Uot 004. 891. 2 Ələkbərova İ. Y



Yüklə 106,72 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix04.12.2016
ölçüsü106,72 Kb.
#765

İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

70                                                                  www.jpit.az 



 

UOT 004.891.2 

Ələkbərova İ.Y. 

AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Bakı, Azərbaycan 

airada.09@gmail.com 

VİKİ-MÜHİTDƏ İNFORMASİYA TƏSİRİNİN İNTELLEKTUAL ANALİZİ 

SİSTEMİNİN İŞ PRİNSİPİ VƏ ELMİ AKTUALLIĞI 

Məqalədə  viki-mühitdə  reallaşdırılan  informasiya  müharibəsi  texnologiyalarının  analizini 

həyata  keçirmək  məqsədi  ilə  işlənmiş  informasiya  təsirinin  intellektual  analizi  sisteminin 

strukturu  və  iş  prinsipi  göstərilmişdir.  Sistem  gizli  sosial  şəbəkələrin  təyini,  multimedia 

resurslarından effektli istifadə və bir sıra məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sistemin 

işi  Microsoft  SQL  proqramlaşdırma  dili,  Firebird  və  Delphi  proqram  paketləri  əsasında 

reallaşdırılmışdır.  

Açar sözlər: informasiya müharibəsi, Vikipediya, multimedia resursları, sosial şəbəkə,  Firebird, 

OLAP, Data Mining. 

Giriş 

İnternet  istifadəçilərinin  sayının  sürətli  artımı  və  cəmiyyətin  siyasi  aktivliyi  virtual 

məkanda yeni fəaliyyət sahəsinin – informasiya hücumlarının və qarşıdurmalarının çoxalmasına 

səbəb olmuşdur. Belə ki, ictimai rəyin formalaşdırılması və ya dəyişdirilməsində, siyasi, iqtisadi 

və  hərbi  qərarların  qəbulunda,  qarşı  tərəfin  informasiya  resurslarına  təsirdə,  dezinformasiyanın 

yayılmasında  açıq  İnternet-texnologiyalara  aid  olan  viki-texnologiyaları  (wiki  technologies

geniş imkanlara malikdir [1, 2].  

Viki-texnologiyaların əsas funksiyasını veb-səhifələrdəki informasiyanın birbaşa brauzerdə 

yaradılması  və  strukturunun  dəyişdirilməsi  kimi  imkanlara  malik  olması  təşkil  edir.  Səhifəyə 

daxil  edilən,  dəyişdirilən  və  hətta  silinən  məlumatların  istənilən  variantının  İnternet  istifadəçisi 

tərəfindən  yenidən  bərpa  edilməsi  viki-texnologiyaları  digər  İnternet-texnologiyalarından 

fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir [3, 4].  

Uord  Kenninqhem  (Ward  Cunningham)  tərəfindən  1995-ci  ildə  yaradılmış  viki 

konsepsiyası  virtual  məkanda  toplanan  kontentə  yeni  münasibətlərin  gətirilməsinə  təkan 

verməklə sosial münasibətlərdə və biliyin paylanmasında inqilab etdi. Viki konsepsiyası Web 2.0 

texnologiyasının  bir  istiqamətidir  və  bu  texnologiya  istifadəçilərin  əməkdaşlığını,  şəbəkə 

vasitəsilə  koordinasiyasını  və  real  həyatın  sosial  aspektlərini  özündə  əks  etdirən  infrastrukturu 

xarakterizə edir [2, 5]. 

Viki-texnologiyaları  əsasında  yaradılan  və  idarə  edilən  Vikipediya  (Wikipedia)  virtual 

ensiklopediyası  İnternet  mühitindəki  digər  layihələrdən  tamamilə  fərqli  olan,  dünyanın  ən 

nəhəng  on-line  ensiklopediyasıdır  [6].  Vikipediyanın  populyarlaşmasının  əsas  səbəbi  onun 

dinamik və daima yenilənən olmasıdır. Son illər Vikipediya və onun layihələrinin yaratdığı viki-

mühit  İnternet  mühiti  daxilində  informasiya  toplanması  və  ötürülməsi  əməliyyatlarından  daha 

irəliyə  gedərək,  xüsusi  bir  sosial  şəbəkə,  biliklərin  toplandığı  nəhəng  baza,  dünyada  baş  verən 

siyasi,  mədəni,  iqtisadi  və  digər  proseslərin  davamı  olmaqla  yanaşı,  informasiya  müharibəsi 

meydanına çevrilmişdir [7]. 

