O n q I z I l qaydas I
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ON QIZIL QAYDASI E r i k F İ C H T E L İ U S
|
J U R N A L İ S T İ K A N I N O N Q I Z I L Q A Y D A S I E r i k F İ C H T E L İ U S 3 Erik FİCHTELİUS Jurnalistikanın on qızıl qaydası Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi nəzdində fəaliyyət göstərən Jurnalist Sənətkarlığı İnstitutu tərəfindən hazırlanmış və nəşri qərara alınmışdır Kitab Avrasiya Fondunun qrantı çərçivəsində nəşr olunur Tərcümə edənlər: Hacı HACIYEV Ramiz ƏSKƏR Buraxılışına məsul: Ramiz ƏSKƏR Redaktoru: Telman QULUZADƏ Bakı, «…..» nəşriyyatı, 2002, 198 səh. 4 İÇİNDƏKİLƏR Müəllifdən 6 Azərbaycanca nəşrinə ön söz 10 ----------------------------------- 1. Şövqlə işləməli! --------------------------------- Jurnalist fəaliyyətinin əsası 12 Xəbərin tərifi 16 Vurğunluq və obyektivlik 13 Rakurs 18 Ruhlanmağın açarı 16 Xəbərin qiymətləndirilməsi və seçilməsi 18 ----------------------- 2. Mühüm hadisə haqqında xəbər verməli! ----------------- Mühümlülük meyarı 21 İfadə etməli 27 Jurnalistikanın tənqidi 22 Şərh etməli 28 Public Journalizm 24 Perspektivləri görməli 29 Jurnalistin vəzifələri 25 Xəbərin qiymətləndirilməsi 30 Yoxlamalı 26 «Böyük balığa tilov atmalı» 32 ---------------------------------- 3. Planlı şəkildə işləməli! ---------------------------- Polislə əlaqə 35 Öz mənbələrini açıqlamamalı! 47 Sərhədləri müəyyənləşdirməli 36 Ağ yalan 48 Mənbələri tapmalı 37 Jurnalist dim iş başındadırmı? 49 Yazılı mənbələr 37 İnam yaratmalı 49 Şifahi mənbələr 39 Mənbələrə tənqidi yanaşmalı 51 On the record 41 Xəbərlərin izlənmə qaydası 53 Razılaşma 42 Redaksiyanın təşkil edilməsi 55 Off the record 43 Qəbul və buraxılış reportyorları 57 Fon 45 Məsul naşirin rolu 57 ----------------------------- 4. Konkret məsələ haqqında danışmalı! ------------------ Təcəssüm 60 Detallar 67 Kiçik böyüyün aynasıdır 62 Metonimiya və metaforlar 68 Təhkiyə dramaturgiyası 63 Aydınlıq 69 Diqqət! «Hannibal» kadrlar! 65 ---------------------------- 5. Hazırlaşmalı və dinləməli! ----------------------------- Hazırlıq 73 Dinləmək bacarığı 81 Sualların tərtibi 75 Müxtəlif müsahibə növləri 84 Qadağa 77 Etika məsələləri 90 Struktur 79 -------------------- 6. Hadisənin inkişafına mane olmamalı! ---------------------- Telereportaj 96 Standup 107 Hadisənin inkişafını qeydə almalı 98 Radioreportaj 109 Gəzginin lənəti 99 Radioproseslər 109 Əhatə 100 «Natural» müsahibələr 111 5 Yerləşmə 102 Xəbərlərin rekonstruksiyası 113 Kameranın rakursu 105 Qəzet səhifələrinin maketi 114 180 dərəcəli ox, yaxud təmas oxu 105 Addım ardınca addım 115 Çıxışların çəkilişi 106 Qiymətləndirmə 116 --------------------- 7. Dil mədəniyyətini qorumalı! ----------------------------------- Efirdə xəbərlər 119 Keçid mədəniyyəti 125 Mətn/ssenari 120 Zamanın uzlaşdırılması 127 Efirdə danışmaq 121 Ekran dili 128 Tabu 122 Kostyumçunun məsləhətləri 129 Anons nə üçün lazımdır? 124 Dil mədəniyyətini qorumalı 130 --------------------- 8. Yeni versiyalar yaratmalı! -------------------------------------- Yeniləşmə və daimilik 132 Reportyor mətni 142 Başlanğıcı müxtəlifləşdirməli 133 Teletəhkiyə məharəti 142 İxtisar etməli! 