Uot 004. 891. 2 Ələkbərova İ. Y
Yüklə 106,72 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VİKİ-MÜHİTDƏ İNFORMASİYA TƏSİRİNİN İNTELLEKTUAL ANALİZİ SİSTEMİNİN İŞ PRİNSİPİ VƏ ELMİ AKTUALLIĞI
- Açar sözlər
- İnformasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin strukturu
- Sistemin ümumi iş prinsipi və potensial imkanları
- УДК 004.891.2 Алекперова Ирада Я.
- Ключевые слова
- Conceptual model of wiki-community participation in the formation of the e-government
|
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
70 www.jpit.az UOT 004.891.2 Ələkbərova İ.Y. AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Bakı, Azərbaycan airada.09@gmail.com
İnternet istifadəçilərinin sayının sürətli artımı və cəmiyyətin siyasi aktivliyi virtual məkanda yeni fəaliyyət sahəsinin – informasiya hücumlarının və qarşıdurmalarının çoxalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, ictimai rəyin formalaşdırılması və ya dəyişdirilməsində, siyasi, iqtisadi və hərbi qərarların qəbulunda, qarşı tərəfin informasiya resurslarına təsirdə, dezinformasiyanın yayılmasında açıq İnternet-texnologiyalara aid olan viki-texnologiyaları (wiki technologies) geniş imkanlara malikdir [1, 2]. Viki-texnologiyaların əsas funksiyasını veb-səhifələrdəki informasiyanın birbaşa brauzerdə yaradılması və strukturunun dəyişdirilməsi kimi imkanlara malik olması təşkil edir. Səhifəyə daxil edilən, dəyişdirilən və hətta silinən məlumatların istənilən variantının İnternet istifadəçisi tərəfindən yenidən bərpa edilməsi viki-texnologiyaları digər İnternet-texnologiyalarından fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir [3, 4]. Uord Kenninqhem (Ward Cunningham) tərəfindən 1995-ci ildə yaradılmış viki konsepsiyası virtual məkanda toplanan kontentə yeni münasibətlərin gətirilməsinə təkan verməklə sosial münasibətlərdə və biliyin paylanmasında inqilab etdi. Viki konsepsiyası Web 2.0 texnologiyasının bir istiqamətidir və bu texnologiya istifadəçilərin əməkdaşlığını, şəbəkə vasitəsilə koordinasiyasını və real həyatın sosial aspektlərini özündə əks etdirən infrastrukturu xarakterizə edir [2, 5]. Viki-texnologiyaları əsasında yaradılan və idarə edilən Vikipediya (Wikipedia) virtual ensiklopediyası İnternet mühitindəki digər layihələrdən tamamilə fərqli olan, dünyanın ən nəhəng on-line ensiklopediyasıdır [6]. Vikipediyanın populyarlaşmasının əsas səbəbi onun dinamik və daima yenilənən olmasıdır. Son illər Vikipediya və onun layihələrinin yaratdığı viki- mühit İnternet mühiti daxilində informasiya toplanması və ötürülməsi əməliyyatlarından daha irəliyə gedərək, xüsusi bir sosial şəbəkə, biliklərin toplandığı nəhəng baza, dünyada baş verən siyasi, mədəni, iqtisadi və digər proseslərin davamı olmaqla yanaşı, informasiya müharibəsi meydanına çevrilmişdir [7]. İnternet şəbəkəsində baş verən və günbəgün genişlənən informasiya qarşıdurmasına qadağa qoymaq və ölkələrin qlobal informasiya fəzasında fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Bununla belə, İnternet məkanında öz informasiya fəzasını müdafiə etməyə çalışan hər bir dövlət informasiya müharibəsi texnologiyalarının analizini həyata keçirən müasir sistemlərlə təmin olunmalıdır. Məqalədə əsas diqqət belə sistemlərdən biri kimi viki-mühitdə baş verən informasiya müharibəsi fonunda gizli sosial şəbəkələrin aşkarlanması, multimedia resurslarından informasiya qarşıdurmasında effektli istifadə edilməsi və s. məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulan informasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin işlənməsinə verilmişdir. İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
www.jpit.az 71
Viki-mühitdə toplanan verilənlər əsasında intellektual analiz üçün informasiya təsirinin analizi sistemi (İTAS) nəzərdə tutulmuşdur. İTAS-ın fəaliyyəti ümumi halda 4 mərhələdən ibarətdir: verilənlərin yığılması, verilənlərin saxlanması, verilənlərin analitik və intellektual emalı, verilənlərin təsviri (şəkil 1).