İnternet  şəbəkəsində  baş  verən  və  günbəgün  genişlənən  informasiya  qarşıdurmasına 

qadağa  qoymaq  və  ölkələrin  qlobal  informasiya  fəzasında  fəaliyyətlərini  məhdudlaşdırmaq 

mümkün  deyildir.  Bununla  belə,  İnternet  məkanında  öz  informasiya  fəzasını  müdafiə  etməyə 

çalışan hər bir dövlət informasiya müharibəsi texnologiyalarının analizini həyata keçirən müasir 

sistemlərlə təmin olunmalıdır. Məqalədə əsas diqqət belə sistemlərdən biri kimi viki-mühitdə baş 

verən  informasiya  müharibəsi  fonunda  gizli  sosial  şəbəkələrin  aşkarlanması,  multimedia 

resurslarından informasiya qarşıdurmasında effektli istifadə edilməsi və s. məsələlərin həlli üçün 

nəzərdə tutulan informasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin işlənməsinə verilmişdir. 



İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

 



       www.jpit.az                                                                      71 

 

İnformasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin strukturu 

Viki-mühitdə  toplanan  verilənlər  əsasında  intellektual  analiz  üçün  informasiya  təsirinin 

analizi  sistemi  (İTAS)  nəzərdə  tutulmuşdur.  İTAS-ın  fəaliyyəti  ümumi  halda  4  mərhələdən 

ibarətdir:  verilənlərin  yığılması,  verilənlərin  saxlanması,  verilənlərin  analitik  və  intellektual 

emalı, verilənlərin təsviri (şəkil 1).  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



  

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 



 

Şəkil 1. İnformasiya təsirinin intellektual analizi sisteminin strukturu 

Sistemdə  məntiqi  olaraq  növbəti  əsas  elementlər  nəzərə  alınır:  verilənlər  xəzinəsi  (DW), 

verilənlərin analitik emalı sistemi (OLAP), verilənlərin intellektual analizi sistemi (Data Mining

və  verilənlərin  təsviri  sistemi  [8].  DW  (Data  Warehouse)  idarəedici  qərarların  qəbul  edilməsi 

prosesini  dəstəkləyən,  sahə  təmayüllü,  zamandan  asılı  olub,  dəyişməyən  və  istiqamətləndirici 

verilənlər  yığımı  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Odur  ki,  Vikipediyadakı  səhifələr  haqqında  və 

istifadəçilərin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  ilkin  məlumatların  saxlandığı  yer  kimi  DW  istifadə 

olunmuşdur. Sistemdə toplanan verilənlər rəqəm, zaman, məntiqi və mətn tipli ola bilərlər. 

Viki-mühitdə  tətbiq  olunan  informasiya  müharibəsi  texnologiyalarını  analiz  edərkən 

Vikipediya  və  onun  layihələrini  idarə  edən  Vikimedia  Fondunun  (WMF)  verilənlər  bazasında 

(VB)  saxlanılan  statistik  verilənlərdən,  viki-səhifələrin  loq-fayllarında  və  viki-istifadəçilərin 

fəaliyyət  statistikasında  (user  contributions  page),  şəxsi  səhifələrində  (user  page),  müzakirə 

Vikimedia Fondunun VB ilə 

birbaşa əlaqəsi olan saytlar 

Vikipediya virtual 

ensiklopediyası 

 

Vikimedia Fonduna 



aid VB 

İnformasiyanın xarici mənbələrdən toplanması 

İlkin mənbələrdən verilənlərin yığılması, təmizlənməsi, razılaşdırılması 

Verilənlər xəzinəsi 

Verilənlər 

köşkü 


Verilənlərin təsviri 

 

İnformasiya axtarış 



sistemləri, sorğular 

generatoru 

Verilənlərin operativ 

analitik emalı sistemi 

(OLAP) 

Verilənlərin intellektual 



analizi sistemi 

(Data Mining) 

Verilənlər 

köşkü 


İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

72                                                                  www.jpit.az 



 

səhifələrində  (discussion  page)  saxlanılan  verilənlərdən  istifadə  etmək  məqsədəuyğundur.  

WMF-in VB-da hər bir istifadəçi və onun viki-mühitin layihələrində fəaliyyəti haqqında ümumi 

və  ya  verilən  zaman  intervalında  statistik  məlumatlar  da  saxlanılır.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 

viki-mühitdə  informasiya  təsiri  və  qarşıdurmasının  analizi  viki-səhifələrdə  və  onların  müzakirə 

səhifələrində  reallaşdırılan  mümkün  dəyişikliklərin  proqnostik  təyininə  əsaslanır  [7,  9].  Emal 

üçün  nəzərdə  tutulan  verilənləri  eyni  zamanda  WMF-in  VB-na  birbaşa  çıxışı  olan  müxtəlif 

saytlardan da əldə etmək mümkündür [10]. 

İstifadə olunan verilənlərin toplanması və təşkili işində müəyyən ardıcıllığın gözlənilməsi 

vacibdir.  Sistemdə  ensiklopedik  məqalələrin  adları,  yaranma  tarixi,  həcmi,  səhifənin 

redaktəsində iştirak edən istifadəçilərin adı və sayı, səhifədəki multimedia fayllarının adı və izahı 

verilən mətn, daxil edilən və ya silinən informasiyanın həcmi və əməliyyatların sayı, məqaləyə 

aid  olan  müzakirə  səhifəsində  adı  göstərilən  istifadəçilər  və  s.  kimi  verilənlər  toplanır  və 

strukturlaşdırılır.  Analiz  üçün  WMF-in  veb-səhifələrindən  əldə  olunan  statistik  məlumatlardan 

da istifadə etmək məqsədəuyğundur. 

