Sərbəst iş Tələbə: Amin Musayev İxtisas: Tarix Kurs: II qrup

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi
Bakı Dövlət Universiteti
Sərbəst iş
Tələbə: Amin Musayev
İxtisas: Tarix
Kurs: II
Qrup: T-1122
Fənn: Türk xalqları tarixi
Müəllim: Nisbət Mehdiyeva
Bakı-2023

İkinci Dünya müharibəsi dövründə türk xalqlarının arxa cəbhə fəaliyyəti

XX əsrin 30-cu illərinin sonu üçün dünyada beynəlxalq vəziyyət olmazın dərəcəsində gərginləşmişdi. Bu zaman dünyada üç siyasi sistem: burjua-demokratik, sosializm və faşist-militarist sistemlər qarşı-qarşıya durmuşdu (marksist ədəbiyyatda iki sistemin: kapitalizm və sosializmin olduğu göstərilirdi). Müharibəyə ciddi hazırlaşan Almaniyanı cilovlamaq üçün başlıca qüvvə burjua-demokratik və sosializm sistemlərinin bloku olardı. Lakin burjua-demokratik qüvvələrin təqsiri üzündən belə blok yaradıla bilmədi. 1939-cu ilin martı-avqustu ərzində apardan ingilis-fransız-sovet danışıqları uğur qazanmadı. Bunun başlıca səbəbi burjua-demokratik sistemin sovet totalitarizminə faşizmə nisbətən daha qatı düşmən kimi baxması idi. Onların fikrincə, dünya sivilizasiyası üçün kommunizmə qarşı açıqcasına səlib yürüşü elan edən faşizmə nisbətən sovet totalitarizmi daha çox təhlükəli idi. Buna görə də ikinci dünya müharibəsinin qarşısını almaq mümkün olmadı. Bundan istifadə edən Almaniya sürətlə silahlanmağa başladı. 1934-1939-cu illərdə ölkədə hərbi istehsal 22 dəfə, qoşunların sayı 35 dəfə artdı. Sənaye istehsalının həcminə görə o, dünyada ikinci yerə çıxdı.
Burjua-demokratik və sosializm qüvvələrinin faşizmə alternativ ittifaq yarada bilmədiklərini görən Almaniya 1939-cu ilin avqustunda SSRİ-yə hücum etməmək barədə müqavilə imzalamağı təklif etdi. Gözlənilmədən, 1939-cu il avqustun 23-də dünya müharibəsinin başlanmasına 8 gün qalmış, Almaniya və SSRİ arasında 10 il müddətinə bir-birinə hücum etməmək haqqında müqavilə imzalandı. Müqavilədə tərəflər bir-birinə qarşı hər cür zorakılıqdan, hər cür təcavüzkar hərəkətdən imtina etməyi öhdələrinə götürdülər. Bununla yanaşı tərəflər gizli olaraq 1939-cu il 23 avqust müqaviləsinə əlavə protokol da imzaladılar. Həmin protokolda Baltik dənizindən Qara dənizədək ərazidə hər iki tərəfin «maraq dairəsi», habelə Almaniyanın şərqdəki sərhədləri müəyyənləşdirildi. Alman qoşunları şərqdə Tissa, Narev, Visla və San çayları xəttinə qədər irəliləyə bilərdilər, Almaniya Latviyaya, Estoniyaya və Finlandiyaya (sonradan Litva da buraya əlavə olundu) hücum etməməyi öhdəsinə götürdü. Habelə, o zaman Polşanın tərkibinə daxil olan Qərbi Ukraynanın və Qərbi Belarusiyanın taleyi SSRİ-nin razılığı olmadan həll olunmamalıydı. Əslində həmin rayonlar SSRİ-yə verilirdi. Rumıniyanın tərkibində olan Bessarabiya barəsində də belə razılığa gəlinmişdi. Qeyd edək ki, 1939-cu il 23 avqust protokolu ilə 1939-1941ci illərdə Almaniya ilə bağlanmış digər sazişlər uzun müddət gizli saxlanılmışdı. Onlara ancaq 1989-cu ildə SSRİ xalq deputatları qurultayında doğru-düzgün siyasi qiymət verilmişdi.
1939-cu il 23 avqust tarixli alman-sovet sazişi Hitlerin hələ çoxdan hazırladığı Polşaya hücum planını həyata keçirmək üçün son qərara gəlməsinə imkan verdi.