Şəkil 1. İnformasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin strukturu Sistemdə məntiqi olaraq növbəti əsas elementlər nəzərə alınır: verilənlər xəzinəsi (DW), verilənlərin analitik emalı sistemi (OLAP), verilənlərin intellektual analizi sistemi (Data Mining) və verilənlərin təsviri sistemi [8]. DW (Data Warehouse) idarəedici qərarların qəbul edilməsi prosesini dəstəkləyən, sahə təmayüllü, zamandan asılı olub, dəyişməyən və istiqamətləndirici verilənlər yığımı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Odur ki, Vikipediyadakı səhifələr haqqında və istifadəçilərin fəaliyyəti ilə bağlı ilkin məlumatların saxlandığı yer kimi DW istifadə olunmuşdur. Sistemdə toplanan verilənlər rəqəm, zaman, məntiqi və mətn tipli ola bilərlər. Viki-mühitdə tətbiq olunan informasiya müharibəsi texnologiyalarını analiz edərkən Vikipediya və onun layihələrini idarə edən Vikimedia Fondunun (WMF) verilənlər bazasında (VB) saxlanılan statistik verilənlərdən, viki-səhifələrin loq-fayllarında və viki-istifadəçilərin fəaliyyət statistikasında (user contributions page), şəxsi səhifələrində (user page), müzakirə Vikimedia Fondunun VB ilə birbaşa əlaqəsi olan saytlar Vikipediya virtual ensiklopediyası
Vikimedia Fonduna aid VB İnformasiyanın xarici mənbələrdən toplanması İlkin mənbələrdən verilənlərin yığılması, təmizlənməsi, razılaşdırılması Verilənlər xəzinəsi Verilənlər köşkü
Verilənlərin təsviri
İnformasiya axtarış sistemləri, sorğular generatoru Verilənlərin operativ analitik emalı sistemi (OLAP) Verilənlərin intellektual analizi sistemi (Data Mining) Verilənlər köşkü
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
72 www.jpit.az səhifələrində (discussion page) saxlanılan verilənlərdən istifadə etmək məqsədəuyğundur. WMF-in VB-da hər bir istifadəçi və onun viki-mühitin layihələrində fəaliyyəti haqqında ümumi və ya verilən zaman intervalında statistik məlumatlar da saxlanılır. Nəzərə almaq lazımdır ki, viki-mühitdə informasiya təsiri və qarşıdurmasının analizi viki-səhifələrdə və onların müzakirə səhifələrində reallaşdırılan mümkün dəyişikliklərin proqnostik təyininə əsaslanır [7, 9]. Emal üçün nəzərdə tutulan verilənləri eyni zamanda WMF-in VB-na birbaşa çıxışı olan müxtəlif saytlardan da əldə etmək mümkündür [10]. İstifadə olunan verilənlərin toplanması və təşkili işində müəyyən ardıcıllığın gözlənilməsi vacibdir. Sistemdə ensiklopedik məqalələrin adları, yaranma tarixi, həcmi, səhifənin redaktəsində iştirak edən istifadəçilərin adı və sayı, səhifədəki multimedia fayllarının adı və izahı verilən mətn, daxil edilən və ya silinən informasiyanın həcmi və əməliyyatların sayı, məqaləyə aid olan müzakirə səhifəsində adı göstərilən istifadəçilər və s. kimi verilənlər toplanır və strukturlaşdırılır. Analiz üçün WMF-in veb-səhifələrindən əldə olunan statistik məlumatlardan da istifadə etmək məqsədəuyğundur. Tədqiqat işində müxtəlif mənbələrdən toplanmış verilənlər DW-yə gətirilməzdən öncə ümumi formata gətirilir, təmizlənir və birləşdirilir. Detal verilənləri verilənlər köşkündə saxlanılır. Detal verilənləri dedikdə, xarici sistemlərdən gətirilmiş, ümumiləşdirilməyən, aqreqatlaşmaya və digər dəyişmələrə məruz qalmayan verilənlər nəzərdə tutulur. Yəni, verilən öz semantikasını dəyişmir. Verilənlər köşkü konkret funksional sahədə analitik məsələlərin həllini təmin edən verilənlər strukturunu əks etdirir. Verilənlər köşkünə hər hansı konkret məsələlərin informasiya təminatını yerinə yetirən kiçik VB kimi də baxmaq olar [8, 11]. Analizdə istifadə olunacaq verilənlərin hazırlanması texnologiyası bir-biri ilə əlaqəli üç mərhələdən ibarətdir: 1.