135 Daxili monoloqlar 143 Radiomontaj 136 Mikşləmə 143 Süjet parçalarının miklənməsi 137 Birbaşa montaj 144 Samitdə kəsməli 137 Emosional kadrları İkiqat nəfəsalmadan qaçmalı 137 şərh etməli 145 Ton 138 Musiqi və qrafika 145 Səs toqquşmasından qaçmalı 138 Arxiv stop-kadrları 146 Telesüjetin montajı 138 Mənbələri işarələməli 147 Keçidlər 139 Məhəllidən ümummilliyə 148 ---------------- ---------- 9. Nəticələrə qarşı neytral olmalı! --------------------------- Dilemma 150 Etika prinsipləri 157 1-ci nümunə: Donuzlar buxtası 152 4-cü nümunə: Liseçil 158 2-ci nümunə: «Bufors» 154 5-ci nümunə: Osloda qaçqınlar 160 3-cü nümunə: Norrmalmstorget KİV hakimiyyəti 162 meydanında dram 156 --------------------------- 10. Zamanla ayaqlaşmalı! ----------------------------------- İnqilab 165 Hakimiyyət xalqa keçir 168 Kompüter hücumu 166 Jurnalistə qarşı yeni tələblər 169 Matroslar hakimiyyəti ələ alırlar 167 Sərhədlərin silinməsi 171 6 MÜƏLLİFDƏN Neçə onilliklər bundan əvvəl İsveçdə nə jurnalistika fakültəsi, nə də jurnalistika şöbəsi var idi. Bu sənəti öyrənmək üçün heç bir yer yox idi, buna görə də bu sənətin sirlərinə praktikada yiyələnmək istəyən gənclər redaksiyalarda pulsuz işləməyə məcbur idilər və bu yolla öyrəndiklərini başqalarına çatdırırdılar. Yalnız 60-cı illərdə ölkədə jurnalistlərin professional təhsili qaydaya salştdı və bu təhsil universitet statusu aldı. Jurnalistika elmi araşdırmalar predmeti oldu və bu gün ölkənin bir çox xalq məktəbləri və gimnaziyaları kütləvi informasiya vasitələri və kommunikasiya sahəsində müxtəlif təhsil proqramları irəli sürürlər. Bu da təbiidir, çünki jurnalist olmaq üçün təkcə təcrübə kifayət deyil, bunun üçün dərin akademik hazırlıq, erudisiya və müxtəlif sahələri bilmək zəruridir. Əlbəttə, bu gün jurnalistikaya müxtəlif yollarla gəlmək olar. Mən özüm 17 yaşımda olarkən doğma şəhərim Upsaladakı qəzetdə praktikant kimi işə başlamışdım. Redaksiyadakı əməkdaşları əvəz edərək aldığım honorar və qazandığım pulla yaşayırdım, eyni zamanda Upsala universitetinin ictimaiyyət fakültəsində oxuyurdum. Jurnalist sənətinin əsaslarını mən həmkarlarımdan – səs operatorlarından, operatorlardan, montajçılardan və redaktorlardan öyrənmişəm. Çalışdığım «Upsala Nya Tiding»in («Yeni Upsala qəzeti») fotoqrafı məni başa saldı ki, tapşırığa və ya müsahibə almağa gedərkən adamlardan nə soruşmaq lazımdır və məqalələri necə yazmaq olar. Radioda işə başlyanda mənə hamilik edən səs operatoru radionu necə «yaratmaqdan» bəhs etdi. İsveç Televiziyasının «Aktuelt» xəbərlər proqramının redaksiyasında operatorlar və videomontaj rejissorları bu elektron informasiya vasitəsinin sirlərini mənə öyrətdilər. Əlbəttə, jurnalist həmkarlarım mənə həmişə kömək edirdilər. Daha çox radio və televiziyada reportyor kimi çalışdığım 30 ildən sonra öz təcrübəmi bu gün jurnalist sənətinin əsaslarını öyrənənlərlə bölüşmək istəyirəm. Bu illər ərzində nə 7 öyrənmişəmsə, bunlar mənim formalaşdırdığım jurnalistikanın «qanunlarında» öz əksini tapmışdır və bunlar son 20 ildə İsveçin və Skandinaviyanın ali jurnalistika məktəblərində oxuduğum mühazirələrin əsasını təşkil edir. Əlbəttə, bu əsaslar dəfələrlə dəyişdirilmiş və əlavələrə məruz qalmışdır. Stokholm universiteti nəzdindəki jurnalistika şöbəsində pofessor fəaliyyəti ilə məşğul olduğum dövr mənə imkan vermişdir ki, yeni materiallar toplayım və başladığım işi axıra çatdırım. Jurnalist sənətinə yiyələnməyə başladığım illərdə mən özüm bu cür kitablar tapa bilmirdim. «Jurnalistikanın on qızıl qaydası» sadəcə olaraq xəbərlərlə necə işləmək barədə sırf praktiki məsləhətləri əhatə etmir, o həm də jurnalistika sənətinə nəzəri girişdir. Kitabda səsyazma texnikası, xəbər, müsahibə və montaj fəsilləri əsas yer tutur və bunlar müasir demokratik cəmiyyətdə jurnalistin oynadığı rol barədə, bizim dövdə hakimiyyət orqanlarının media