YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

YAŞAR SEYİDLİ,   NAİLƏ ƏLİYEVA,  XUMAR ƏHMƏDBƏYLİ
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün 
“Biologiya” fənni üzrə 
DƏRSLİK 
Dərsliklə bağlı rəy, irad və təkliflərin 
və 
[e-mail] elektron ünvanlara göndərilməsi xahiş olunur. 
Əməkdaşlığınız üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik!
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
03.06.2016-cı il tarixli  369 №-li 
əmri ilə təsdiq olunmuşdur.
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və 
yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, 
elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
“Bakı” nəşriyyatı
[e-mail] 
Bio L ogiya 9 

HEYDƏR ƏLİYEV
AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
DÖVLƏT HİMNİ
Üzeyir Hacıbəylinin,
 Əhməd Cavadındır.
Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!
Minlərlə can qurban oldu!
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər
Hərə bir qəhrəman oldu!
Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət
Sinəmdə tutmuş məkan!
Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan! 
Musiqisi 
sözləri

HEYDƏR ƏLİYEV
AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
DÖVLƏT HİMNİ
Üzeyir Hacıbəylinin,
 Əhməd Cavadındır.
Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!
Minlərlə can qurban oldu!
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər
Hərə bir qəhrəman oldu!
Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət
Sinəmdə tutmuş məkan!
Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan! 
Musiqisi 
sözləri

1. Canlıların əsas həyati xassələri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
10
2. Canlıların quruluş səviyyələri  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
14
Fəsil 1
CANLI ORQANİZMLƏRİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ
Fəsil 2
HÜCEYRƏ CANLININ QURULUŞ VƏ İNKİŞAF VAHİDİDİR 
I bölmə
HÜCEYRƏ VƏ ORQANİZM CANLI SİSTEMİN ƏSASIDIR
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
36
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
37
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
3. Hüceyrənin kimyəvi tərkibi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18
4. Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələri .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
21
5. Hüceyrənin üzvi birləşmələri: karbohidratlar, lipidlər .
.
.
.
.
.
24
6. Hüceyrənin üzvi birləşmələri: zülallar və onların quruluşu .
.
.
.
.
28
7. Zülalların xassələri və bioloji  funksiyaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
31
8. Nuklein turşuları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
33
9. Hüceyrənin öyrənilməsi. Hüceyrə nəzəriyyəsi .
.
.
.
.
.
.
.
39
10. Hüceyrəsiz orqanizmlər. Viruslar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
42
11. Hüceyrə strukturları və onların funksiyaları .
.
.
.
.
.
.
.
45
12. Canlı orqanizmlərdə maddələr mübadiləsi və enerji çevrilmələri  .
.
.
48
13. İrsi məlumatlar və genetik kod 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
14. Zülalların biosintezi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
54
15. Avtotrof orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi
.
.
.
.
.
57
16. Heterotrof yolla qidalanan orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi
61
17. Hüceyrənin həyat dövriyyəsi. Xromosomlar .
.
.
.
.
.
.
.
64
18. Hüceyrənin bölünməsi. Mitoz.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
67
19. Hüceyrənin bölünməsi. Meyoz
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
70
M ü n d ə r i c a t
9
Bio L ogiya
5

1. Canlıların əsas həyati xassələri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
10
2. Canlıların quruluş səviyyələri  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
14
Fəsil 1
CANLI ORQANİZMLƏRİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ
Fəsil 2
HÜCEYRƏ CANLININ QURULUŞ VƏ İNKİŞAF VAHİDİDİR 
I bölmə
HÜCEYRƏ VƏ ORQANİZM CANLI SİSTEMİN ƏSASIDIR
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
36
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
37
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
3. Hüceyrənin kimyəvi tərkibi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18
4. Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələri .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
21
5. Hüceyrənin üzvi birləşmələri: karbohidratlar, lipidlər .
.
.
.
.
.
24
6. Hüceyrənin üzvi birləşmələri: zülallar və onların quruluşu .
.
.
.
.
28
7. Zülalların xassələri və bioloji  funksiyaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
31
8. Nuklein turşuları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
33
9. Hüceyrənin öyrənilməsi. Hüceyrə nəzəriyyəsi .
.
.
.
.
.
.
.
39
10. Hüceyrəsiz orqanizmlər. Viruslar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
42
11. Hüceyrə strukturları və onların funksiyaları .
.
.
.
.
.
.
.
45
12. Canlı orqanizmlərdə maddələr mübadiləsi və enerji çevrilmələri  .
.
.
48
13. İrsi məlumatlar və genetik kod 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
14. Zülalların biosintezi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
54
15. Avtotrof orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi
.
.
.
.
.
57
16. Heterotrof yolla qidalanan orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi
61
17. Hüceyrənin həyat dövriyyəsi. Xromosomlar .
.
.
.
.
.
.
.
64
18. Hüceyrənin bölünməsi. Mitoz.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
67
19. Hüceyrənin bölünməsi. Meyoz
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
70
M ü n d ə r i c a t
9
Bio L ogiya
5