Verilənlərin yığılması (Data Acquisition); 2.
Verilənlərin təmizlənməsi (Data Cleaninq); 3.
Verilənlərin aqreqatlaşdırılması (Data Consolidation). Verilənlərin yığılması dedikdə, xarici mənbələrdən verilənlərin ötürülməsinin təşkili başa düşülür. Tədqiqat işində bu proses qismən avtomatlaşdırılmışdır. Verilənlər bir neçə bazadan gətirildiyindən, onları birləşdirmək lazım gəlir.
başa düşülür, yəni “çirkli” verilənlərin ləğvi, lazımsız dublikatların kənarlaşdırılması, nəzərdən qaçırılmış verilənlərin bərpa edilməsi, verilənlərin eyni formata gətirilməsi, lazımsız simvolların silinməsi və verilənlərin tipinin unifikasiyası, onların tamlığının yoxlanılması nəzərdə tutulur. Verilənlərin aqreqatlaşdırılması dedikdə, mövcud sahələr əsasında müxtəlif münasibətlərin, intervalların, qiymətlərin (min, max, orta) ümumiləşdirilərək daxil edilməsi nəzərdə tutulur. Bazanın aqreqatlaşmış verilənlərlə doldurulması zamanı verilənlərin tranzaksiyalı verilənlər bazasından və metaverilənlərin müvafiq olaraq digər mənbələrdən seçilməsi təmin edilir. OLAP və Data Mining sistemlərinin qərarların qəbul ediməsi prosesinin iki əsas hissəsi olduğu nəzərə alınaraq, bu konsepsiyalardan İTAS-in daxili arxitekturunun işlənməsində və proqram əhatəsinin səmərəli işində istifadə edilmişdir. OLAP konsepsiyasının əsasını verilənlərin çoxölçülü təsviri prinsipi təşkil edir. OLAP sisteminin köməyi ilə VB-da yığılmış verilənləri analiz etməklə, qısa müddətdə istənilən sayda hesabat almaq və həmin hesabatları müqaisə etmək, verilənləri kompüterin ekranında cədvəl, qrafik və ya diaqramlar şəklində göstərmək mümkündür. Gizli münasibətlərin, informasiya təsirlərinin aşkarlanması, başqa sözlə, biliklərin idarə edilməsi məqsədi ilə verilənlərin intellektual analizindən (Data Mining) istifadə etməklə xam verilənlərin emalı əsasında əvvəl müəyyən olunmayan, lakin aktual və qərarların qəbul edilməsi üçün lazım olan bilikləri üzə çıxarmaq mümkündür. Data Mining sistemlərində verilənlərin intellektual analizi əsas üç mərhələdən ibarətdir [12]: –
mövcud qanunauyğunluqların aşkar edilməsi (müstəqil axtarış); İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
www.jpit.az 73
– aşkarlanmış qanunauyğunluqlardan naməlum qiymətlərin qabaqcadan söylənməsi üçün istifadə edilməsi (proqnoz modelləşdirmə); –
aşkarlanmış qanunauyğunluqlar əsasında anomaliyanın tapılması və izah edilməsi üçün istisnalar analizi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Data Mining böyük bazaların analizində istifadə olunur və klasterləşmə alqoritmlərinin üzərinə qoyulan tələbləri uğurla yerinə yetirdiyi üçün bu sistemdən viki-mühitdə toplanmış çox böyük həcmdə verilənlərin analizində istifadə olunması daha məqsədəuyğundur [11, 12]. Data Mining metodlarında biliklərin aşkarlanması və analizinə imkan verən beş standart tipli qanunauyğunluqlardan istifadə olunur: assosiasiya, ardıcıllıq, təsnifat, klasterləşdirmə və proqnozlaşdırma (reqressiya). İTAS sistemində iki vektor arasındakı yaxınlığı hesablamaq üçün kosinus metrikasından, klasterləşdirmə