İkinci dünya müharibəsi imperialist ölkələrinin qeyri-bərabər inkişafı və onlar arasında ziddiyyətlərin dərinləşməsi nəticəsində baş verdi. Müharibə əsasən Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın hakim dairələri tərəfindən hazırlanmışdı. Almaniya,İtaliya və Yaponiya hərbi blokunun fikrincə birinci dünya müharibəsi nəticəsində onların mənafeləri zərər çəkib və artıq dünyanın yenidən bölüşdürülməsi vaxtı çatmışdır. ABŞ, İngiltərə və Fransanın dünya bazarında ağalıgı alman bloku ölkələri tərəfindən qısqanclıqla qarşılanırdı. İstər iqtisadi,
istərsə də hərbi mənafelərin toqquşması Almaniya və onun tərəfdarlarını digər bloka qarsı sıx birləşməyə məcbur edirdi. 1 sentyabr 1939-cu ildə Hitler Almaniyası Polsaya hücum etdi. Fitnə-fəsad yolu ilə hücuma keçən Almaniya sərhədləri pozaraq Polşa üzərinə 57 diviziya (1,5 milyon adam), 2500 tank, 2000 təyyarə göndərdi. 3 sentyabrda İngiltərə və Fransa dövlətləri Almaniyaya müharibə elan etdi. İngiltərənin ardınca onun dominionları da Almaniyaya müharibə elan etdilər. İkinci dünya müharibəsi başlandı. İngiltərə və Fransa Almaniyaya müharibə elan etsələr də hərbi əməliyyatlara başlamadılar. Onlar həm də güman edirdilər ki, Almaniya Polsadan SSRİ-yə hücum edəcəkdir.
1940-cı ilin yazına qədər Avropada “qəribə müharibə” getdi. Müttəfiqlərin fəaliyyətsizliyindən istifadə edən Almaniya təcavüzü davam etdirirdi.
Almaniya hələ 1940-cı ilin ikinci yarısından SSRİ-yə hücum etmək planı hazırlamaga baslamışdı. Bu plan 1940-cı il dekabrın 18-də Hitler tərəfindən təsdiq olunmuşdu. Belə ki, həmin plana görə, 1941-ci ilin payızına qədər SSRİ diz çökdürülməli idi. Almaniya 1941-ci ilin iyunun 22-də bütün sərhəd boyu 190 diviziya ilə SSRİ üzərinə hücuma keçdi. Hitlerçilərin işğalçılıq planlarına görə türk xalqları yaşayan ərazilərdə Almaniyadan asılı olacaq “Böyük Türküstan” dövləti
yaradılması nəzərdə tutulurdu. Şimali və Cənubi Azərbaycan, Orta Asiya, Başqırdıstan, Tatarıstan, Krım, Şimali Qafqaz, Qərbi Çin və Əfqanıstan bu dövlətin tərkibinə daxil olmalı idi. Sovet rəhbərliyi ölkəni vahid hərbi düşərgəyə çevirmək məqsədi ilə ciddi tədbirlər gördü. 1941-ci il iyunun 30-da İ.Stalin başda olmaqla fövqəladə səlahiyyətə malik Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Bütün xalqı faşizmə qarsı müharibəyə səfərbər etmək üçün ideoloji və siyasi tədbirlər gücləndirilirdi. Ölkə iqtisadiyyatı hərbi relslər üzərində yenidən qurulmağa başlandı. Hərbi qayda-qanunlar tətbiq olundu. Partiya, dövlət və təsərrüfat orqanlarının, ictimai təşkilatların işi müharibə dövrünün tələblərinə uygun olaraq yenidən qurulmuşdu. 1941- ci ilin ikinci yarısı üçün planlara yenidən baxıldı. İyunun axırında “1941-ci ilin üçüncü kvartalı üçün xalq təsərrüfatı səfərbərlik planı”, avqustun 16-da isə “1941-ci ilin dördüncü kvartalı və 1942-ci il üçün Volqaboyu, Ural, Qərbi Sibir və Orta Asiya rayonları üzrə hərbi təsərrüfat planı” təsdiq edildi. Bu planlar ağır sənaye məhsulları, hərbi sursat və hərbi texnika istehsalının elə inkişafını nəzərdə tuturdu ki, faşist isşalçıları ilə mübarizədə maddi-texniki üstünlük SSRİ-yə keçsin. Volqaboyunda, Uralda, Qərbi Sibirdə, Orta Asiyada yeni hərbi komplekslər yaradıldı. Fəhlə və qulluqçuların xeyli hissəsinin döyüşən orduya çağrılması ilə əlaqədar olaraq, müəssisə və idarələrin fasiləsiz işləməsini təmin etmək üçün tədbirlər görüldü. Türk xalqları yaşayan bölgələrdə xalq təsərrüfatı qısa müddətdə yenidən quruldu. İş vaxtından əlavə işin məcburi qaydası qoyuldu, növbəti və əlavə məzuniyyətlər ləgv edildi, sovet orqanlarına fəhlə və qulluqçuları məcburi surətdə başqa işə keçirmək hüququ verildi, hərbi sənaye fəhlələrinin və qulluqçularının özbaşına işdən çıxıb getməsinə görə məsuliyyət müəyyən edildi. Əhalini ərzaq və sənaye məhsulları ilə fasiləsiz təmin etmək məqsədi ilə təchizat norması qoyularaq kartoçka sisteminə keçildi.