qurumlarına qarşı təzyiqinin necə dəyişdiyi barədə nəzəri düşüncələrlə tamamlanır. Kitab ilk növbədə jurnalistika fakültələrinin tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur, ancaq inanıram ki, bu gün kütləvi informasiya vasitələri və kommunikasiya sahəsində fəal şəkildə çalışanlar üçün də faydalı olacaqdır. Erik Fichtelius 8 FOREWORD This book was written primarily to my students and new jolleges in Sweden. But it turns out that my text has been of interest also to jolleges in other jountries. The Ten Golden Rules has already been published in Russian, Arabij, Armenian, and a number of other translations are on its way. This is one of the few introdujtions to newsjasting produjed outside USA or Great Britain that is widely spread to other jountries. Yet some of the main theses in the book is independenje and obcejtivity in newsjasting, main features of cournalistij ideals in the western world. After the great politijal and ejonomij jhanges in the former ”East Bloj jountries” or in the Soviet Union itself I realise that there is a great need for jhange in the ways cournalists work and how new, liberal press laws jan be applied. I fully understand the diffijulties, but my experienje is that cournalist all over the world many times share the same basij values of our trade, regardless of what politijal and ejonomij system we happen to work within. What I hold most important is editorial independenje towards both the politijal and the ejonomij/jommerjial powers in a jountry. The purpose of cournalism is to be at servije to the publij, to our readers, listeners and viewers. To serve this purpose we should not take orders from either the government/politijal power or those jompanies or business interests we report about and that sometimes finanje our publijations through advertisements. This is what I jall the double independenje – independenje from politijal and ejonomij powers. Easy to say, harder to do in all jountries and systems. But in order to let news value, and news value alone dejide what should be published, we need to know the tools of our trade. 9 I try to be as explijit and jonjrete as possible in telling about how to produje news. Thus I hope this book jan be of help and coy to whoever that wants to get into newsjasting and newsreporting. I am very proud that my jolleges in the Azerbacan Cournalist Union has put so mujh engagement and effort in produjing and distribution my book in Azerbacan. They have obviously understood my first golden rule; ”Engage yourself” even before I wrote it. I sinjerely hope that my experienje from more than 30 years of news reporting for radio and television, and lejturing on cournalism in Sweden and around the world will be applijable also in your daily work. Stojkholm in Ojtober 2001 Erik Fijhtelius 10 AZƏRBAYCANCA NƏŞRİNƏ ÖNSÖZ Bu kitab ilk növbədə mənim İsveçdəki tələbələrim və yeni həmkarlarım üçün yazılmışdır. Lakin məlum oldu ki, mənim dərsliyim başqa ölkələrdəki həmkarlarım üçün də maraqlıdır. «Jurnalistikanın on qızıl qaydası» artıq rus, ərəb və erməni dillərində çapdan çıxmışdır. Kitabın başqa dillərə tərcüməsi üzərində iş davam edir. Bu, informasiya yayımına dair ABŞ və Böyük Britaniyadan kənarda çıxan və başqa ölkələrədə də geniş yayılan nəşrlərə yazdığım önsözlərdən biridir. Kitabdakı bir sıra başlıca tezislər xəbərin müstəqil və obyektiv şəkildə verilməsi məsələlərinə, Qərb aləmində jurnalist idellarının əsas dəyərlərinə həsr edilmişdir. Keçmiş sosialist