məsələlərinin həlli üçün isə tf-idf (term frequency – inverse document frequency), “Fuzzy c-means” və “c-means” alqoritmlərindən istifadə olunmuşdur [13–15]. Optimallaşma məsələsinin həlli üçün isə uyğunlaşdırılmış koqnitiv və sosial parametrləri nəzərə alınaraq PSO (Particle Swarm Optimization) adaptiv alqoritmi istifadə olunmuşdur [16]. PSO alqoritmi bir çox üstünlüklərə malikdir: paralel emal, davamlılıq və yüksək hesablama effektivliyi kimi xüsusiyyətlər optimallaşmanın müxtəlif mürəkkəb məsələlərində bu alqoritmdən müvəffəqiyyətlə istifadə olunmasına səbəb olmuşdur. Alqoritmin məqsədi çoxagentli sistemlərdə agentlərin hərəkətlərini optimal vəziyyətə istiqamətləndirməkdir [17]. İstifadə olunan alqoritmlər sistemdəki verilənlərdə hər hansı gizli sosial şəbəkələrin və hadisələrin axtarışını öz üzərilərinə götürərək, analitikləri qərar qəbul etmək məqsədi ilə uyğun sorğuların düşünülməsi və proqramlaşdırılması işindən azad edirlər. Bu yanaşma, xüsusən əhəmiyyətlı miqdarda gizli qanunauyğunluqlara malik olan, həddən artıq çox informasiyanı özündə toplayan böyük VB-nin tədqiqində daha qiymətlidir. Belə ki, ilkin verilənlərin birbaşa sorğu yolu ilə axtarışı zamanı bu qanunauyğunluqların çoxu nəzərə alınmaya bilər. Müstəqil axtarış mərhələsi, bir qayda olaraq, özünə yalnız qanunauyğunluqların generasiyasını deyil, həm də onların dəyişdirilməsi zamanı hesaba alınmayan verilənlərin yoxlanılması və qruplaşdırılmasını da daxil edir. Təklif olunan metod və alqoritmlər Delphi və Firebird proqram təminatlarında realizə olunmuşdur. Firebird böyük həcmli VB-də saxlanılan verilənləri çoxölçülü kəsiklərdə emal etmək üçün nəzərdə tutulan verilənlər bazasının idarəetmə sistemidir (VBİS). Proqram azaddır, Linux, Microsoft Windows və Unix əməliyyat sistemlərini dəstəkləyir. Firebird proqramından istifadə edilməsinin əsas səbəbi bu sistemin çox böyük həcmdə VB-ləri dəstəkləməsidir. Bu zaman istifadə olunan VB-lərin həcmi yalnız əməliyyat sistemindən və sərt diskin həcmindən asılı olur. Firebird proqramının VB-lərı müxtəlif fayllarda da yerləşə bilər. Firebird proqram təminatı, həm də VB-nın serveri kimi istifadə oluna bilər. Bu proqramın əsas üstün cəhətləri: effektivliyi, etibarlılığı, triggerlər üçün rahatlığı və Microsoft SQL Server proqramında yaradılan VB-ləri özünün bir obyekti kimi qəbul etməsidir [18]. İntellektual analiz sisteminin işlənməsində Microsoft SQL Server proqramından istifadə olunmasına səbəb onun əlavələrinin (Analysis Services, PivotTable Servies və Data Transformation Services) lazımi tələbatlara cavab verməsidir. Microsoft SQL Server yalnız relyasiya strukturlu VBİS deyil. O, həm də təkmilləşdirilmiş VB və tədqiqat aləti olmaqla, böyük həcmli verilənlərin yüksəkeffektli emalı texnologiyasına malikdir. Proqramdan mürəkkəb sorğuların köməyi ilə müxtəlif tip məsələlərin həllində istifadə olunur: çoxölçülü analiz üsullarından istifadə etməklə qərarların qəbulu funksiyasını dəstəkləyən verilənlər xəsinəsinin yaradılmasında, qanunauyğunluqların axtarışında və s. [19].