Düşmən hücumuna məruz qalan Qərb rayonlarından sənaye və digər obyektlərin, əhalinin Şərqə köçürülməsi tədbirləri həyata keçirilmişdi. Bu işə rəhbərlik edən xüsusi Köçürmə Şurası yaradılmışdı. 1941-ci ildə 1500-dən artıq müəssisənin avadanlığı, fəhlə kollektivləri cəbhəboyu rayonlardan Şərqə köçürüldü. Köçürülmüş avadanlıq tikintilərə və işləyən müəssisələrə göndərilir, beləliklə, köçürülmüş zavodların bərpa edilməşi və işə salınması sürətlənirdi. 1941-1942-ci illərdə ölkənin içərilərinə 25 milyona yaxın adam, 2 mindən artıq sənaye müəssisəsi, 14 milyona yaxın qaramal, 11 min traktor və sairə köçürülmüşdü. Ümumiyyətlə, Şərq bölgələrində 2593 sənaye müəssisəsi tikilmiş və yenidən qurulmuşdu. 1942-ci ilin ortalarında hərbi ləvazimat istehsalının dörddə üçü bu bölgələrin payına düşürdü. Uralın, Qərbi Sibirin, Qazaxıstanın və başqa rayonların metallurgiya zavodları hər növ qara və əlvan metallar istehsalını artırmışdılar. Maqnitoqorskda 4 ay ərzində Avropa miqyasında ən böyük domna peçi tikilib işə salınmışdı. Müharibənin iki ili ərzində Uralda sənaye istehsalı 3,6 dəfə, Qərbi Sibirdə 2,8 dəfə, Volqaboyunda 3,4 dəfə artmışdı. Ural əsl mənada keçmiş sovet ordusunun cəbbəxanasına çevrilmişdi.
Müharibə elmi-tədqiqatların dinc istiqamətini dəyişdi. Qısa müddətdə Cənubi Uralda boksit, Qazaxıstanda volfram, molibden, mis, Tatarıstanda neft yataqları aşkar edilib mənimsənildi.Hərbi sənayedə yeni texnologiyalar təklif olundu.
1941-1945-ci illərdə Azərbaycanda Sovet Ordusuna 640 min nəfərədək adam səfərbər edilib cəbhəyə göndərildi. Respublikada 1941-1942-ci illərdə 402-ci. 223-cü, 416-cı, 271-ci, 77-ci diviziyalar təşkil olundu. Bakı Ordunun mühüm cəbbəxanalarından birinə çevrildi. Bakı neftçiləri müharibə illərində ölkəyə 75 milyon tona qədər, yəni SSRİ-də istehsal olunmuş neftin dörddə üçünü verdilər. Sovet hərbi təyyarələrinin istifadə etdiyi benzinin 85-90 faizini Bakı verirdi. Görkəmli kimyaçı alim Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə respublikada yüksək keyfiyyətli təyyarə benzini istehsalının səmərəli texnologiyası işlənib hazırlanırdı. Bakıda “Katyusa” raketi, “Snakin” pulemyotu istehsal edilir, “YAK-3” qırıcı təyyarəsi yığılırdı. Bakıda 130-dan çox silah və onun hissələri hazırlanırdı. Azərbaycanın kənd əməkçiləri də müharibə illərində cəbbhəyə 500 min ton pambıq və digər strateji xammal məhsulları vermişdilər. Müharibə illərində Azərbaycan vətəndaşları müdafiə fonduna 15 kiloqram qızıl, 952 kiloqram gümüs, 311 milyon manatlıq istiqraz vermişdilər. Müharibə meydanlarında qəhrəmanlıqlarına görə Azərbaycandan 121nəfər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş, 30 nəfər “Şöhrət” ordeninin hər üç dərəcəsi ilə, 176 min nəfər SSRİ orden və medalları ilə təltif edilmişdi.
