldə etmək üçün lazım olan fəaliyyət sahəsi – elmi iş də ilkin təhsil mərhələsini tələb edir. Yəni ancaq əvvəlki nəsillərdən miras qalan bilik və təcrübə öyrənildikdən sonra hər bir nəsl öz payını bura əlavə edə bilər. Yeni biliklərin alınması istiqamətində fəaliy­yət nəzəri yaradıcılıq – alimlik, yeni təcrübə əldə etmək sahəsində fəaliyyət isə əməli yaradıcılıq (yaradıcı həkim və ya alim həkim, ixtiraçı mühəndis və s.) adlanır.

Birinci – bilik və təcrübənin tətbiqinə, ikinci – yayılmasına, üçün­cü – artırılmasına xidmət edir. La­kin bu fərqlər təhsilin məq­sə­dində və yüksək mərhə­ləsində özünü göstərən fərqlərdir. İlkin mər­hələdə isə hər üç istiqamət eyni geniş yoldan ayrılır, üst-üstə düşür. Yəni bütün hallarda əvvəlcə keçmiş nəsillərin əldə etdiklərini öyrən­mək, mənimsəmək lazımdır. Bu isə sözün dar mənasında, məx­susi mə­na­da təhsildir. Bu mərhələdə təhsil hələ başqa fəaliyyət sahə­ləri ilə çar­pazlaşmır və xalis təhsil sahəsi kimi mövcud olur.

Bünövrədə və ilk mərtəbələrdə daxili bölgü, şaxə­lən­mə yoxdur. Yalnız məqsədə (müxtəlif məqsəd­lərə) yaxınlaşdıqca ümumi təhsil prosesində şaxələnmə başla­nır və getdikcə dərinləşir. Hansı sahə üçün kadr hazırlan­ma­sından asılı olaraq təhsil bu və ya digər ictimai fəaliyyət sahəsi ilə sıx surətdə əlaqələnmiş olur.
* * *
Müstəqil dövlət quruculuğu şəraitində həmçinin müstəqil təhsil siyasəti yeridilməsinə, sovet təhsil siste­minin stereotiplərindən uzaqla­şaraq ölkəmizin yeni miq­yası, daxil olduğu yeni ictimai-iqtisadi mü­na­sibətlər sis­temi, habelə milli və regional xüsusiyyətləri əsasında müs­­tə­qil təhsil konsepsiyası hazırlanmasına böyük ehtiyac vardır.

Dünyada nüfuz qazanmış, qərarlaşmış və bəzən artıq tarixin səhifəsinə çevrilmiş bir sıra ənənəvi təhsil sistemləri mövcuddur. Bun­lara ilk növbədə müasir Qərb təhsil sistemi, rəqabətə tab gətirmə­di­yindən artıq unu­dul­maqda olan Şərq təhsil sistemi və yenə də xarici təsir­lərlə sıxışdırılan, lakin bir çox ölkələrdə əsasən saxlan­maqda olan sovet təhsil sistemi aiddir. Əlbəttə, bu sistemlərin özünə diferensial surətdə yanaşdıqda çoxlu daxili qatlar, forma müxtəlifliyi ortaya çı­xır. Lakin böyük miqyasda götürdükdə bu cür bölgü tamamilə məq­buldur.

İstər Avropada, istər hər hansı Şərq ölkəsində, istərsə də MDB ölkələrində qəbul olunmuş təhsil struk­turu bu gün bizi qane edə bil­məz. Biz Avropa stan­dartlarını, xarici ölkələrin müsbət təhsil ənənə­lərini nəzərə almazdan əvvəl öz müstəqil mövqeyimizi müəy­yənləşdir­məliyik.

Əgər Azərbaycan müstəqil təhsil siyasəti yeridirsə, təhsilin təşki­lati strukturu onun məzmunu­na, məzmun isə məqsədə uyğunlaş­dı­rıl­­malıdır. Demə­li, müstəqil təhsil sis­temi ilk növbədə məqsəd müəy­yən­liyi tələb edir.

Doğrudan da, təhsil nə üçündür?

– Sadəcə bilikləri mənimsətmək üçünmü? Əgər belədirsə, onda hansı bilikləri, hansı səviyyədə və hansı yolla?

– Gəncləri şəxsiyyət kimi formalaşdırmaq, kamil mənəviyyatlı, vətənpərvər və humanist insan nəsli yetiş­dirmək üçünmü? Əgər belə­dirsə, bunun yolları hansılardır və buna necə nail olmaq müm­kündür?

– Sərbəst düşüncə, əməli fəaliyyət, praktik quru­culuq vərdişləri aşılamaq üçünmü? Əgər belə­dirsə, onda hansı vərdişləri və necə? Bu zaman bilik və əməli vərdişin əlaqəsi və nisbəti necə olur? Buna uyğun təşkilati struktur necə seçilir?

Bu üç istiqamətdən hansına üstünlük verilməsi, biliyin, əməyin, yoxsa tərbiyənin əsas tutulması, habe­lə tərbiyənin yönümündən asılı olaraq təhsilin Şərq, yoxsa Qərb dəyərlərinə əsaslandığını söyləmək mümkündür.

Böyük miqyasda yanaşdıqda Şərq təhsili ikinci istiqamətə – insan mənəviyyatının kamilləşdirilməsinə, onun əxlaq və şəriət norma­la­rını mənimsəməsinə, Qərb təhsili üçüncü istiqamətə – praktik iş qabiliyyəti olan və bunun üçün şübhəsiz ki, həm də müəyyən ixtisas biliyinə yiyələnmiş olan kadrlar yetişdiril­mə­sinə, sovet təhsili isə birinci istiqamətə – oxumaq və biliklərə yiyələnməyə (ancaq hafizə və ya hətta əzbər­çilik hesabına da olsa) üstünlük verir.