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
74 www.jpit.az Sistemin ümumi iş prinsipi və potensial imkanları Verilənlər toplandıqdan və aqreqatlaşdırıldıqdan sonra onların analizi həyata keçirilir. İlk növbədə konfliktli viki-səhifələr müəyyən olunur. Bunun üçün viki-səhifələrin loq-fayllarında toplanan verilənlərdən istifadə olunur. Belə ki, viki-səhifələrin həcmi və səhifədə edilən dəyişikliklərin xarakteri loq-faylda göstərilir. Viki-mühitdə informasiya qarşıdurmasına səbəb olan məqalələrin təyini üçün hər bir məqalədə "silib-bərpa etmə" əməliyyatlarının sayı, məqalənin və müzakirə səhifəsinin həcmi nəzərə alınmalıdır. Belə ki, informasiya qarşıdurmasına səbəb olan məqalələrdə: 1.
n ) məqalənin öz həcmindən (wp n ) daha böyük olur (twp n > wp n );
2.
"silib-bərpa etmə" əməliyyatı həyata keçirilir (rwp n ).
Tədqiqat zamanı məqalədə rwp n >3 olduqda, bu vəziyyət artıq anomaliya hesab ediləcəkdir. Belə ki, Vikipediyanın ümumi qaydalarına əsasən, informasiya qarşıdurmalarının qarşısını almaq üçün məqalədə bir gündə 3 və daha çox "silib-bərpa etmə" əməliyyatı keçirilsə, həmin məqalə administratorlar tərəfindən nəzarətə götürülür və “3 redaktə” qaydasını (The three- revert rule) pozan istifadəçinin fəaliyyəti məhdudlaşdırılır (qeydiyyat adı bloklanır) [20, 21]. Yuxarıda göstərilən şərtlərdən heç olmasa biri baş verərsə (twp v > wp v və ya
rwp r >3), məqalə konfliktli məqalə hesab olunaraq, informasiya qarşıdurmasına səbəb olan məqalələr siyahısına daxil edilir və növbəti analiz üçün xüsusi cədvəldə (verilənlər köşkündə) toplanır. Sistem aşkar etdiyi viki-səhifələrin siyahısını diaqram şəklində göstərməklə, daha yüksək konfliktlik indeksinə malik olan səhifələri təyin etmək imkanına malikdir (şəkil 2).
Şəkil 2. Konfliktli viki-səhifələrin müəyyən edilməsi nəticəsində alınan diaqram
Sistem analitik verilənləri çoxölçülü kub şəklində təşkil etməklə, onların müxtəlif kəsiklərdə, istənilən zaman intervalında sadə, anlamlı modelini alır. Çoxölçülü analiz dedikdə, üç və daha artıq ölçüyə görə aparılan analiz üsulları nəzərdə tutulur. Sistemdə ölçü kimi tədqiq olunan proses və ya hadisə, xanalarda isə aqreqatlaşdırılmış verilənlər saxlanılır (şəkil 3). Şəkildən göründüyü kimi, axtarışın mətndəki açar sözə görə aparılması yalnız konfliktli viki-səhifələrin deyil, digər müxtəlif mövzulu viki-səhifələrin və onları nəzarətdə saxlayan sosial qrupların da təyin olunmasına imkan verir.