Tədqiqat  işində  müxtəlif  mənbələrdən  toplanmış  verilənlər  DW-yə  gətirilməzdən  öncə 

ümumi  formata  gətirilir,  təmizlənir  və  birləşdirilir.  Detal  verilənləri  verilənlər  köşkündə 

saxlanılır.  Detal  verilənləri  dedikdə,  xarici  sistemlərdən  gətirilmiş,  ümumiləşdirilməyən, 

aqreqatlaşmaya və digər dəyişmələrə məruz qalmayan verilənlər nəzərdə tutulur. Yəni, verilən öz 

semantikasını  dəyişmir.  Verilənlər  köşkü  konkret  funksional  sahədə  analitik  məsələlərin  həllini 

təmin edən verilənlər strukturunu əks etdirir. Verilənlər köşkünə hər hansı konkret məsələlərin 

informasiya  təminatını  yerinə  yetirən  kiçik  VB  kimi  də  baxmaq  olar  [8, 11].  Analizdə istifadə 

olunacaq verilənlərin hazırlanması texnologiyası bir-biri ilə əlaqəli üç mərhələdən ibarətdir: 

1.

 



Verilənlərin yığılması (Data Acquisition); 

2.

 



Verilənlərin təmizlənməsi (Data Cleaninq); 

3.

 



Verilənlərin aqreqatlaşdırılması (Data Consolidation). 

Verilənlərin yığılması dedikdə, xarici  mənbələrdən verilənlərin ötürülməsinin  təşkili  başa 

düşülür.  Tədqiqat  işində  bu  proses  qismən  avtomatlaşdırılmışdır.  Verilənlər  bir  neçə  bazadan 

gətirildiyindən, onları birləşdirmək lazım gəlir. 

Verilənlərin  təmizlənməsi  dedikdə,  sistemə  gətirilən  verilənlərin  modifikasiyası  prosesi 

başa düşülür,  yəni “çirkli” verilənlərin ləğvi, lazımsız dublikatların kənarlaşdırılması, nəzərdən 

qaçırılmış verilənlərin bərpa edilməsi, verilənlərin eyni formata gətirilməsi, lazımsız simvolların 

silinməsi və verilənlərin tipinin unifikasiyası, onların tamlığının yoxlanılması nəzərdə tutulur.  



Verilənlərin 

aqreqatlaşdırılması  dedikdə,  mövcud  sahələr  əsasında  müxtəlif 

münasibətlərin,  intervalların,  qiymətlərin  (min,  max,  orta)  ümumiləşdirilərək  daxil  edilməsi 

nəzərdə  tutulur.  Bazanın  aqreqatlaşmış  verilənlərlə  doldurulması  zamanı  verilənlərin 

tranzaksiyalı  verilənlər  bazasından  və  metaverilənlərin  müvafiq  olaraq  digər  mənbələrdən 

seçilməsi təmin edilir.  

OLAP  və  Data  Mining  sistemlərinin  qərarların  qəbul  ediməsi  prosesinin  iki  əsas  hissəsi 

olduğu  nəzərə  alınaraq,  bu  konsepsiyalardan  İTAS-in  daxili  arxitekturunun  işlənməsində  və 

proqram  əhatəsinin  səmərəli  işində  istifadə  edilmişdir.  OLAP  konsepsiyasının  əsasını 

verilənlərin  çoxölçülü  təsviri  prinsipi  təşkil  edir.  OLAP  sisteminin  köməyi  ilə  VB-da  yığılmış 

verilənləri  analiz  etməklə,  qısa  müddətdə  istənilən  sayda  hesabat  almaq  və  həmin  hesabatları 

müqaisə  etmək,  verilənləri  kompüterin  ekranında  cədvəl,  qrafik  və  ya  diaqramlar  şəklində 

göstərmək mümkündür.  

Gizli  münasibətlərin,  informasiya  təsirlərinin  aşkarlanması,  başqa  sözlə,  biliklərin  idarə 

edilməsi  məqsədi  ilə  verilənlərin  intellektual  analizindən  (Data  Mining)  istifadə  etməklə  xam 

verilənlərin emalı əsasında əvvəl müəyyən olunmayan, lakin aktual və qərarların qəbul edilməsi 

üçün lazım olan bilikləri üzə çıxarmaq mümkündür. 

