Platon və Platon Akademiyası A. Platon`un həyatı

---

Platon və Platon Akademiyası
A.
Platon`un həyatı
Platon ([-428/7]-[-348/7]) Afinada kübar bir ailədə doğulmuş, yaxşı təhsil 
almış, musiqi və poeziya ilə, idmanla (güləşən olub) yaxından 
maraqlanmışdır. 20 yaşında Sokrateslə yaxından tanış olmaqla həyatının 
dəyişdiyi, şeir və incəsənəti rədd edib (yazdığı şeirləri yandırıb) özünü elm 
və fəlsəfəyə həsr etmişdi. Siyasi həyatda fəal rol oynamaq, heç olmazsa bir 
hökmdar tərbiyə etmək üçün bir neçə cəhdi boşa çıxmışdır. Sokrates 
öldürüldükdən sonra Afinanı tərk edib Meqara`ya Euklides`in yanına, sonra 
bir müddət Misirə getdiyi, orada riyaziyyat öyrəndiyi deyilir. Dörd il sonra 
yenidən Afina`da yaşamağa başlamışdır. “-387”-ci ildə Siciliya və İtaliyaya 
(Magna Graecia) səfər etmiş, Sirakuz hökmdarı 1-ci Dionisios`un sarayında 
yaşamış, lakin oradan geri göndərilmiş, Afina ilə savaşda olan Sparta 
tərəfdarlarına əsir düşmüş, kölə kimi satılmış, onu tanıyan biri tərəfindən 
azadlığa çıxarılmışdır.
Qədim Yunanıstanda Platon Akademiyası əslində Afinanın yaxınlığında 
(şimalda) yerləşən, idman və müxtəlif festivallar keçirilən bağın adı ilə 
bağlıdır. Əfsanəvi qəhrəman Akademus`un (və ya Hekademus adlı nüfuzlu 
bir şəxsin, vətəndaşın) adı ilə adlandırılan bu bağın bir tərəfində b.e.ə. 388 
və ya 387-ci ildən başlayaraq Platon`un ətrafında cəm olmuş cəmiyyətdə 
riyaziyyat və fəlsəfi problemlər öyrədilirdi (2400 il əvvəl!). Pifaqor 
məktəbindən fərqli olaraq Akademiya hər kəsə açıq idi. Akademiya ərazi 
adı kimi Platon Akademiyasından xeyli əvvəl də vardı, orada gimnazium 
fəaliyyət göstərirdi. Platon öz Akademiyasının adını ilk dəfə “Menon” 
dialoqunda çəkir. “-366”-cı ildə Platon yenidən Magna Graecia`ya, 2-ci 
Dionisios`un sarayına getmiş, siyasi oyunlar nəticəsində hökmdara müxalif 
duruma düşərək oranı tərk etməli olmuşdu. “-361”-ci ildə artıq 3-cü dəfə 
Dionisios sarayına getmiş, bu dəfə daha da ağır vəziyyətə düşmüş, 
yaxınlıqdakı Tarento hökmdarı riyaziyyatçı və filosof Arxitas`ın köməyilə 
canını qurtara bilmişdir. 
Əslində Akademiyada dərs deyilmir və ya dərs üsulu, yəqin ki, az yer 
tuturdu, əsas üsul ortaya məsələ, problem qoyub onu həll etməyə çalışmaq 
və dialoq idi (Sokrat metodu); hər halda riyaziyyat kimi dərslərin daha 
standart üsulla deyildiyi də şübhə doğurmamalıdır. Platonun əsərlərinin 
dialoq şəkli (“Sokrates`in Apologiyası” istisnadır), görünür ki, onun 
yazıçılıq istedadı ilə yanaşı (hər dialoq öz ideyası və dramatizmi, maraqlı və
güclü şəxsiyyətləri, ibrətamiz rəvayətləri ilə yadda qalır), həm də 