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
www.jpit.az 75
Şəkil 3. Verilmiş parametrlərə görə sosial qrupun aşkarlanması Aparılan analizin ən maraqlı və mürəkkəb imkanlarından birinin proqnozlaşdırma və gizli tendensiyaların üzə çıxarılması olduğunu nəzərə alaraq, verilənlərin müxtəlif kəsiklərdə analizini aparmaqla informasiya müharibəsi çərçivəsində viki-mühitdə yaranan anomal hadisələri aşkar etmək mümkündür. Sistemin Microsoft Excel proqramını dəstəkləməsi isə nəticənin həm elektron cədvəl, həm də müxtəlif növ diaqramlar şəklində əldə olunmasına imkan verir. Sistem həm də sosial qrupun ayrı-ayrı üzvlərinin fəaliyyətini zamana, daxil etdiyi və ya sildiyi informasiyanın həcminə, mətndəki sözlərə və bir sıra digər əlamətlərə görə analiz etməyə qadirdir. Məsələn, zaman intervalını göstərməklə hər bir viki-istifadəçinin verilən klasterdəki fəaliyyəti haqqında informasiya əldə etmək mümkündür (şəkil 4).
Şəkil 4. İstifadəçinin müəyyən zaman intervalında nəzarətdə saxladığı konfliktli məqalələrin siyahısı Viki-səhifələrin informasiya təsirini artırmaq məqsədi ilə multimedia resurslarının düzgün seçilməsi və effektli istifadəsi tələb olunur. Eyni zamanda, informasiya təsirində istifadə olunan dezinformasiya xarakterli media-faylların da aşkarlanması qoyulan əsas məsələlərdəndir. Bunun üçün media-fayllar məzmuna görə qruplaşdırılır. Açar sözə görə aparılan klasterləşmənin keyfiyyəti təyin edilmiş kriteriyalarla qiymətləndirilir və viki-səhifələrlə media-faylların saxlandığı klasterlər arasında əlaqə təyin edilir [16, 21].
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
76 www.jpit.az Lazım olan media-faylın təyin olunması üçün faylın izahat sətrində (Description) verilən mətn və faylın adındakı terminlərdən istifadə olunmaqla, viki-səhifəyə semantik cəhətdən daha yaxın olan klaster (fayllar çoxluğu) seçilir. Sonrakı mərhələlərdə klasterin içərisindən kontentə görə viki-səhifəyə daha uyğun gələn media-fayl təyin edilir (şəkil 5).
Şəkil 5. Multimedia resurslarının viki-səhifələrdə məzmuna uyğun paylanması
Sistem, yazıldığı dildən asılı olmayaraq, Vikipediyada toplanan bütün səhifələrin analizi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sorğuda açar söz və ya söz birləşməsi hansı dildə daxil edilirsə, sistem avtomatik olaraq həmin mətn üzrə analiz aparmağa başlayır.
İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
www.jpit.az 77
Şərti bir neçə media-fayl ödəyirsə, o zaman sistem uyğun faylların seçilməsini analitikin öhdəsinə buraxır. Sistem viki-istifadəçilər tərəfindən daha çox istifadə olunan faylı avtomatik olaraq seçmək imkanına malikdir. Bu zaman media-faylda göstərilən istinadların sayından istifadə etmək də mümkündür. Nəzərə almaq lazımdır ki, media-faylın populyarlığının təyinində müxtəlif parametrlərdən: fayla daxil edilmiş şablonların xüsusiyyətləri, mənbə, hiperistinadların sayından istifadə olunur. Sistemin əsas müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, viki-istifadəçilərin davranışları və kontent haqqında bütün məlumatlar (metaverilənlər) DW-da toplanır və istənilən zaman intervalı üçün emal edilir (şəkil 6). Verilənləri analiz etməklə viki-səhifələrdə kontentin daxil edilməsi və dəyişdirilməsi ilə bağlı müəyyən təhlükələri aşkar etmək mümkündür. Sistemdən viki-mühitdə reallaşdırılan vandalizm hallarının və vandalizmlə məşğul olan gizli qrupların təyin edilməsi və digər anomal hadisələrlə bağlı məsələlərin həllində də istifadə etmək olar. Viki-mühitdə vandalizm iki tipdə olur: təsadüfi (ehtiyatsızlıqdan) və qəsdən (bilərəkdən). Təsadüfi vandalizm hallarına istifadəçinin buraxdığı texniki xətalar və ya sistemin normal işinin pozulması daxildir. Sistemin mənfi cəhəti ondadır ki, İTAS bu halda da vəziyyəti anomal hadisə kimi qiymətləndirir. Odur ki, sonuncu mərhələdə, yəni nəticədə sistem həm təsadüfi, həm də qəsdən edilmiş vandalizm hallarını ümumiləşdirərək təqdim edir. İTAS-ın funksionallığı toplanmış verilənlərinin dinamik, çoxölçülü analizini təmin edir və tədqiqatçıların aşağıda göstərilən fəaliyyətlərini dəstəkləmək üçün istiqamətlənmişdir: –
bazada yerləşdirilmiş və strukturlaşdırılmış göstəricilərin zaman tendensiyalarının analizi; –
bazadakı konkret elementlərə və ya verilənlər yığımına tətbiq olunmuş hesablama və modelləşdirmə; –
–
analizin daha effektli aparılması üçün və verilənləri kompüter ekranında müxtəlif şəkildə göstərmək məqsədi ilə ölçülərin dəyişdirilməsi imkanının olması. Nəticə İnformasiya təsirində istifadə olunan kontentin analizi, həmçinin viki-səhifələrlə müəyyən qruplar arasında gizli əlaqələrin müəyyən edilməsi çoxlu sayda müxtəlif tipli verilənlərdən istifadə etməyi tələb edir. Müxtəlif tipli çoxölçülü verilənlərin saxlanması üçün nəzərdə tutulan DW və verilənlər köşkü ilə işləyən sistem klasterləşmə metodlarından istifadə etməklə, viki- mühitdə müxtəlif tipli informasiya təsirlərini və anomal vəziyyətləri aşkar etməyə qadirdir. Belə analiz analitiklərə müxtəlif verilənlərə fərqli formada baxmağa və vəziyyətdən asılı olaraq qərar qəbul etməyə şərait yaradır. Aparılan tədqiqatlar bir daha sübut etdi ki, dövlətdə informasiya müharibəsi texnologiyaları ilə bağlı problemləri yalnız informasiya sisteminin və ya kompüter şəbəkəsinin təhlükəsizliyini gücləndirməklə həll etmək mümkün deyil. İnformasiya cəmiyyəti quruculuğunda istənilən informasiya şəbəkəsi və ya açıq İnternet layihəsi yaradarkən, artıq sabah onun informasiya əməliyyatları meydanına çevriləcəyini nəzərə almaq lazımdır. İnformasiya təcavüzünün qarşısını almaq, informasiya qarşıdurmasında uğur əldə etmək üçün isə ilk növbədə informasiya müharibəsi texnologiyalarını analiz etmək, onlara qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görmək lazımdır. Ədəbiyyat 1.
Ələkbərova İ.Y. Viki-mühitdə reallaşdirilan bəzi informasiya müharibəsi texnologiyalarinin analizi // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2011, №2(4), səh. 18–28. 2.
təhlükəsizliyi problemləri üzrə I Respublika elmi-praktiki konfransı, 2013, səh. 109–112. İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
78 www.jpit.az 3.