bloku ölkələrində və SSRİ-də baş verən böyük siyasi və iqtisadi dəyişikliklərdən sonra mən yəqin etdim ki, jurnalistlərin fəaliyyətində də ciddi təbəddülata, mətbuat haqqında yeni və liberal qanunların tətbiqinə ehtiyac var. Mövcud çətinliklər mənə tamamilə aydındır və mən öz təcrübəmdən bilirəm ki, hansı siyasi və iqtisadi sistemdə işləməsindən asılı olmayaraq jurnalistlər bütün dünyada bizim peşəmizin ən əsas dəyərləri barədə yekdil fikirdədirlər. Redaksiyaların ölkənin siyasi, iqtisadi və biznes qruplarından asılı olmaması mənim üçün ən əsas meyarlardan biridir. Jurnalistikanın məqsədi xalqa, oxuculara, dinləyicilərə və tamaşaçılara xidmət etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə çatmaq üçün biz nə dövlət və siyasət qurumlarının, nə də reklam verməklə bizi vaxtaşırı maliyyələşdirən şirkətlərin və maliyyə qruplarının qaydalarına tabe olmamalıyıq. Mən məhz bunu müstəqillik adlandırardım, həm siyasi, həm də iqtisadi qüvvələrdən asılı olmayan ikiqat müstəqillik! Qeyd etmək lazımdır ki, bütün ölkələrdə və sistemlərdə işləmək getdikcə çəinləşir. Xəbərlərin dəyərini saxlamaq üçün nəyin çap olunmasını izah etmək lazımdır. Bunun üçün də biz öz sənətimizə yaxşı yiyələnməliyik. 11 İnformasiyanı necə yaratmaqla bağlı mən öz mülahizələrimdə dəqiq və konkret olmağa çalışmışam. Buna görə də mənə elə gəlir ki, bu kitab informasiyanı hazırlayan və yayanlar üçün bir vəsait ola bilər. Mən çox iftixar edirəm ki, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyindən olan həmkarlarım mənim kitabımın Azərbaycanda nəşr olunması və yayılması üçün böyük zəhmət çəkmişlər. Onlar mənim «Şövqlə işləməli!» adlanan birinci qızıl qaydamı kifayət qədər dəqiq, həm də mən bu barədə yazmazdan xeyli əvvəl başa düşmüşlər. Mən səmimi olaraq ümid edirəm ki, İsveçdə 30 il ərzində radio və televiziyada xəbərlər redaksiyasının reportyoru işləyən və jurnalistikadan mühazirələr oxuyan bir şəxs kimi mənim təcrübəm digər ölkələrdə olduğu qədər sizin gündəlik fəaliyyətinizdə də tətbiq oluna bilər. Erik Fichtelius. Stokholm, oktyabr, 2001-ci il. 12 1. ŞÖVQLƏ İŞLƏMƏLİ! «Yaxşı jurnalistikanın», yəni insanların laqeyd qala bilmədiyi, bizi əhatə edən dünyada baş verənləri daha yaxşı anlamağımıza kömək edən jurnalistikanın açarı haradadır? Öz auditoriyası üçün nəzərdə tutulan xəbərin gözdən qaçmaması naminə jurnalist nə etməlidir? Sadə bir təcrübə aparın: son xəbərlər verilərkən radionu və ya televiziyanı açın, qəzetin birinci səhifəsinə nəzər salın. Yarım saatdan sonra oxuduğunuzu, dinlədiyinizi və ya baxdığınızı yada salmağa çalışın. Çox şeyin artıq unudulduğu məlum olacaq. Eyni zamanda, yəqin ki, bir neçə gün əvvəl oxuduğunuz, eşitdiyiniz və ya gördüyünüz hələ də yadınızdadır. Nə üçün belə olur? JURNALİSTİN FƏALİYYƏTİNİN ƏSASI Xəbərləri vermək prosesinin əsasını informasiya materialının toplanmasını və yayılmasını təşkil edən redaksiyaların və agentliklərin əlaqəli işi təşkil edir. Bu işin təməlində isə xəbəri tapan, onun mənasını açan və yazan reportyor dayanır. Reportyorun vəzifəsi görmək, eşitmək, duymaq və hadisəni öz auditoriyasına çatdırmaqdır. Söhbətin aparıcısı yoxdursa, xəbər də olmayacaq. Söhbət aparanın özü hadisəyə həvəs və maraq göstərməlidir ki, onun barəsində darıxdırıcı şəkildə yox, şövqlə danışa bilsin. Beləliklə, burada söhbət təkcə reportyorun məlumat vermək vəzifəsindən deyil, həm də danışmaq həvəsindən gedir. Yaxşı jurnalistikanın mayasında reportyorun özünün həvəsi dayanır. Öz işinin vurğunu olan jurnalist ətrafda baş verən