Data Mining sistemlərində verilənlərin intellektual analizi əsas üç mərhələdən ibarətdir [12]: 

 



mövcud qanunauyğunluqların aşkar edilməsi (müstəqil axtarış); 

İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

 



       www.jpit.az                                                                      73 

 



 

aşkarlanmış qanunauyğunluqlardan naməlum qiymətlərin qabaqcadan söylənməsi üçün 

istifadə edilməsi (proqnoz modelləşdirmə); 

 



aşkarlanmış qanunauyğunluqlar əsasında anomaliyanın tapılması və izah edilməsi üçün 

istisnalar analizi. 

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Data  Mining  böyük  bazaların  analizində  istifadə  olunur  və 

klasterləşmə alqoritmlərinin üzərinə qoyulan tələbləri uğurla  yerinə yetirdiyi üçün bu sistemdən 

viki-mühitdə  toplanmış  çox  böyük  həcmdə  verilənlərin  analizində  istifadə  olunması  daha 

məqsədəuyğundur [11, 12]. 

Data  Mining  metodlarında  biliklərin  aşkarlanması  və  analizinə  imkan  verən  beş  standart 

tipli  qanunauyğunluqlardan  istifadə  olunur:  assosiasiya,  ardıcıllıq,  təsnifat,  klasterləşdirmə  və 

proqnozlaşdırma (reqressiya). İTAS sistemində iki vektor arasındakı yaxınlığı hesablamaq üçün 

kosinus  metrikasından,  klasterləşdirmə  məsələlərinin  həlli  üçün  isə  tf-idf  (term  frequency  – 



inverse  document  frequency),  “Fuzzy  c-means”  və  “c-means”  alqoritmlərindən  istifadə 

olunmuşdur [13–15].  

Optimallaşma  məsələsinin  həlli  üçün  isə  uyğunlaşdırılmış  koqnitiv  və  sosial  parametrləri 

nəzərə alınaraq PSO (Particle Swarm Optimization) adaptiv alqoritmi istifadə olunmuşdur [16]. 

PSO  alqoritmi  bir  çox  üstünlüklərə  malikdir:  paralel  emal,  davamlılıq  və  yüksək  hesablama 

effektivliyi  kimi  xüsusiyyətlər  optimallaşmanın  müxtəlif  mürəkkəb  məsələlərində  bu 

alqoritmdən müvəffəqiyyətlə istifadə olunmasına səbəb olmuşdur.  

Alqoritmin  məqsədi  çoxagentli  sistemlərdə  agentlərin  hərəkətlərini  optimal  vəziyyətə 

istiqamətləndirməkdir  [17].  İstifadə  olunan  alqoritmlər  sistemdəki  verilənlərdə  hər  hansı  gizli 

sosial  şəbəkələrin  və  hadisələrin  axtarışını  öz  üzərilərinə  götürərək,  analitikləri  qərar  qəbul 

etmək məqsədi ilə uyğun sorğuların düşünülməsi və proqramlaşdırılması işindən azad edirlər. 

Bu yanaşma, xüsusən əhəmiyyətlı miqdarda gizli qanunauyğunluqlara malik olan, həddən 

artıq  çox  informasiyanı  özündə  toplayan  böyük  VB-nin  tədqiqində  daha  qiymətlidir.  Belə  ki, 

ilkin  verilənlərin  birbaşa  sorğu  yolu  ilə  axtarışı  zamanı  bu  qanunauyğunluqların  çoxu  nəzərə 

alınmaya bilər. Müstəqil axtarış mərhələsi, bir qayda olaraq, özünə yalnız qanunauyğunluqların 

generasiyasını  deyil,  həm  də  onların  dəyişdirilməsi  zamanı  hesaba  alınmayan  verilənlərin 

yoxlanılması və qruplaşdırılmasını da daxil edir. 

Təklif  olunan  metod  və  alqoritmlər  Delphi  və  Firebird  proqram  təminatlarında  realizə 

olunmuşdur.  Firebird  böyük  həcmli  VB-də  saxlanılan  verilənləri  çoxölçülü  kəsiklərdə  emal 

etmək üçün nəzərdə  tutulan  verilənlər bazasının idarəetmə  sistemidir (VBİS). Proqram  azaddır, 

Linux,  Microsoft  Windows  və  Unix  əməliyyat  sistemlərini  dəstəkləyir.  Firebird  proqramından 

istifadə  edilməsinin  əsas  səbəbi  bu  sistemin  çox  böyük  həcmdə  VB-ləri  dəstəkləməsidir.  Bu 

zaman  istifadə  olunan  VB-lərin  həcmi  yalnız  əməliyyat  sistemindən  və  sərt  diskin  həcmindən 

asılı  olur.  Firebird  proqramının  VB-lərı  müxtəlif  fayllarda  da  yerləşə  bilər.  Firebird  proqram 

təminatı,  həm  də  VB-nın  serveri  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Bu  proqramın  əsas  üstün  cəhətləri: 

effektivliyi, etibarlılığı, triggerlər üçün rahatlığı və Microsoft SQL Server proqramında yaradılan 

VB-ləri özünün bir obyekti kimi qəbul etməsidir [18]. 