Christian W. Wiki: A technology for conversational knowledge management and group collaboration // Journal of the Communications of the Association for Information Systems, 2004, vol.13, no.2, pp.265–289. 4.
Ələkbərova İ.Y. Vikimetrik tədqiqatların analizi və viki-mühitdə informasiya təhlükəsizliyi problemləri haqqında // İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2013, №1(7), səh. 58–66. 5.
Addison-Wesley, 2001, 200 p. 6.
http://wikipedia.org/ 7.
Yasseri T., Sumi R., Rung A., Kornai A., Kertész J. Dynamics of conflicts in Wikipedia // PLoS ONE, 2012, vol 7, no 6: e38869, http://arxiv.org/pdf/1202.3643v2.pdf 8.
сложных запросов на основе технологии OLAP // Информационные технологии моделирования и управления, 2006, №6, стр.728–731. 9.
wikipedia links / Proceedings of the Wikipedia and AI workshop at the AAAI-08 Conference, 2008, pp.25–30. 10.
Communications Detection Systems in Wiki-Environment / Proceedings of the IV International Conference “Problems of Cybernetics and Informatics”, 2012, pp. 119–120. 11.
М: «Вильямс», 2001, т. 1, 400 с. 12.
Əliquliyev R.M., Qasımova R.T., Ələkbərova İ.Y. Qərarların qəbul edilməsini dəstəkləyən müasir konsepsiyalar haqqında // AMEA Xəbərləri. Fizika-riyaziyyat və texnika elmləri seriyası, 2005, №2, səh. 70–74. 13.
Knowledge Discovery, 2002, vol.6, no.4, pp.303–360. 14.
Jain A., Murty M., Flynn P. Data clustering: a review // ACM Computing Surveys, 1999, vol.31, no.3, pp.264–323. 15.
Aliguliyev R.M. Automatic document summarization by sentence extraction // Computational Technologies, 2007, vol.12, no.5, pp.5–15. 16.
Alguliev R.M., Aliguliyev R.M., Alekperova I.Ya. Cluster approach to the efficient use of multimedia resources in information warfare in Wikimedia // Automatic Control and Computer Sciences, 2014, vol.48, no.2, pp. 97–108. 17.
Conference on Neural Network, Perth, Australia, 1995, pp.1942 – 1948. 18.
Borrie H. The Firebird Book: A Reference for Database Developers, 2004, Apress, NY, 1128 pp. 19.
Алгулиев Р.М., Алекперова И.Я., Касумова Р.Т. Многомерная модель данных в MS SQL Server 2000 // Материалы 10-й юбилейной международной научной конференции «Теория и техника передачи, приема и обработки информации», Харьков-Туапсе, 2004, часть 2, cтр.28 – 29. 20.
https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Edit_warring 21.
Алгулиев Р.М., Алекперова И.Я. О методах выявления информационного противостояния в вики-среде // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2013, №1(7), səh. 39–48. İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79
www.jpit.az 79
Алекперова Ирада Я. Институт Информационных Технологий НАНА, Баку, Азербайджан airada.09@gmail.com
информационного воздействия в вики-среде В статье показаны структура и принцип работы системы интеллектуального анализа информационного воздействия, разработанного с целью исследования технологий информационной войны в вики-среде. Cистема предназначена для определения скрытых социальных сетей, эффективного использования мультимедийных ресурсов и решения ряда задач. Работа системы реализуется на основе среды Microsoft SQL, программных пакетов Delphi и Firebird.
Institute of Information Technology of ANAS, Baku, Azerbaijan airada.09@gmail.com
The article describes the structure and operation of the information influence analysis system developed to investigate technologies of information warfare in a wiki environment. The system is designed to determine the hidden social networks, effective use of multimedia resources and to solve a number of related issues. The system is implemented in a programming framework based on the Microsoft SQL, software packages Delphi and Firebird. Keywords: information warfare, Wikipedia, multimedia resources, social network, Firebird, OLAP, Data Mining. Yüklə 106,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|