Fəsil 3
ORQANİZM TAM BİR SİSTEMDİR 
Fəsil 4
POPULYASİYA. NÖV
Fəsil 5
ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ  
20. Orqanizmlərin çoxşəkilliliyi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
76
21. Orqanizmlərin çoxalma formaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
79
22. Cinsi hüceyrələrin yaranması və mayalanma  
.
.
.
.
.
.
.
82
23. Bitkilərdə cinsi çoxalma .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
85
24. Orqanizmlərin fərdi inkişafı
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
88
25. Növ və onun kriteriləri
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
95
26. Populyasiyanın quruluşu və müxtəlifliyi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
98
27. Üzvi aləmin təsnifatı və təkamülü. Təkamül təliminin yaranması
.
.
101
28. Darvinin təkamül təlimi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
104
29. Yaşamaq uğrunda mübarizə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
106
30. Təbii seçmə və orqanizmlərin mühit şəraitinə uyğunlaşması
.
.
.
110
31. Mikrotəkamül. Yeni növlərin əmələ gəlməsi .
.
.
.
.
.
.
.
113
32. İnsanın formalaşmasına sosial amillərin təsiri .
.
.
.
.
.
.
116
33. Ali sinir fəaliyyəti. Şərtsiz reflekslər .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
121
34. Şərti reflekslər. Reflekslərin tormozlanması.
.
.
.
.
.
.
.
123
35. Düşüncəli fəaliyyət. Nitq. Təfəkkür .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
126
36. Emosiyalar. Yaddaş .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
129
37. Yuxu 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
132
38. Ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
135
39. Xarakter və qabiliyyət
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
139
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
92
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
92
II bölmə
ÜZVİ ALƏMİN TƏKAMÜLÜ
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
141
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
142
M ü n d ə r i c a t
III bölmə
EKOLOJİ SİSTEMLƏR. İNSAN VƏ ƏTRAF MÜHİT
• Layihələr
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
164
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
169
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
195
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
196
• Terminlər və bioloji anlayışlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
198
Fəsil 6
CANLILAR VƏ ƏTRAF MÜHİT
Fəsil 7
40. Orqanizmin yaşayış mühiti. Ekoloji amillər  .
.
.
.
.
.
.
.
145
41. Təbii birliklər və ekoloji sistemlər 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
149
42. Bioloji ritmlər
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
154
43. Ətraf mühitin çirklənməsi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
157
44. Bioloji müxtəlifliyin saxlanılması. Azərbaycanda ekoloji problemlər 
.
161
İNSAN  SAĞLAMLIĞINA ƏTRAF MÜHİTİN TƏSİRİ
45. İnsan orqanizminə ətraf amillərin təsiri. Stress .
.
.
.
.
.
.
171
46. İnsan irsiyyəti və onun formalaşmasında mühitin rolu  .
.
.
.
.
175
47. İnsan irsiyyətinin öyrənilməsi üsulları  .
.
.
.
.
.
.
.
.
178
48. İrsi xəstəliklər
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
182
49. Cinsiyyətin xromosom təyini. Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət .
.
.
.
.
186
50. İnsanın həyat tərzi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
190
51. Reproduktiv sağlamlıq .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
193
7
6