İntellektual  analiz  sisteminin  işlənməsində  Microsoft  SQL  Server  proqramından  istifadə 

olunmasına  səbəb  onun  əlavələrinin  (Analysis  Services,  PivotTable  Servies  və  Data 

Transformation  Services)  lazımi  tələbatlara  cavab  verməsidir.  Microsoft  SQL  Server  yalnız 

relyasiya strukturlu VBİS deyil. O, həm də təkmilləşdirilmiş VB və tədqiqat aləti olmaqla, böyük 

həcmli  verilənlərin  yüksəkeffektli  emalı  texnologiyasına  malikdir.  Proqramdan  mürəkkəb 

sorğuların  köməyi  ilə  müxtəlif  tip  məsələlərin  həllində  istifadə  olunur:  çoxölçülü  analiz 

üsullarından  istifadə  etməklə  qərarların  qəbulu  funksiyasını  dəstəkləyən  verilənlər  xəsinəsinin 

yaradılmasında, qanunauyğunluqların axtarışında və s. [19].  

 

 


İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

74                                                                  www.jpit.az 



 

Sistemin ümumi iş prinsipi və potensial imkanları 

Verilənlər  toplandıqdan  və  aqreqatlaşdırıldıqdan  sonra  onların  analizi  həyata  keçirilir.  İlk 

növbədə  konfliktli  viki-səhifələr  müəyyən  olunur.  Bunun  üçün  viki-səhifələrin  loq-fayllarında 

toplanan  verilənlərdən  istifadə  olunur.  Belə  ki,  viki-səhifələrin  həcmi  və  səhifədə  edilən 

dəyişikliklərin xarakteri loq-faylda göstərilir. 

Viki-mühitdə  informasiya  qarşıdurmasına  səbəb  olan  məqalələrin  təyini  üçün  hər  bir 

məqalədə  "silib-bərpa  etmə"  əməliyyatlarının  sayı,  məqalənin  və  müzakirə  səhifəsinin  həcmi 

nəzərə alınmalıdır. Belə ki, informasiya qarşıdurmasına səbəb olan məqalələrdə: 

1.

 

müzakirə  səhifəsinin  həcmi  (twp



n

)  məqalənin  öz  həcmindən  (wp

n

)  daha  böyük  olur 



(twp



> wp

n

); 


2.

 

"silib-bərpa etmə" əməliyyatı həyata keçirilir (rwp



n

). 


 Tədqiqat  zamanı  məqalədə  rwp

n

  >3  olduqda,  bu  vəziyyət  artıq  anomaliya  hesab 

ediləcəkdir.  Belə  ki,  Vikipediyanın  ümumi  qaydalarına  əsasən,  informasiya  qarşıdurmalarının 

qarşısını almaq üçün məqalədə bir gündə 3 və daha çox "silib-bərpa etmə" əməliyyatı keçirilsə, 

həmin məqalə administratorlar tərəfindən nəzarətə götürülür və “3 redaktə” qaydasını (The three-



revert rule) pozan istifadəçinin fəaliyyəti məhdudlaşdırılır (qeydiyyat adı bloklanır) [20, 21]. 

Yuxarıda  göstərilən  şərtlərdən  heç  olmasa  biri  baş  verərsə  (twp





>  wp

v 

və  ya


 

rwp

r

>3), 

məqalə  konfliktli  məqalə  hesab  olunaraq,  informasiya  qarşıdurmasına  səbəb  olan  məqalələr 

siyahısına  daxil  edilir  və  növbəti  analiz  üçün  xüsusi  cədvəldə  (verilənlər  köşkündə)  toplanır. 

Sistem  aşkar  etdiyi  viki-səhifələrin  siyahısını  diaqram  şəklində  göstərməklə,  daha  yüksək 

konfliktlik indeksinə malik olan səhifələri təyin etmək imkanına malikdir (şəkil 2). 

 

 



Şəkil 2. Konfliktli viki-səhifələrin müəyyən edilməsi nəticəsində alınan diaqram 

 

Sistem  analitik  verilənləri  çoxölçülü  kub  şəklində  təşkil  etməklə,  onların  müxtəlif 



kəsiklərdə, istənilən zaman intervalında sadə, anlamlı modelini alır. Çoxölçülü analiz dedikdə, üç 

və  daha  artıq  ölçüyə  görə  aparılan  analiz  üsulları  nəzərdə  tutulur.  Sistemdə  ölçü  kimi  tədqiq 

olunan proses və ya hadisə, xanalarda isə aqreqatlaşdırılmış verilənlər saxlanılır (şəkil 3). 

Şəkildən  göründüyü  kimi,  axtarışın  mətndəki  açar  sözə  görə  aparılması  yalnız  konfliktli 

viki-səhifələrin deyil, digər müxtəlif mövzulu viki-səhifələrin və onları nəzarətdə saxlayan sosial 

qrupların da təyin olunmasına imkan verir. 