Sovet təhsili, bir tərəfdən, dünyəvi biliklərin, fun­damental elm­lərin əsaslarını, uşaq üçün çox çətin də olsa, mürəkkəb proqramlar əsasında öyrətməyə çalışır, verilən informasiyanın həcminə görə hətta Qərb standartlarını arxada qoyurdu. Bu ən çox Qərbdəki sərbəstliyi və könül­lülüyü icbariliklə əvəz etmək hesabına əldə edilirdi. Digər tərəfdən, şagirdlərin və tələbələrin dünyagörüşü də icbari yolla ideo­loji çərçivələrə salınırdı ki, bu da təhsildə ifrat şərqçiliyin təza­hürü idi. Beləliklə, sovet təhsil sistemi əslində yeni bir şey olma­yıb, ifrat Qərb və ifrat Şərq möv­qe­lərinin eklektik qatışığından ibarət idi. Bu ifrat təzahürlərdən vəhdətə keçmək isə mümkün olmamışdı.

Sovet paytaxtında müəyyənləşdirilən və milli xüsu­siyyətlərindən, inkişaf səviyyəsindən asılı olma­dan bütün regionlara tətbiq olunan standart təhsil siyasəti neçə onilliklər ərzində ölkəmizdə mütəxəssis hazırlanması işinə böyük ziyan vurmuşdur. Təəssüf ki, Sovetlər dağılsa da, onun qalığı olan bu bürokratik mərkəzləşmə sistemi indi də davam edir.

Real həyati tələbat əsasında deyil, ideoloji meyar­lar və sxolastik prinsiplər əsasında qurulmuş təhsil sistemi həqiqi mütəxəssis hazırlan­masından daha çox, "diplomlu kadrlar" hazırlanmasına xidmət edirdi. Özü də bu ənənə­lər ifrat mərkəzləşmiş təhsil sistemində elə dərin kök atmışdı ki, ictimai həyatın başqa sahələrində həyata keçən yeniləşmə meylləri burada ciddi çətinliklərlə üzləşirdi. Aşağıdan başlanan və yerli şəraitin tələblərindən irəli gələn hər hansı təşəbbüs bütün ölkə üçün müəyyənləş­dirilmiş vahid qəlibdən kənara çıxdığına görə hələ beşikdə ikən məhvə məhkum idi.

Biz bunlardan ona görə keçmiş zamanda danı­şırıq ki, son vaxt­larda Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi və yeni iqtisadi müna­sibətlərə keçidlə əlaqədar olaraq ifrat mərkəzləşmiş bürokratik sistemin dağıl­ması prosesi, yeni­ləşmə meylləri artıq təhsil siteminə də nüfuz etməyə baş­lamışdır. Lakin ölkə­mizin müstə­qilliyi bir siyasi akt olaraq həyata keçsə də, yeni təhsil qanunu qəbul olunsa da, biz hələ əsasən sovet döv­ründə hazırlanmış təlimatları rəhbər tutu­ruq. Təhsil siyasətində ciddi dəyişikliklər edil­mə­sinə hələ ehtiyatla yanaşırıq. İş o dərəcəyə çatır ki, Təhsil Nazirliyinin ali məktəbləri yoxlayan komis­siyası təd­ris planlarında il­bəil dəyişiklik edilməsini böyük nöq­san hesab edir. Guya sovet dövründə olduğu kimi, yenə də tələbə qə­bul olarkən hansı tədris planı təsdiqlənibsə, axıradək həmin plan üzrə oxumalıdır və bura heç bir dəyi­şiklik edilə bilməz. Əlbəttə, artıq sta­bil­ləşmiş, qərar­laşmış, hətta durğunlaşmış sovet cəmiyyətində 5 il də­yi­­şilmə­yən planla işləmək adi bir hal idi. O vaxt təkcə təhsil yox, bü­tün ölkə beşillik planlar əsasında işləyirdi. Lakin indi, yeni ictimai-iqtisadi münasibətlərə keçid döv­ründə, milli özünüdərk və ənənəvi dəyərlərə qayı­dış mərhələ­sində, həm cəmiyyətin, həm də şüurların hər il deyil, hər gün yeniləşdiyi bir vaxtda beşillik toxu­nul­maz plan əsasın- da işləmək tələbi keçmiş qayda-qanunların bizim təhsil məmurlarının beynində çox dərin iz saldığından və onu silməyin asan olmayaca­ğından xəbər verir.

Bəli, müasir Azərbaycan təhsil sisteminin əsasında yenə də ənənəvi sovet təhsil standartları dayanır. Biz, bir tərəfdən, bu durum­dan ayrılmaq, təhsilimizi müasir tələb­lər səviyyəsində yenidən qurmaq istəyirik. Digər tərəfdən də, təhsilin indiki real vəziyyəti sovet təhsi­linin çürümək­də, uçulub-tökül­məkdə olan halına uyğun gəldiyindən 20 il bundan əvvəlki klassik sovet təhsilinə həsrətlə, nisgillə baxırıq. Lakin təhsil sistemində islahat apararkən qarşıya sovet təh­silini bərpa etmək yox, müstəqil Azər­baycanın ictimai-iqtisadi və mə­dəni-mənəvi as­pekt­lərdə keçdiyi inkişaf yolu ilə həmahəng olan, ölkəmizdə yeni dövlət və cəmiyyət quruculuğunun memarı olan Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi strateji inkişaf pro­qra­mını həyata keçirməyə imkan verən müstəqil təhsil siyasəti işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək məqsədi qoyulmalıdır.