nə varsa, onunla maraqlanır və hadisələrdən baş çıxarmağa çalışır ki, bu barədə öz auditoriyasına məlumat versin. Söhbət açdığı məsələ mühüm və maraqlı olmalı, cansıxıcı olmamalı, ictimaiyyət üçün 13 əhəmiyyət kəsb etməlidir. Çox zaman repotyor hadisənin nəinki şahidi və iştirakçısı, həm də xəbəri birinci çatdıran adamdır. Jurnalistin üstünlüyü ondadır ki, o öz oxucularına, dinləyicilərinə və tamaşaçılarına hadisə haqqında birinci məlumat verir. Reportyorun qarşısına çox maneələr çıxır. Bu pul qıtlığı, vaxtın, ideyaların və cəsarətin azlığı ola bilər. İşində ona laqeydlik, tənbəllik, qorxaqlıq da təsir göstərə bilər. Lakin jurnalistin öz işinə bəslədiyi həvəs bu çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə imkan verir. Bu və ya digər şey haqqında auditoriyaya məlumat verib- verməmək məsələsində o öz intuisiyasına və hisslərinə arxalanmalıdır. Pulun və vaxtın olmamasına istinad etmək redaksiyalarda geniş yayılmış bəhanədir: «Bilirsən, biz bu məsələ ilə məşğul ola bilmərik, pulumuz yoxdur». Əlbəttə, iqtisadi çətinlik bütün redaksiyalara, o cümlədən İsveç redaksiyalarına xas olan cəhətdir. İsveçin regionlarındakı radio və televiziya stansiyalarında çox vaxt iki repotyor bütün xəbərlər buraxılışını öz üzərinə götürməli olur. Belə şəraitdə çoxları jurnalist təhqiqatı ilə məşğul olmağa və ya xəbər axtarmağa imkan tapmır. Resursların olmaması barədə şikayət çox vaxt əməkdaşların və redaktorların təşəbbüskarsızlığına dəlalət edir. Öz işinin vurğunu olan jurnalist dağı dağ üstə qoymağı da bacarar. VURĞUNLUQ VƏ OBYEKTİVLİK Bizim peşəmizin ziddiyyətlərindən biri ondan irəli gəlir ki, jurnalist bir tərəfdən mövzu ilə yaşamalı, digər tərəfdən bu mövzunu işləyərkən obyektiv olmağa çalışmalıdır. Hər birimiz həqiqəti özümüzə görə qiymətləndiririk, reporytor isə çalışmalıdır ki, hadisə haqqında məlumat verərkən və ya baş verənlər barədə öz fikrini bildirərkən son dərəcə obyektiv və nəzakətli olsun, oxuculara, dinləyicilərə və ya tamaşaçılara söyləməsin ki, onun fikrincə nə olmalı idi. Reportyor hadisə yerindən xəbər verir, ancaq quldurları tutmaq və ya yanğını söndürmək onun vəzifəsi deyil. 14 Vurğunluq və obyektivlik arasında gözlə görünməyən bir sərhəd vardır. Öz işinə başı qarışan reportyor bu sərhəddi keçən kimi obyektivliyi unudur və hər məsələ barədə öz fikirlərini auditoriyaya qəbul etdirməyə çalışır və beləliklə, jurnalistdən peyğəmbərə çevrilir. Gəlin konkret bir misalı nəzərdən keçirək. Bu, Eresun boğazından keçən körpünün salınması ilə bağlıdır və bu hadisə İsveçdə çox böyük mübahisələrə və müzakirələrə səbəb olmuşdur. Öz işinə vurğun olan jurnalist dərhal deyəcək ki, bu, mühüm müzakirə mövzusudur. Bu əhvalat intriqadan xali deyil, burada pul, emosiya, konflikt, siyasət, ekologiya məsələləri bir-birinə qarışır… Layihə müəlliflərinin fikrincə, körpü Baltik dənizinin hər iki sahilində Eresun regionunu, iki ölkəni bir-birinə bağlayacaq. Beləliklə, İsveçin Malmö şəhəri və Danimarkanın paytaxtı Kopenhagen yeni mədəni və iqtisadi konqlemerat kimi birləşəcəklər. Körpü texniki baxımdan nəhəng, mürəkkəb inşaat layihəsidir və bunu həyata keçirmək üçün böyük işçi qüvvəsi və geniş miqyasda nəqliyyat daşımaları tələb olunur. Bir tərəfdən, tikinti yalnız körpü dirəklərin təməlinin qoyulduğu yerlərdə deyil, bütün Baltik dənizində və Eresuna yaxın rayonlarda ətraf mühitə təsir edəcək, heyvanat aləmi, bitkilər, balıq vətəgələri üçün təhlükə yaradacaq. Digər tərəfdən, tikinti bir çox Danimarka və İsveç müəssisələri üçün milyardlarla kron investisiya deməkdir. İsveç hökuməti iki düşərgəyə bölündü. Bu cür kəskin və konfliktli mövzu hər bir jurnalisti cəlb edə bilər. Ancaq jurnalist unutmamalıdır ki, onun vəzifəsi layihə ilə bağlı baş verən hadisələr barədə cəmiyyətə informasiya verməkdir, körpünün tikilib- tikilməmsi onun işi deyil*. Ola bilsin ki, bizim peşəmizin ən mürəkkəb cəhəti qərəzsizlik və işgüzarlıq prinsiplərinə əməl etməkdir. Reportyor onu maraqlandıran mövzu ilə bağlı faktları tapmaqla kifayətlənməməli, eyni zamanda bu mövzu ilə yaşamalı, həyəcanlanmalı, mübahisəli məsələlər ətrafında yaranan şəraitə nüfuz etməlidir, lakin bu kiminsə tərəfini saxlayacaq dərəcədə olmamalıdır. Kim ki xəbərlərlə işləyir, o, maksimum obyektivliyə 15 çalışmalı, bu və ya digər tərəfə rəğbətini bildirməməlidir. Əlbəttə, bu, asan iş deyil, amma onun çətin olmasını bəhanə edib bu məqsədə çatmaqdan imtina etmək olmaz. Hər şeyə oxucunun, tamaşaçının, dinləyicinin gözü ilə baxın. Razılaşın ki, onların jurnalistin şəxsi simpatiyası və ya antipatiyası ilə boyanmamış informasiya almağa haqqı var. Bir çox həmkarlarımız bu vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələ bilmirlər və buna görə də məsələnin bu cür qoyuluşu ilə razılaşa bilmirlər. Hər halda jurnalistin həvəsi ilə onun obyektivliyi arasındakı bəzi ziddiyyətlər olduğunu qəbul etmək, anlamaq, eyni zamanda bizim sənətimizin tələblərinə əsasən onları bir-birindən ayırmaq lazımdır. Rollar arasında qoyulan sədd ona gətirib çıxarır ki, bəzən biz sosial təcrid hissi keçirməli oluruq. Jurnalist hadisələr haqqında xəbər yayır, amma bu hadisələrdə iştirak etmir, bu sistemin içində olsa da, elə bil eyni zamanda ondan kənarda dayanır. Şahidi olduğu hadisələrin iştirakçılarının bu və ya digər məsələ barədə öz fikirlərini demək imkanı var, reportyor isə bir qədər kənarda dayanmaq məcburiyyətindədir: «Mən burada ona görə deyiləm ki, rəyimi söyləyim, ona görəyəm ki, --------- *Bir çox müzakirələrdən sonra Eresun boğazı üzərində 7,8 kilometr uzunluğunda körpü salınması qərara alınmışdır (red.) sizin nə rəydə olduğunuz və nə etdiyiniz barədə xəbər verim». Jurnalistlərin bəziləri bunu çox ağrılı keçirirlər. Axı material üzərində işlədiyi zaman reportyor insanlarla tanış olur, onların keçirdikləri hissləri bölüşür, onların həyəcanllarına şərik olur və ya onlarla birlikdə hiddətlənir və birdən hansı andasa ümumi fikirdən kənarda qalmağa məcbur olur ki, öz işini qərəzsiz yerinə yetirmək üçün imkan əldə etsin. Jurnalist də digər peşə sahibləri kimi adi insandır. Lakin real həyatda şəxsi və ictimai həyat arasında sərhəd qoymaq asan iş deyil. Beləliklə, jurnalistin marağı və öz işinə vurğunluğu arasında sərhəd olmalıdır. Bizim peşəmiz üçün bu şərtin o qədər mühüm əhəmiyyəti var ki, dərc olunan materialların nəticəsi baxımından mən bu məsələyə dəfələrələ dönməli olacağam. Vurğunluqla 16 obyektivlik arasındakı ziddiyyət bizim cəmiyyətdəki rolumuzun ən əsas cəhətini təşkil edir. RUHLANMAĞIN AÇARI Reportyor üzərində işlədiyi mövzudan ruhlanmalıdır ki, onun öhdəsindən uğurla gələ bilsin. Bu halda jurnalistin şövqü onun üçün ruhlandırıcı açardır. Bəzi məlumatları yığandan sonra çox vaxt bunların xəbər olub-olmayacağını bilmək çətindir. Beş ekizin doğulmasından xəbər tutan və bu barədə məlumat verən jurnalistlər güman etməzdilər ki, bu xəbər bütün dünyaya yayılacaq. Çern adasına* bağlanan körpünün uçması barədə redaksiyalara və jurnalistlərə ilk zənglər gələrkən zəng vuranlardan xahiş olunurdu ki, zəhlə tökməsinlər, çünki hamı bu qənaətdə idi ki, bunu edənlər sərxoş adamlardır. Bəzən xəbərlər ümummilli kütləvi informasiya vasitələrinin relaksiyalarına həftələr və aylar keçəndən sonra gəlib çatır. *Çern adasına bağlanan körpü İsveçin ən nəhəng tağlı körpüsüdür. 