 


İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

 



       www.jpit.az                                                                      75 

 

 



 

Şəkil 3. Verilmiş parametrlərə görə sosial qrupun aşkarlanması 

Aparılan analizin ən maraqlı və mürəkkəb imkanlarından birinin proqnozlaşdırma və gizli 

tendensiyaların üzə çıxarılması olduğunu nəzərə alaraq, verilənlərin müxtəlif kəsiklərdə analizini 

aparmaqla  informasiya  müharibəsi  çərçivəsində  viki-mühitdə  yaranan  anomal  hadisələri  aşkar 

etmək  mümkündür.  Sistemin  Microsoft  Excel  proqramını  dəstəkləməsi  isə  nəticənin  həm 

elektron cədvəl, həm də müxtəlif növ diaqramlar şəklində əldə olunmasına imkan verir. 

Sistem  həm  də  sosial  qrupun  ayrı-ayrı  üzvlərinin  fəaliyyətini  zamana,  daxil  etdiyi  və  ya 

sildiyi informasiyanın həcminə, mətndəki sözlərə və bir sıra digər əlamətlərə görə analiz etməyə 

qadirdir.  Məsələn,  zaman  intervalını  göstərməklə  hər  bir  viki-istifadəçinin  verilən  klasterdəki 

fəaliyyəti haqqında informasiya əldə etmək mümkündür (şəkil 4).  

 

 



 

Şəkil 4. İstifadəçinin müəyyən zaman intervalında nəzarətdə saxladığı konfliktli məqalələrin 

siyahısı 

Viki-səhifələrin informasiya təsirini artırmaq məqsədi ilə multimedia resurslarının düzgün 

seçilməsi və effektli istifadəsi tələb olunur. Eyni zamanda, informasiya təsirində istifadə olunan 

dezinformasiya xarakterli media-faylların da aşkarlanması qoyulan əsas məsələlərdəndir. Bunun 

üçün  media-fayllar  məzmuna  görə  qruplaşdırılır.  Açar  sözə  görə  aparılan  klasterləşmənin 

keyfiyyəti  təyin  edilmiş  kriteriyalarla  qiymətləndirilir  və  viki-səhifələrlə  media-faylların 

saxlandığı klasterlər arasında əlaqə təyin edilir [16, 21]. 


İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

76                                                                  www.jpit.az 



 

Lazım olan media-faylın təyin  olunması  üçün faylın  izahat  sətrində (Description) verilən 

mətn  və  faylın  adındakı  terminlərdən  istifadə  olunmaqla,  viki-səhifəyə  semantik  cəhətdən  daha 

yaxın  olan klaster (fayllar çoxluğu) seçilir. Sonrakı  mərhələlərdə klasterin içərisindən kontentə 

görə viki-səhifəyə daha uyğun gələn media-fayl təyin edilir (şəkil 5).  

 

 



Şəkil 5. Multimedia resurslarının viki-səhifələrdə məzmuna uyğun paylanması 

 

Sistem,  yazıldığı  dildən  asılı  olmayaraq,  Vikipediyada  toplanan  bütün  səhifələrin  analizi 



üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Sorğuda  açar  söz  və  ya  söz  birləşməsi  hansı  dildə  daxil  edilirsə, 

sistem avtomatik olaraq həmin mətn üzrə analiz aparmağa başlayır. 

 

 

Şəkil 6. Kontent haqqında əsas məlumatların toplandığı baza 



 

İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

 



       www.jpit.az                                                                      77 

 

Şərti bir neçə media-fayl ödəyirsə, o zaman sistem uyğun faylların seçilməsini analitikin 



öhdəsinə  buraxır.  Sistem  viki-istifadəçilər  tərəfindən  daha  çox  istifadə  olunan  faylı  avtomatik 

olaraq  seçmək  imkanına  malikdir.  Bu  zaman  media-faylda  göstərilən  istinadların  sayından 

istifadə etmək də mümkündür. Nəzərə almaq lazımdır ki, media-faylın populyarlığının təyinində 

müxtəlif parametrlərdən: fayla daxil edilmiş şablonların xüsusiyyətləri, mənbə, hiperistinadların 

sayından istifadə olunur. 

Sistemin əsas müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, viki-istifadəçilərin davranışları və kontent 

haqqında  bütün  məlumatlar  (metaverilənlər)  DW-da  toplanır  və  istənilən  zaman  intervalı  üçün 

emal edilir (şəkil 6).  