Fəsil 3
ORQANİZM TAM BİR SİSTEMDİR 
Fəsil 4
POPULYASİYA. NÖV
Fəsil 5
ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ  
20. Orqanizmlərin çoxşəkilliliyi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
76
21. Orqanizmlərin çoxalma formaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
79
22. Cinsi hüceyrələrin yaranması və mayalanma  
.
.
.
.
.
.
.
82
23. Bitkilərdə cinsi çoxalma .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
85
24. Orqanizmlərin fərdi inkişafı
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
88
25. Növ və onun kriteriləri
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
95
26. Populyasiyanın quruluşu və müxtəlifliyi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
98
27. Üzvi aləmin təsnifatı və təkamülü. Təkamül təliminin yaranması
.
.
101
28. Darvinin təkamül təlimi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
104
29. Yaşamaq uğrunda mübarizə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
106
30. Təbii seçmə və orqanizmlərin mühit şəraitinə uyğunlaşması
.
.
.
110
31. Mikrotəkamül. Yeni növlərin əmələ gəlməsi .
.
.
.
.
.
.
.
113
32. İnsanın formalaşmasına sosial amillərin təsiri .
.
.
.
.
.
.
116
33. Ali sinir fəaliyyəti. Şərtsiz reflekslər .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
121
34. Şərti reflekslər. Reflekslərin tormozlanması.
.
.
.
.
.
.
.
123
35. Düşüncəli fəaliyyət. Nitq. Təfəkkür .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
126
36. Emosiyalar. Yaddaş .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
129
37. Yuxu 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
132
38. Ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
135
39. Xarakter və qabiliyyət
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
139
• Layihə
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
92
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
92
II bölmə
ÜZVİ ALƏMİN TƏKAMÜLÜ
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
141
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
142
M ü n d ə r i c a t
III bölmə
EKOLOJİ SİSTEMLƏR. İNSAN VƏ ƏTRAF MÜHİT
• Layihələr
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
164
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
169
• Layihə .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
195
• Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
196
• Terminlər və bioloji anlayışlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
198
Fəsil 6
CANLILAR VƏ ƏTRAF MÜHİT
Fəsil 7
40. Orqanizmin yaşayış mühiti. Ekoloji amillər  .
.
.
.
.
.
.
.
145
41. Təbii birliklər və ekoloji sistemlər 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
149
42. Bioloji ritmlər
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
154
43. Ətraf mühitin çirklənməsi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
157
44. Bioloji müxtəlifliyin saxlanılması. Azərbaycanda ekoloji problemlər 
.
161
İNSAN  SAĞLAMLIĞINA ƏTRAF MÜHİTİN TƏSİRİ
45. İnsan orqanizminə ətraf amillərin təsiri. Stress .
.
.
.
.
.
.
171
46. İnsan irsiyyəti və onun formalaşmasında mühitin rolu  .
.
.
.
.
175
47. İnsan irsiyyətinin öyrənilməsi üsulları  .
.
.
.
.
.
.
.
.
178
48. İrsi xəstəliklər
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
182
49. Cinsiyyətin xromosom təyini. Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət .
.
.
.
.
186
50. İnsanın həyat tərzi  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
190
51. Reproduktiv sağlamlıq .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
193
7
6

DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
9
8
Açar sözlər. 
Mövzu üzrə öyrənilən 
əsas anlayışlar.
Motivasiya (maraqoyatma). 
Əvvəlki biliklərlə əlaqə 
yaratmaq üçün məlumat, 
yaxud suallar verilir.
İzahlar.
 Fəaliyyət zamanı 
kəşf edilən faktlarla bağlı 
bəzi açıqlamalar verilir. 
Əsas anlayışlar, mövzu ilə 
bağlı izahlar, təriflər, 
qaydalar, bir sözlə, dərsin 
əsas məzmunu burada əks 
olunur.
Dünyagörü-
şünü genişləndirən və 
bilikləri zənginləşdirən 
faktlar.
Bu maraqlıdır. 
Müzakirə üçün. 
Nəzəri 
materialın daha yaxşı 
qavranılması məqsədilə 
nəzərdə tutulur.
Fəaliyyət. 
 Laboratoriya işləri, 
praktik iş və müxtəlif  
tapşırıqlar əsasında 
əvvəlki öyrənilmiş biliklərlə 
yeni təlim materialı 
arasında əlaqə yaradır.  
Yadda saxlanılması tövsiyə 
edilən material.  
 
Mövzunu daha yaxşı başa 
düşmək üçün zəruri olan 
məlumatlar.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
yoxlayın. 
 və 
Mövzuda öyrənilənləri 
möhkəmləndirmək və  tətbiq etmək 
üçündür. 
3
5
6
4
2
1
8
7
Ümumiləşdirici tapşırıqlar. 
Hər fəslin 
sonunda bölmə üzrə öyrənilənlərin 
tətbiqi ilə bağlı sual və tapşırıqlar 
(summativ qiymətləndirməyə 
hazırlıq üçün də istifadə oluna 
bilər).
Layihə. 
Müstəqil tədqiqat  
bacarıqlarının inkişafı və elmi 
dünyagörüşünün  formalaşması 
üçün nəzərdə tutulub.
Terminlər və bioloji anlayışlar.
 
Dərslikdə istifadə olunan termin və 
anlayışların izahı.
10
11
9

DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
9
8
Açar sözlər. 
Mövzu üzrə öyrənilən 
əsas anlayışlar.
Motivasiya (maraqoyatma). 
Əvvəlki biliklərlə əlaqə 
yaratmaq üçün məlumat, 
yaxud suallar verilir.