1980-ci ilin yanvarında qaranlıqda və dumanda öz yolunnu azan bir gəmi körpüyə dəymişdi. Bunun nəticəsində körpü uçmuş, 7 avtomobil suya düşmüş, 8 adam həlak olmuşdu. Yeni körpü rekord sürətlə tikilmiş və 1981-ci ilin noyabrında istismara verilmişdir (tərc.). Bəziləri deyirlər ki, insanlar ancaq onlara tanış olan şeyləri qəbul edirlər, məlum olan şeylər isə təzə bir şey deyil və beləliklə, xəbər kimi qiymətləndirilə bilməz. XƏBƏRİN TƏRİFİ Xəbər nədir? Doğrusunu desək, bu məfhumun yaxşı, geniş nəzəri tərifi yoxdur və hamı tərəfindən qəbul edilmiş izahı da mövcud deyil. Xəbər bərabər porsiyalarda emosional qavrayış və ənənəvi təsəvvürdür. Təcrübəli jurnalist hər şeydən əvvəl eşitdiyi və ya gördüyü hadisənin yaxşı xəbər olduğunu müəyyən edə bilir. Əsil xəbər isə bizə ilk növbədə öz emosionallığı ilə təsir edir. İstər 17 xəbəri verənlər, istərsə də onu qəbul edənlər bu hadisəyə qiymət verməyə çox çalışmışlar. Lakin xəbəri özümüzdən ayırarkən biz hamı tərəfindən qəbul edilmiş meyara yox, hisslərimizə istinad edirik. Nəhayət etibarilə, söhbət müxbirin apardığı müsahibələrdən gedir ki, o özü hansısa hadisələrdə şəxsən iştirak edib və bu hadisələri söyləmək, başqalarına çatdırmaq üçün onun imkanı var. İsveç dilinin izahlı lüğətində «xəbər» sözü belə təfsir olunur: «Xəbər – yeni olmaq, yeniliyin cazibəsini ifadə etmək; yeni aktual hadisə; aktual hadisə haqqında (mətbuatda, radioda və televiziyada) xəbər» Beləliklə, hadisə əsas sözdür. Məhdud zaman kəsiyində sürətlə, konkret və gözə çarpan nə isə bir hadisə baş verir. Hadisə dəyişiklikdir. Nə isə dəyişir, məhz dəyişiklik faktı xəbər olur. İsveç reportyorlarının jarqonunda buna «qarmaq» deyirlər. Hadisə hiss olunan elə bir dəyişiklikdir ki, ona söhbət və ya süjet «düzmək» olar. Dəyişiklik müxtəlif xarakter daşıya bilər. Ən gözəçarpan xəbər qəfil hadisə, məsələn, təyyarə qəzasıdır, yanğındır, nazirlər kabinetinin istefaya getməsidir və s. Beləliklə, baş verən hadisə barədə xəbər qəfil dəyişiklikdir. Lakin dəyişiklik uzun da sürə bilər, bu zaman söhbət tendensiyalı xəbərdən gedəcəkdir. Dəyişiklik ləng gedir və əvvəlcə o qədər də nəzərə çarpmır, lakin zaman keçdikcə o qədər aydınlaşır ki, bizdə xəbər kimi meydana çıxır. Tendensiyalı xəbərə misal kimi yerin tədricən yüksəlməsini göstərmək olar. Bu hadisə yüz il ərzində kütləvi informasiya vasitələrində bir neçə dəfə işıqlandırıla bilər. İsveçin ayrı-ayrı regionlarında yer yüz ildə 80 santimetr yüksəlir. Lakin tendensiyalı xəbərə informasiya mənası vermək və ondan bəhs etmək üçün qarmaq lazımdır. Yerin yüksəlməsi nəticəsində quruya oturan parom həmin qarmaqdır ki, bu hadisəyə bütünlüklə nəzəri cəlb etməyə imkan verir. Uzun proses zamanı hadisənin olmaması onu drmatik keyfiyyətdən məhrum edir. 18 İsveçin müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrinin ölkədəki mühacir qadınların vəziyyəti haqqında aktual reportajlar vermək barədə öz planları ola bilər. Lakin iraqlı yeniyetmə öz bacısını «həddən artıq isveçliləşdiyinə görə» öldürürsə, bu zaman qarmaq meydana çıxır və bundan istifadə edərək bu mövzunu qəzetlərin birinci səhifələrinə çıxarmaq imkanı doğur. RAKURS Reportyor vermək istədiyi material üçün həmişə baxış nöqtəsi tapmalıdır. Eyni məsələni müxtəlif nöqteyi-nəzərdən vermək