Verilənləri  analiz  etməklə  viki-səhifələrdə  kontentin  daxil  edilməsi  və  dəyişdirilməsi  ilə 

bağlı  müəyyən  təhlükələri  aşkar  etmək  mümkündür.  Sistemdən  viki-mühitdə  reallaşdırılan 

vandalizm hallarının və vandalizmlə məşğul olan gizli qrupların təyin edilməsi və digər anomal 

hadisələrlə  bağlı  məsələlərin  həllində  də  istifadə  etmək  olar.  Viki-mühitdə  vandalizm  iki  tipdə 

olur:  təsadüfi  (ehtiyatsızlıqdan)  və  qəsdən  (bilərəkdən).  Təsadüfi  vandalizm  hallarına 

istifadəçinin buraxdığı texniki xətalar və ya sistemin normal işinin pozulması daxildir. Sistemin 

mənfi cəhəti ondadır ki, İTAS bu halda da vəziyyəti anomal hadisə kimi qiymətləndirir. Odur ki, 

sonuncu  mərhələdə,  yəni  nəticədə  sistem  həm  təsadüfi,  həm  də  qəsdən  edilmiş  vandalizm 

hallarını ümumiləşdirərək təqdim edir. 

İTAS-ın funksionallığı toplanmış verilənlərinin dinamik, çoxölçülü analizini təmin edir və 

tədqiqatçıların aşağıda göstərilən fəaliyyətlərini dəstəkləmək üçün istiqamətlənmişdir: 

 



bazada yerləşdirilmiş və strukturlaşdırılmış göstəricilərin zaman tendensiyalarının analizi; 

 



 bazadakı  konkret  elementlərə  və  ya  verilənlər  yığımına  tətbiq  olunmuş  hesablama  və 

modelləşdirmə; 

 

verilənlərin analizi prosesində daha dərin detallaşdırmaya keçid; 



 

analizin daha effektli aparılması üçün və verilənləri kompüter ekranında müxtəlif şəkildə 



göstərmək məqsədi ilə ölçülərin dəyişdirilməsi imkanının olması. 

Nəticə 

İnformasiya təsirində istifadə olunan kontentin analizi, həmçinin viki-səhifələrlə müəyyən 

qruplar  arasında  gizli  əlaqələrin  müəyyən  edilməsi  çoxlu  sayda  müxtəlif  tipli  verilənlərdən 

istifadə etməyi tələb edir. Müxtəlif tipli çoxölçülü verilənlərin saxlanması üçün nəzərdə tutulan 

DW  və  verilənlər  köşkü  ilə  işləyən  sistem  klasterləşmə  metodlarından  istifadə  etməklə,  viki-

mühitdə müxtəlif tipli informasiya təsirlərini və anomal vəziyyətləri aşkar etməyə qadirdir. Belə 

analiz analitiklərə müxtəlif verilənlərə fərqli formada baxmağa və vəziyyətdən asılı olaraq qərar 

qəbul etməyə şərait yaradır. 

Aparılan  tədqiqatlar  bir  daha  sübut  etdi  ki,  dövlətdə  informasiya  müharibəsi 

texnologiyaları ilə bağlı problemləri  yalnız informasiya sisteminin və  ya kompüter şəbəkəsinin 

təhlükəsizliyini gücləndirməklə həll etmək mümkün deyil. İnformasiya cəmiyyəti quruculuğunda 

istənilən  informasiya  şəbəkəsi  və  ya  açıq  İnternet  layihəsi  yaradarkən,  artıq  sabah  onun 

informasiya  əməliyyatları  meydanına  çevriləcəyini  nəzərə  almaq  lazımdır.  İnformasiya 

təcavüzünün qarşısını almaq, informasiya qarşıdurmasında uğur əldə etmək üçün isə ilk növbədə 

informasiya müharibəsi texnologiyalarını analiz etmək, onlara qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görmək 

lazımdır.  



Ədəbiyyat 

1.

 



Ələkbərova  İ.Y.  Viki-mühitdə  reallaşdirilan  bəzi  informasiya  müharibəsi  texnologiyalarinin 

analizi // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2011, №2(4), səh. 18–28. 

2.

 

Ələkbərova  İ.Y.  Vikimetrik  tədqiqatlarin  informasiya  təhlükəsizliyində  rolu  /  İnformasiya 



təhlükəsizliyi problemləri üzrə I Respublika elmi-praktiki konfransı, 2013, səh. 109–112. 

İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

78                                                                  www.jpit.az 



 

3.

 



Christian  W.  Wiki:  A  technology  for  conversational  knowledge  management  and  group 

collaboration  //  Journal of  the  Communications of  the  Association  for  Information  Systems, 

2004, vol.13, no.2, pp.265–289. 

4.

 



Ələkbərova  İ.Y.  Vikimetrik  tədqiqatların  analizi  və  viki-mühitdə  informasiya  təhlükəsizliyi  

problemləri haqqında // İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2013, №1(7), səh. 58–66. 

5.

 

Leuf  B.,  Cunningham  W.  The  Wiki  Way:  quick  collaboration  on  the  Web,  Laflin,  PA: 



Addison-Wesley, 2001, 200 p. 

6.

 



http://wikipedia.org/ 

7.

 



Yasseri  T.,  Sumi  R.,  Rung  A.,  Kornai  A.,  Kertész  J.  Dynamics  of  conflicts  in  Wikipedia  // 

PLoS ONE, 2012, vol 7, no 6: e38869, http://arxiv.org/pdf/1202.3643v2.pdf 

8.