Almaniyaya qarsı müharibədə Qazaxıstan vətəndaşları da digər sovet xalqları kimi fəal iştirak etmişlər. Müharibə dövründə Qazaxıstanda 20-dən çox atıcı diviziya və digər birləşmələr yaradılmışdı. Qazaxıstan əhalisindən 74, 75, 81, 105, 106, 310, 312, 314, 316, 328, 387, 391 və digər diviziyalar təşkil olunmuşdu. Müharibə illərində Qazaxıstanda yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi davam etdirildi. Müharibənin ilk 2 ili ərzində Qazaxıstanda 25 mədən, 11 əlvan və qara metallurgiya obyekti, 19 yeni kömür şaxtası, 4 neft çıxarma və neft emalı zavodu fəaliyyətə basşadı.
1942-1943-cü illərdə dəmiryolunun tikintisi davam etdirilirdi. Makat-Orsk və Akmola-Maqnitoqorsk xətlərinin tikintisi başa çatdırıldı. Müharibə illərində Qazaxıstan bütün ölkədə misin 30 faizini, polimetal ərintisinin 70 faizini, qurğuşun
istehsalının isə 85 faizini verirdi. Son dərəcə çətin olan belə bir şəraitdə ordunu və arxa cəbhəni təmin etmək məqsədilə əkin sahələrini genişləndirmək, kənd təsərrüfatı istehsalını artırmaq üçün ölkənin şərq rayonlarının kolxozçuları və sovxoz fəhlələri fədakarlıqla çalışırdılar. 1942-ci ildə şərq rayonlarında əkin sahəsi 2,2 milyon hektar artdı. Müharibə illərində Qazaxıstanın kənd təsərrüfatı ölkəyə 30,8 milyon pud çörək, 14,4 milyon pud kartof və tərəvəz, 15,8 milyon pud ət, 319,4 min ton süd vermişdi. Qazaxıstan müharibədən əvvəlki dörd ilə nisbətən
müharibənin dörd ili ərzində dövlətə 22 milyon pud çox taxıl verdi, ət təhvilini isə bu müddətdə iki dəfə çoxaltdı. 1944-cü ildən dövlət tədarükü artdı ki, bu da əhalinin ərzaqla təmin edilməsini yaxsılaşdırmağa imkan verdi.
Belə ugurların əldə olunmasında respublikanın qadınlarının və yeniyetmələrinin rolu böyük olmuşdur. Qadınların nisbi çəkisi sənayedə 50 faiz, yüngül və yeyinti sənayesində 80-90 faiz təşkil edirdi. Hərbi xidmət yaşına qədər olan yeniyetmə və gənclər sənayedə çalışan fəhlələrin 35-40 faizini təşkil edirdi.
Qazaxıstanın əsas işçi qüvvəsini köçürülənlər təşkil edirdi. Müharibənin əvvəlində Əmək Orduları yaradılmışdı ki, respublika üzrə bunların sayı 700 min nəfərə çatırdı. Bunlardan cəmi 200 min nəfərini qazaxlar təşkil edirdi. 1943-1944-ci illərdə Qazaxıstana bir sıra xalqlar sürgün olunmuşdular ki, onlar da əmək Ordularına cəlb olunurdular. Onlara yeni yaşayıs yerlərini tərk etmək qadagan olunmuşdu.Döyüş qəhrəmanlıqlarına görə yüzlərlə qazaxıstanlı medal və ordenlərlə təltif olunmuş, 500 nəfəri isə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını almışdır ki, bunlardan da 2-si qadındır, 4 nəfər qazaxıstanlı-T. Begeldinov, S. Luqanskiy, ə. Pavlov və L. Beda 2 dəfə Sovet əttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşlər. Bir
çox qazaxıstanlı partizanların tərkibində düşmənin arxa cəbhəsində döyüşmüşdür. Müharibə illərində döyüs texnikasının hazırlanması məqsədilə Qazaxıstan vətəndaşlarından 480,3 milyon manat pul toplanmışdı.
Qırğızıstan əhalisi də faşizmə qarşı mübarizədə fəal iştirak etmisdir. Bu müharibədə 360 minə qədər qırğız iştirak etmiş və onlardan 80 mindən çoxu döyüşlərdə həlak olmuşdur. Bundan əlavə 30 mindən çox qırğız hərbi sənayedə işləmək üçün respublika hüdudlarından kənara göndərilmişdir. Bunların arasında
“sinfi əlamətləri”nə görə şübhəli şəxslər üstünlük təşkil edirdi ki, onların da üzərində ciddi nəzarət var idi. Müharibə illərində respublikanın kolxoz və sovxozları müharibəyə qədərki beşilliklə müqayisədə planı artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər. Qığızıstan 4,5 milyon pud taxıl, 2,7 milyon pud kartof və tərəvəz, 2,8 milyon pud ət plandan artıq təhvil vermişdi. Müharibə illərində Qırgızıstan şəkər çuğunduru istehsalını da xeyli artırmışdı.Bu məhsulların böyük hissəsi əhalidən məcburi qaydada toplanırdı. Kənd əhalisi isə aclıq içərisində yaşayırdı. Buna baxmayaraq qırğızlar da müdafiə fonduna əmək haqqının müəyyən hissəsini, dövlət istiqraz vərəqələri, qiymətli əşyalar və sairə verirdilər. Müharibədə qırğız döyüşçüləri mərdliklə döyüşmüş, onlardan 150 mini müxtəlif orden və medallarla təltif olunmuşlar. 72 qırgız Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.
Müharibə Türkmənistanın iqtisadi inkisafına təkan vermişdi. Bunun da səbəbi SSRİ-nin Qərb bölgələrindən istehsal müəssisələrinin respublikaya köçürülməsi idi. Bununla yanası respublikanın nəqliyyat sistemi də təkmilləşdi. Dəmiryol nəqliyyatının hərəkət cədvəli hərbi dövrün şəraitinə uygunlaşdırıldı. Sərnişin qatarlarının sayı azaldıldı. Ən mühüm dəmiryol qovşaqlarının və xətlərinin buraxıcılıq qabiliyyətini tezliklə artırmaq üçün tədbirlər görüldü. Türkmənistanda xeyli müəssisə və sex işə salındı. Sənayenin neftçıxarma və kimya sahələri inkişaf etməyə başladı. Türkmənistanda texniki bitkilərin əkin sahəsi genişləndirildi.Buna həm də pambıqçılıq kolxoz və sovxozlarının kənd təsərrüfatı texnikası ilə və gübrələrlə təchiz edilməsi kömək edirdi. Türkmənistan kolxozçuları və sovxoz fəhlələri kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq üçün böyük fədakarlıqla çalışırdılar. Bütün kolxozçular fəal işləyir, habelə qadınlar və yeniyetmələr kolxoz işində elə iştirak edirdilər ki, kolxozlarda işçi qüvvəsi çatışmadığı hiss olunmurdu.
Alman faşizminə qarşı müharibənin əvvəlində 87-ci əlahiddə türkmən briqadası yaradıldı. Sonralar briqada 76-cı atıcı diviziyanın tərkibinə verildi. Müharibə illərində 19 min türkmən əsgər və zabiti müxtəlif orden və medallarla təltif olunmuşdur. 51 türkmən döyüsçüsü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.
Müharibə illərində Özbəkistan hökuməti respublikanın xalq təsərrüfatının hərbi qaydalara uyğunlaşdırılması və yenidən qurulması planını işləyib hazırlamışdı. 200-dən artıq iri sənaye müəssisəsi silah və hərbi sursat istehsalına keçdi. Özbəkistana müharibə illərində 100-dən çox müəssisə köçürüldü. Bunlardan
55 müəssisə Daşkənd vilayətinə, 14 müəssisə Səmərqəndə, 12 müəssisə Buxara vilayətinə, qalanları isə Özbəkistanın başqa bölgələrinə köçürülmüşdü. Köçürülən müəssisələrin bazasında daha 47 yeni müəssisə təşkil olundu, həmçinin yerli obyektlərin gücü artırıldı. 1942-ci ilin ortalarında Özbəkistanda sənayenin hərbi qaydalara uyğunlaşdırılması prosesi əsasən başa çatdı.Əhalinin yaşayısı xeyli ağırlaşdı. Şəhərlərdə kartoçka sisteminə keçildi. Fəhlə və qulluqçular hər günə 400-500 qram, himayələrində olanlar isə 300-400 qram çörək alırdılar. Müharibə illərində Özbəkistana milyondan artıq adam köçürüldüki, bunların da 200 mindən çoxu usaqlar idi. Özbəkistanda 113 hərbi qospital yerləşdirildi ki, bu qospitallara xeyli müəssisə və idarə xidmət göstərirdi. 1941-1945-ci illər ərzində əhali tərəfindən müdafiə fonduna 650 milyon manat dəyərində pul və qiymətli kağızlar, 22 milyon manatdan çox qiymətli əşya, 55 kiloqramdan çox qiymətli metal toplanmışdı. Özbəkistan cəbhəyə 2 mindən çox təyyarə, 1,7 mindən çox aviamotor və bu qədər minamyot, 560 min minam-yot mərmisi, 330 min paraşüt və başqa hərbi sursat vermişdir.
Özbəkistan müharibə illərində dövlətə 4,5 milyon ton xam pambıq, 1 milyon 282 min ton taxıl, 482 min ton kartof və tərəvəz, 57,5 ton meyvə, 259 min ton ət vermişdir. Özbəkistanın kolxoz və sovxozları müharibə illərində taxıl istehsalını 2 dəfə artırıb respublikaların çörəyə tələbatını ödəyirdilər. Özbəkistandan olan hərbçilər də müharibədə fəal iştirak etmişdilər. Özbək döyüşçülər Moskva və Kursk uğrunda gedən döyüşlərdə, eləcə də Şərqi Avropadakı döyüşlərdə igidliklə döyüşmüşlər. 120 min özbək döyüş orden və medalları ilə təltif olunmuşdur. Bunlardan 338 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını almışdır. Təkcə Dneprin azad olunmasında iştirak edən 100-dən çox özbək döyüşçü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını almışdır.
Faşist Almaniyası 1942-ci ilin yayında cənubda sovet qoşunlarını darmadağın etmək, Qafqaz rayonunu tutmaq, Volqaya çıxmaq, Stalinqradı və Həştərxanı işğal etmək istəyirdi. 1942-ci ilin aprelində sovet qoşunlarının Krımda hücumu uğursuzluqla nəticələndi. Sevastopol işğal olundu. Cənub-qərb istiqamətində hadisələr daha böyük uğursuzluqla inkişaf edirdi. Krımdakı məğlubiyyətdən sonra sovet qoşunları xeyli zəiflədilər. 1942-ci ilin sonunda almanlar Volqa və Şimali Qafqaza doğru hücuma başladılar. Sovet qoşunlarının bir hissəsi mühasirəyə düşdü. Göstəriş olmadan geri çəkilmək üçün sərt cəza tədbirləri tətbiq olundu. Buna yol verən komandirlər və komissarlar Vətən xainləri elan edilirdilər. Almanlar Qafqazda və Volqaboyunda məğlubiyyətə uğradıqdan sonra faşist Almaniyası anladı ki, yerli xalqların köməyi olmadan bu əraziləri ələ keçirmək mümkün deyildir. Müharibənin əvvəlində on minlərlə sovet əsgəri əsir götürüldülər. Bunların arasında qazaxlar, özbəklər, qırğızlar, türkmənlər və digər xalqlar var idi. Bunların 80 faizi faşist düsərgələrindəki qeyri-insani şəraitə dözməyərək məhv oldu. Qalanları isə 1943- cü ilin mayında yaradılan “azad türk diviziyası”nda birləşdilər. Diviziyanın tərkibində Azərbaycan legionu da var idi.
Azərbaycan legionu müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması uğrunda Almaniya tərəfindən Qafqaz uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edirdi. “Azad türk diviziyası”nın tərkibinə Krım və Volqaboyu tatarları da daxil olmuşdu. Lakin mühacirlərin Almaniya hökuməti təmsilçiləri ilə danışıqları heç də uğurlu getmirdi. Belə ki, mühacirlərin müstəqillik uğrunda apardıqları mübarizə almanlar tərəfindən qəbul edilmirdi. Belə olduqda, Məmməd Əmin Rəsulzadə və Şimali qafqazlı Səid Şamil Almaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qaldı. 1943-cü ilin payızında Almaniya hökumətinin köməyi ilə Berlində Azərbaycan parlamenti və hökuməti yaradılmışdı. Fətəlibəyli- Düdəginski bu “hökumətin” başçısı oldu. Alman hökuməti “mühacir Azərbaycan hökumətini” tanıdı. Bu hökumət 1944-cü ilin qışına qədər fəaliyyət göstərdi. Müharibə başa çatdıqdan sonra Azərbaycan legionunun hissələri tamamilə dağıldı. Faşizmə qarsı mübarizədə Sovet imperiyası tərkibində olan xalqlar, o cümlədən türk xalqları fəal iştirak etmişdilər. Onların
bütün maddi, mənəvi və insan ehtiyatları sovet-alman müharibəsinə səfərbər edilmişdi. Bu xalqların da yerüstü və yeraltı sərvətləri müharibənin ehtiyaclarına yönəldilmişdir. Həmin xalqlardan müharibəyə səfərbərliyə alınanlardan 80 milli
diviziya və briqada yaradılmışdır. Onlar öz doğma vətənlərindən uzaqlarda “vətəni” müdafiə etmiş, çoxları öz həyatlarını qurban vermişdilər. Buna cavab olaraq isə Sovet rəhbərliyi bir sıra xalqları, o cümlədən Krım tatarlarını, bulqarları, qaraçaylıları, balkarları , ahıska türklərini və başqalarını öz doğma vətənlərindən, guya cəbhədən uzaq yerlərə-Sibirə, Orta Asiyaya köçürmüşdü. Köçürülənlərin çoxu düşdükləri şəraitə dözə bilməyərək həlak olurdular. 1942-ci ildə Sovet rəhbərliyi bütün Azərbaycan xalqını Şərqə-Sibirə köçürmək istəyirdi. Burada, şübhəsiz ki, Qafqazda gedən döyüşlərdə azərbaycanlıların türklərlə birləçəcəyi barədə təbliğatın da rolu olmuçdur. Lakin respublika rəhbərliyi Stalini inandıra bildi ki, azərbaycanlıların köçürülməsi, neft, pambıq kimi strateji məhsulların istehsalının azalmasına səbəb olar və orduda döyüçən azərbaycanlı əsgərlərə pis təsir göstərər.
1945-ci il mayın 8-də façist Almaniyası danışıqsız təslim olmaq aktını imzaladı. Almaniyanın təslim olmasından sonar müttəfiqlər Uzaq Şərqdə, Yaponiya ilə müharibəni başa çatdırmağa başladılar. SSRİ-nin Yaponiyaya qarşı müharibəyə girməsi hələ Krım konfransında müəyyənləşdirilmişdi. Ona görə də SSRİ 1945-ci il avqustun 8-də Yaponiyaya müharibə elan etdi. 1945-ci il sentyabr ayının 2-də Yaponiya təslim olmaq haqqında aktı imzaladı. Beləliklə, dünya tarixində baş vermiş ən dəhşətli müharibə -İkinci Dünya müharibəsi başa çatdı. İkinci dünya müharibəsi bəşəriyyətə ağır zərbə vurdu. Milyonlarla insan həlak və şikəst oldu, minlərlə səhər, kənd və məntəqə tamamilə dağıdıldı. Dünya iqtisadiyyatına böyük zərbə vuruldu.
Ədəbiyyat:

• 
  Balamirzə Məmmədli. II dünya müharibəsi illərində ssri-nin işğal olunmuş ərazilərində kollaborasionizm. “Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar Dərnəyi”nin araşdırmaları. №6(6)2022
  
• 
  “Xəzər qonşumuz Qazaxıstan”. 525-ci qəzet. №22,2020
  
• 
  Ramin Qurbanov. Türk xalqlarının tarixi. Dərs vəsaiti,II hissə. Bakı-2011
  
• 
  https://kayzen.az/blog/ikinci/1820/m%C3%BCharib%C9%99nin-ba%C5%9Flanmas%C4%B1.html