olar. Xəbərin verilmə rakursunu informasiyanın müəyyən aspektdə verilməsi də adlandırmaq olar. Məsələn, yaxşı, günəşli havanı fermerlərdən ötrü fəlakət kimi də təsvir etmək olar. Həmin havanı məzuniyyətdəkilər üçün cənnət kimi də göstərmək mümkündür. Parlaq günəş və isti hava dondurma satanlar və İsveç turizmi üçün əlverişlidir, amma cənub ölkələrinə turist səfərləri üzrə ixtisaslaşmış agentliklərdən ötrü sərfəli deyil. Beləliklə, materialın necə verilməsi jurnalistin özündən asılıdır. Nəhayət etibarilə, yaxşı hava haqqında meteoroloqların nöqteyi-nəzərindən də danışmaq olar. Məsələn, dəqiq proqnoz verməyin nə qədər çətin oluduğunu söyləməklə. Reportyorun öz materialını vermək üçün baxış nöqtəsi seçməsində heç bir qəbahət yoxdur. Bu iş üsulundan istifadə etməklə biz söhbətimizi həm canlandırarıq, həm də daha anlaşıqlı çıxmasına nail olarıq. Ancaq bu o demək deyil ki, məqsədimizə çatmaq üçün faktları təhrif etmək olar. O şey barədə ki, biz öz auditoriyamıza söhbət açırıq, bu, həqiqi və əhəmiyyətli olmalıdır. İnformasiya imkan daxilində qərəzsiz və obyektiv verilməlidir. XƏBƏRİN DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ VƏ SEÇİLMƏSİ Beləliklə, xəbərin sadə tərifi yoxdur. Xəbəri qiymətləndmək və seçmək üçün redaksiyalar nəzəri müddəalardan daha çox 19 praktiki mülahizələrə əsaslanırlar. Nəticədə redaksiyalar nə dərc edirlərsə, bunlar xəbər olur. Stokholm universiteti yanında jurnalistika, kütləvi informasiya vasitələri və kommunikasiya institutunun professoru Hokan Hvitfeldt müxtəlif qəzetlərin birinci səhifələrinin məzmununu öyrənməklə xəbərlərin qiymətləndirilməsi prosesini nəzərdən keçirmişdir. O bu nəticəyə gəlmişdir ki, xəbərin ümumiyyətlə dərc olunması və onun birinci səhifədə verilməsi ehtimalının artması aşağıdakı amillərdən asılıdır. Əgər informasiya məlumatı bunlara toxunursa: • ənənəvi müzakirə predmetinə • yaxın məsafədən praktiki hadisələrə • o hadisələr ki, bir tərəfdən sensasiya və ya gözlənilməz xarakter daşıyır • digər tərəfdən isə bu hadisələrin iştirakçıları qeyri- rəsmi şəxslərdir • bu hadisələr anlayışa uyğundur • insanlar üçün əhəmiyyət daşıyır • ümumi mövzunun bir hissəsi olaraq qısa müddət ərzində baş verir • eyni zamanda mənfi çaları var • ənənəvi mənbələrdən daxil olur İki Norveç alimi də öz araşdırmalarında bu nəticələrə gəlmişlər, həm də zaman aspektini və «astana dəyərini» qeyd etmişlər. Xəbərin əhəmiyyəti avtomatik olaraq o vaxt artır ki, təsvir edilən hadisə qəzetin çapa imzalanmasından bir az əvvəl baş versin və informasiya dəyəri qazana bilsin. Xəbər kifayət qədər əhəmiyyətli və dinamik olmalıdır ki, özünə diqqət çəkə bilsin. Yuxarıda bəhs etdiyimiz araşdırmaların nəticələri fəaliyyət üçün direktiv deyil, bunlar xəbərələri seçərkən onların dəyərləndirilməsinə təsir göstərən amilləri təsvir edir. Hokan Hvitfeldt xüsusən bu nəticəyə gəlmişdir ki, əgər xəbər siyasi, 20 iqtisadi məsələlərə toxunursa və ya bədbəxt hadisələrdən və cinayətkarlıqdan söz açırsa, onun dəyəri artır. Beləliklə, həm çox mühüm, həm də çox mühüm olmayan hadisələr barədə informasiya birinci səhifələrə düşə bilər. Müasir dünyada xəbər əmtəədir. Bunlar varlı sahibləri olan iri nəşriyyat evləri tərəfindən istehsal olunur və satılır ki, həmin adamların da siyasi və ya iqtisadi dairələrdə çox vaxt maraqları olur. Xəbərlər bazarda ticarət predmetinə çevrilir, digər mallar kimi bunlara da qiymət qoyulur. Bu hal jurnalistikanın inkişafı və müstəqilliyi üçün təhlükədir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|