---

Akademiyadakı müzakirələrlə bağlıdır.Yəqin ki, şifahi danışıqdan yazıya 
keçmək üçün də dialoq daha maraqlı görünürdü (Sokrates dialoq aparır, 
amma yazmırdı)...
Akademiyada məşğələlər məşq xarakteri daşıyırdı, ruhi çalışmalar əsas yer 
tuturdu. Bu, açıq havada və örtülü yerdə baş verə bilirdi. Akademiya 
üzvlərinə akademiklər deyirdilər. Platon buradakı intellektual fəaliyyəti 
tənzimləyir və ilhamlandırırdı (40 ilə yaxın Akademiyada, yəqin ki, 5-7 il 
də ondan əvvəl!?). 
Platonun əsərləri küllisi onun bir çox müasirlərindən fərqli olaraq 
zamanımıza gəlib çatmışdır. Bunu Platonun böyüklüyü ilə yanaşı, bəlkə 
ondan da çox, Platon Akademiyası`nın fəaliyyəti ilə bağlamaq mümkündür. 
Eyni fikir Aristoteles`in əsərləri və onun Liseum`una da aiddir. 
Platon filosofdur və filosof olduğu qədər də usta yazıçıdır, şairanə dili olan 
filosof-yazıçıdır. Zaman keçdikcə, yaşa dolduqca Platonun üslubu daha 
nəzəri, daha dəqiq və quru olmuşdur. O, əsərlərinə bir daha nəzər salmış, 
fikirlərini dəqiqlışdirmiş və müəyyən dərəcədə dəyişmişdir. “Sokratesin 
müdafiəsi”, “Protaqoras”, “Dövlət”in birinci hissəsi kimi əsərlər gənclik 
dövrünün, “Qorqias”, “Menon”, “Ziyafət/Simpozium”, “Faidon” və 
“Dövlət”in (və ya başqa deyilişdə “Respublika”; yunanca:Πολιτεία/Politeia)
kimilər yetkin çağında, “Parmenides”, “Timaios”, “Qanunlar” kimi əsərləri 
isə sonda, yaşlı dövründə yazılmışdır. 
Platon fəlsəfənin, demək olar ki, bütün sahələrinə toxunmuş, özündən 
əvvəlki filosofların ideyaları üzərində düşünmüş, sistemli nəzəriyyələr 
yaratmışdır. Adı Aristokles olan, ancaq enlikürəkli (geniş omuzlu) və ya 
geniş alınlı olduğuna görə “geniş” (πλατύς/platis) mənası verən Platon 
ləqəbini almış (guya ona bu ləqəbi güləş müəllimi veribmiş) bu filosof
fəlsəfəni əhatə etmək baxımından da (xüsusilə) ən geniş və dərin bir 
mütəfəkkirdir (Ad haqqında bu məlumat xeyli sonralar meydana çıxdığı 
üçün əsl adın Platon olduğunu müdafiə edənlər də var; Platon yunanlarda 
yayılmış bir ad imiş). A.N. Whitehead`ə görə “The safest general 
characterization of the European philosophical tradition is that it consists of 
a series of footnotes to Plato” (“Avropa fəlsəfi ənənəsinin ən etibarlı ümumi 
səciyyəsi onun Platona haşiyələr silsiləsindən ibarət olmasıdır”) 
(Alfred 
North Whitehead. Process and Reality. N.Y. Free Press, 1979; p. 39). 
B. Russell isə
“Həmişə Platonu tərifləmək düzgün hesab olunub, onu başa düşmək deyil” 
deyir 
(B. Russell, s.113). 
O, başa düşmək (Platonun bəzi əsərləri çətin başa 
düşüləndir) baxımından haqlı göründüyü halda, Platonun tənqidlərə məruz 

---

qaldığını unutmuş kimi görünür; xüsusi halda Sovet marksist fəlsəfəsi 
Platonu və onun carçısı olduğu idealizmi amansızcasına tənqid etmişlər.
Platon kainat haqqında fikirlərində daha çox, yəqin ki, Pifaqor və 
Empedokl`dan, əxlaq nəzəriyyəsində Sokrat`dan, riyazi görüşlərində 
Pifaqordan, metafizika və dialektikada Heraklit və Parmeniddən 
bəhrələnmişdi (?!).
B.