 

Алгулиев,  Р.М.,  Касумова  Р.Т.,  Алекперова  И.Я.  Об  одном  подходе  выполнения 



сложных  запросов  на  основе  технологии  OLAP  //  Информационные  технологии 

моделирования и управления, 2006, №6, стр.728–731. 

9.

 

Milne  D.,  Witten  I.  An  effective,  low-cost  measure  of  semantic  relatedness  obtained  from 



wikipedia links / Proceedings of the Wikipedia and AI workshop at the AAAI-08 Conference, 

2008, pp.25–30. 

10.

 

Alakbarova I.Y. Some Approaches to the Development of Information Influence and Hidden 



Communications  Detection  Systems  in  Wiki-Environment  /  Proceedings  of  the  IV 

International Conference “Problems of Cybernetics and Informatics”, 2012, pp. 119–120. 

11.

 

Спирли Э. Корпоративные хранилища данных. Планирование, разработка, реализация. 



М: «Вильямс», 2001, т. 1, 400 с. 

12.


 

Əliquliyev  R.M.,  Qasımova  R.T.,  Ələkbərova  İ.Y.  Qərarların  qəbul  edilməsini  dəstəkləyən 

müasir  konsepsiyalar  haqqında  //  AMEA  Xəbərləri.  Fizika-riyaziyyat  və  texnika  elmləri 

seriyası, 2005, №2, səh. 70–74. 

13.

 

Grabmeier J., Rudolph A. Techniques of cluster algorithms in data mining // Data Mining and 



Knowledge Discovery, 2002, vol.6, no.4, pp.303–360. 

14.


 

Jain  A.,  Murty  M.,  Flynn  P.  Data  clustering:  a  review  //  ACM  Computing  Surveys,  1999, 

vol.31, no.3, pp.264–323. 

15.


 

Aliguliyev R.M. Automatic document summarization by sentence extraction // Computational 

Technologies, 2007, vol.12, no.5, pp.5–15. 

16.


 

Alguliev R.M., Aliguliyev R.M., Alekperova I.Ya. Cluster approach to the efficient use of 

multimedia resources in information warfare in Wikimedia // Automatic Control and 

Computer Sciences, 2014, vol.48, no.2, pp. 97–108. 

17.

 

Kennedy J, Eberhart R. Particle Swarm Optimization // Proceedings of the IEEE International 



Conference on Neural Network, Perth, Australia, 1995, pp.1942

1948. 



18.

 

Borrie H. The Firebird Book: A Reference for Database Developers, 2004, Apress, NY, 1128 pp. 



19.

 

Алгулиев  Р.М.,  Алекперова  И.Я.,  Касумова  Р.Т.  Многомерная  модель  данных  в  MS 



SQL Server 2000 // Материалы 10-й юбилейной международной научной конференции 

«Теория и техника передачи, приема и обработки информации», Харьков-Туапсе, 2004, 

часть 2, cтр.28

29. 



20.

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Edit_warring 



21.

 

Алгулиев Р.М., Алекперова И.Я. О методах выявления информационного противостояния 



в вики-среде // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2013, №1(7), səh. 39–48.  

 

 

İnformasiya texnologiyaları problemləri, 2015, №1, 70-79 

 

 



       www.jpit.az                                                                      79 

 

УДК 004.891.2 



Алекперова Ирада Я.

 

Институт Информационных Технологий НАНА, Баку, Азербайджан 

airada.09@gmail.com

 

Принцип  работы  и  научная  актуальность  системы  интеллектуального  анализа 



информационного воздействия в вики-среде 

В  статье  показаны  структура  и  принцип  работы  системы  интеллектуального  анализа 

информационного  воздействия,  разработанного  с  целью  исследования  технологий 

информационной войны в вики-среде.  Cистема предназначена для  определения скрытых 

социальных  сетей,  эффективного  использования  мультимедийных  ресурсов  и  решения 

ряда  задач.  Работа  системы  реализуется  на  основе  среды  Microsoft  SQL,  программных 

пакетов Delphi и Firebird. 

Ключевые  слова:  информационная  война,  Wikipedia, 

мультимедийные  ресурсы, 

социальная сеть, Firebird, OLAP, Data Mining. 

 

Irada Y. Alakbarova 

 

Institute of Information Technology of ANAS, Baku, Azerbaijan 

airada.09@gmail.com

 

Conceptual model of wiki-community participation in the formation of the e-government 

The  article  describes  the  structure  and  operation  of  the  information  influence  analysis  system 

developed to investigate technologies of information warfare in a wiki environment. The system 

is designed to determine the hidden social networks, effective use of multimedia resources and to 

solve a number of related issues. The system is implemented in a programming framework based 



on the Microsoft SQL, software packages Delphi and Firebird. 

Keywords: information warfare, Wikipedia, multimedia resources, social network, Firebird, 

OLAP, Data Mining. 

 

Yüklə 106,72 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin