 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

yaşayan 
dünya  dill
əri  arasında  ən  əski  yazılı 
b
əlgələrə  sahib  dil  Türk  dilidir.  Bunlar 
mixi 
yazılı  sumercə  tabletlərdəki  alınma 
sözl
ərdir».
287
 
Sumerc
ə
 
«dil»
 
eme  ad
lanır.
 
Sumer 
dilind
ə eme-gir
15
 v
ə eme-sal dialekti vardır,
 
sonuncuya «
qadın
 
dili» d
ə deyilir.
 
Nazik s
əsli (incə danışıqlı) adama luru 
deyilir ki, b
əlkə də azər türklərində loru dil deyimi o çağdan qalıb. Sumer 
epik 
əsərlərindəki  «dirilik  suyu»  axtarışı,  ölümdən  qaçma,  ölüb-dirilmə
 
motivl
əri,
 
Oğuz,
 
Əfrasiyab,
 
Qorqud,
 
Domrul,
 
Koroğlu obrazlarının proto-
tipl
əri sumer epik əsərlərində vardır.
288
  
Sumer dilind
ə çoxlu türk sözləri
 
v
ə
 
ortaq 
izoqlosların olması,
 
qabarıq görünən
 
b
əzi
 
tipoloji  paralellik  b
əzi 
yazarların yanlış olaraq, sumer dilini türk dili ailəsinə aid etməsinə
 
s
əbəb 
olmuşdur.
 
Son
 
ill
ərdə  xeyli  sumer-türk  paralellərinin  tədqiqi  bu  iki  ayrı 
etnosun 
sıx  əlaqədə  olmasını  təsdiq  etməklə,  bu  dillərin  qohum 
olmadığını da ortaya çıxarmışdır. 
Sumerd
ə tarix bir neçə dövrə ayrılır: tufanaqədər olan mifik tarix, 
tufandan sonra 
yarımifik və gerçək tarix. I Kiş sülaləsində sonuncu çar-
dan 
əvvəlki En-Menbaraqesi haqqında həm mifik mətnlər, həm də özü-
nün 
yazıları qalıb. Qaynaqlardan bəlli olur ki, onun oğlu Aqa güneydəki 
Uruk 
şəhər-dövlətini nəzarət altına almaq istəyirmiş. Həmin çağlara aid 
hadis
ələrdən  və  Güney  Azərbaycanın  Aratta  bölgəsindən  bəhs  edən  bir 
neç
ə sumer epik əsəri qalmışdır: Luqalbanda və Hurrum dağı; Enmerkar 
v
ə
 
Ensuxkeşdanna (mətn nəşr olunmayıb); Luqalbanda və
 
Enmerkar; En-
merkar v
ə Aratta kahini. Yeni sumer dilinə keçid dövründə (2300-2200) 
286
 Burada istifad
ə etdiyimiz sumer sözləri sumer mətnlərindən və sumeroloqların əsər-
l
ərindən götürülmüşdür: Шилейко, 1916; Deimel, 1925-1947; Jacobsen, 1939; 1976; 
Labat,  1952; Falkenstein,  1959; 
Дьяконов, 1967; Wilcke, 1969; Cohen, 1973; Gostony, 
1975; SDG,
 
1981;
 
Струве,
 
1984; Tosun
 
-
 
Yalvaç, 1989;
 
Tuna,
 
1990;
 
Канева,
 
1996
 
v
ə b.. 
287
 Tuna, 1990, 47. 
288
 
«Билгамыс дастаны», 83-89 (Son söz. Sumer dünyasına açılan pəncərə); Celilov, 1985.
 
 
178 
                                                 

is
ə akad istilası çağı olduğundan sumercə  mətnlər lap azdır, çünki yazı 
işləri akad dilində aparılmışdır.
289
  
Yeni sumer dilinin
 
inkişaf çağı 2200-2109-cu
 
ill
ərdə Qut dövlətinə 
tabe 
olduğu dövrə təsadüf edir. Sumer mədəniyətinin renesans mərhələsi 
olan bu 
çağda zəngin incəsənət, tikinti, elm və ədəbiyat abidələri yaran-
mışdır.
 
XXI 
əsrdən
 
sonra
 
II-I 
əsrlərə qədər
 
sumer dili r
əsmi yazı
 
dili kimi 
i
şlənsə  də,  akad  dili  onu  sıxışdırırdı.  Ölü  dilə  çevriləndən  sonra  sumer 
dili elm v
ə dini kult dili kimi məktəblərdə öyrənilmişdir.  
Əgər türk dilindəki bir qisim səslərin (o, ö, ü, ə, ı, ğ, c, ç) mixi işa-
r
əsi olmadığını nəzərə alsaq, sumer dilində türkizmləri müəyyənləşdirmə 
v
ə onların düzgün tələffüz variantının bərpası işinin o qədər də asan ol-
ma
dığını görərik. Sumer yazısının transkripsiyasında g
4
 (
ğ) hərfilə verilən 
s
əs alınma sözlərdə n, g, ng şəklində oxunur.
290
 Bu s
əsə sumercə «qara-
başlar» anlamında işlənən sağ-ğiga (sang-ngiga) sözündə də rast gəlmək 
olur. 
İkiçayarası  sakinlərinə  verilən  bu  ləqəb  akad  dilinə  tsalmat-kakadi 
şəklində  tərcümə  olunmuşdur.  Bunu
 
dilarxası
 
ñ (nazal)  s
əsi  kimi  bərpa 
ed
əndə sumer-türk paralelliyi daha aydın görünür: 
291
 
dingir [diñir]  - tañ
rı (tengeri < *teñ-er-i) 
bulug [buluñ] - buluñ (bucaq, t
ərəf)  
kalag [kalañ]  - 
qalıñ (sıxlıq, qələbəlik) 
B
əzi sumer-türk qramatik paralelləri də diqqəti çəkir:
292
 
İsmin hal 
şəkilçiləri, bəzi say və əvəzlik arasında oxşarlıq vardır:  
Hallar 
adlıq 
yönlük 
çıxışlıq 
Sumer 
-Ø 
-e 
-ta 
Türk 
-Ø 
-a, -
ə  
-dan, (-da-n) 
289 
Дьяконов, 1967, 44-45;  Канева, 1996, 7. 
290
 
Дьяконов, 1967, 49; Канева, 1996, 24. 
291
 Bu s
əsə sumercə «qarabaşlar» anlamında işlənən sağ-ğiga (sang-ngiga) sözündə də 
rast  g
əlmək  olur.  İkiçayarası  sakinlərinə  verilən  bu  ləqəb  akad  dilinə  tsalmat-kakadi 
şəklində tərcümə olunmuşdur. 
292
 
B
əzi türk dili ədat, qoşma və şəkilçisinin mənşəyi baxımından sumer dili fakt verir. 
M
əsələn, sumer dilindəki lu «adam» və en «böyük» sözləri türk dilində -lı şəkilçisi və  
ən ədatının (kənd-li, dağ-lı, ev-li, ən yaxşı) etimoloji təhlilində yararlı ola bilər. Sumer 
dilind
ə  müqayisə  halı  -gim  (Enlil-gim  «Enlil  kimi»)  və  akad  dilində  kima  bənzətmə 
qoşmasının azər dilindəki kimi qoşması ilə eyni söz olması isə şübhə doğurmur. 
 
 
179 
                                                 

birg
əlik 
müqayis
ə 
-da, -be-da 
-gim, -gi 
-la, (
bı-la) 
-gibi, -kimi 
 
Saylar: 
3 
6 
10 
30 
 
Şəxs 
I 
şəxsin təki  
II 
şəxsin təki 
III 
şəxsin təki
 
Sumer 
uš (weš)  
àš 
u 
uš-u  
 
əvəzlikləri:
 
ma-e, mà 
za-e, za,  zé
 
e-na, a-ne
 
Türk 
üç  
al-te  (
ş~l) 
on 
üç-on 
 
 
m
ə-n (mən) 
s
ə-n (sən) 
o, ol, an
 
 
Hal 
şəkilçiləri  bəzi  sumer  deyimlərində  türk  morfoloji  düzümünə 
uyğun
 
g
əlsə
 
d
ə,
 
əksər hallarda təyin edən sözə qoşulduğu üçün fərqlənir: 
Sumerc
ə:  šag
4
-ta
  
ursag-me-en;    sipad-men  
Türkc
ə:     ürək-dən igid-mən «igid-əm»;  çoban-mən «çobanam» 
Sumerc
ə:  e dingir  qal-qal-ene-ak-a 
Türkc
ə:     ev tanrı  böyük-böyük (
+
 yiy
əlik hal 
+
 yerlik hal) 
       «ulu 
tanrılar(ın) məbəd-in-də» 
Nümun
ə  üçün  XIX  əsrə  aid  sumer  sənədində  keçən  bir  cümlədə 
işlənmiş sipa
=
çoban, dingir
=
tanrı, itel
=
itir kimi  sumer-türk ortaq sözl
əri-
nin 
aydın görünən qramatik və oxunuş fərqinə baxaq: 
293
 
u
8
.udu.há i-na qá-ti-šu a-wi-il-dingir.iškur sipa i-te-el-a-ni-im 
«çoban Avil-Adad 
qoyunları əlindən itirdi» 
Sumer  v
ə  türk  dillərində  söz  sırasının  fərqini  əks  etdirən 
Kİ.TUŠ
 
(akadca  šubtu) «oturulan  yer»  düz
əltmə sözü sumer dilində ki «yer» və 
tuš-  «
düşmək»  ardıcıllığı  ilə,  azər  türkcəsində  isə  feil
+
şəkilçi  tüş(ər)gə 
ardıcıllığı ilə düzəlir. Sumer dilinin söz yaradıcılığındakı sıra fərqi aşağı-
dakı misallarda aydın görünür:  
293
 
Козырева, 1988, 76, 185. 
 
180 
                                                 

sag «
baş», gig «qara» > 
ur «it»                         > 
bara «
qır»                   > 
max, qal «böyük»       > 
lu «adam»                   > 
sag-gig (
baş-qara)     > 
ur-sag (it-
baş)           > 
ur-bara (it-
qır)          > 
ur-max (it-böyük)     > 
lu-qal(adam-böyük)  > 
sag-gig «
qarabaş» 
ursag «igid» 
urbara «börü» 
urmax «aslan» 
luqal «hökmdar» 
 
 
 Sumer
 
dilind
ə
 
el
ə
 
sözl
ər var
 
ki,
 
onların azər türkcəsində
 
qarşılığını 
tapmaq ç
ətinlik törətmir, çünki məna və səs uyğunluğu çox dəyişməmiş-
dir.
 
M
əsələn;
 
Az
ər dilində 
duru  
um-(maq), ümid  
yal (alovlanmaq)  
yalın (alov)  
isi-t(m
ə), isti
 
Sumer dilind
ə  
dú-ru  «saf», «
qatışıqsız»  
ù-ma  «arzu», «ist
ək»  
zal- «alovlanmaq» 
zalag «alov» 
izi «od», «at
əş»
 
Bel
ə sumer-türk paralelləri içində hətta omonim cərgə təşkil edən 
sözl
ərin olması da bu dillər arasında yaxın əlaqə olduğunu göstərir: 
uş «uzun» - «az getdi uz getdi», uzun/uzaq, uzatmaq 
uş «izləmək» - uzlaşmaq (uz-laşma) 
uş «uşaq» - uşaq (uş-aq)  
úr «öz
ək» - orta (or-ta) 
ur
4
 «biçm
ək, məhsul yığmaq» - oraq (or-aq), uralanmaq 
ur
6
//ur
7
 «
artım», «kürü vermə», «qohumluq»  - ur-va, ur-uq, uruq-turuq  
Türk dill
əri, özəlliklə, azər türkcəsi söz dağarcığının ağzını müxtə-
lif  nitq  hiss
ələri üzrə alınma sözlərə açıq saxlasa da, feillər üçün bu yol 
h
əmişə qapalı olmuşdur. Bu baxımdan, dilimizdəki bəzi feillərin sumer 
dilind
ə işlənməsi diqqəti çəkir.
294
  
Az
ər türkcəsi 
burax- 
bağla- 
ver- (ber-) 
dur- 
düş-  (tüş-ərgə) 
de- 
Sumerc
ə 
bur- 
pag- 
ba- 
d
ú
r-//d
ú
run 
túš- 
di- 
Anlamı 
«azad etm
ək» 
bağlamaq, «hasara almaq» 
verm
ək 
durmaq, «rahatlanmaq» 
oturmaq, «
düşüb-qalmaq» 
dem
ək 
294
 Müqayis
ə həm də göstərir ki, bugün sadə quruluşda görünən dol-, qıl-, qoy- kimi 
sözl
ərin bəzisi tarixən düzəlmə sözdür: do-l, qı-l, qo-y. 
 
181 
                                                 

dol-  (do-l) 
tök- 
eş- 
qaç-  
qal- 
qıl-   (kı-l) 
qoy-  (ko-y)  
qoru-  
yaz- 
çaq-  (çax-maq) 
çap- 
tax- 
d
əy-  (dəgənək) 
yar- 
yap- 
get- 
it- 
du
3
- 
dug- 
eš- 
kaš
4
- 
qal- 
ki- 
ku- 
kur- 
sar-//šar- 
saq- 
šap- 
tax- 
tag-//te(ga)- 
dar-//tar- 
tab- 
gid- 
ite- 
dolmaq 
tökm
ək 
eşmək 
qaçmaq, (türkc
ə: koş-) 
qalmaq, «yerl
əşmək» 
qılmaq, «etmək» 
qoymaq 
qorumaq 
yazmaq 
çaxmaq  
çapmaq, vurmaq 
taxmaq 
d
əymək, toxunmaq 
yarmaq 
yapmaq, örtm
ək 
getm
ək  
itm
ək 
Bu feill
ərdə özünü göstərən r~z, ş~l, g~
Ø,
 d/t~c~y, z(s)/
ş~y dialekt 
f
ərqləri digər nitq hissələrində də (isim, sifət, say) türk-sumer paralelləri 
üzr
ə özünü göstərir:  
poz(uq) - bur;  
biş (mək) «yandırmaq» - bil;  altı - ašša, alañ (açıq düzən-
lik) - aša(g);  ig (x
əstəlik) - gig; cırıq
 
(
yırtıq) - dirig;  yumru (yumuru) - 
dubur; 
 
yarım (yarı) - šurim;
  
çağa (uşaq) - sag; çibin
 
(milç
ək)
 
-
 
zibin v
ə s.  
Əlbəttə,  bu  qədim  dialekt  fərqləri  sumer-türk  əlaqələrində  bir  neçə  türk
 
dialektil
ə  təmas  olduğunu  göstərir.
 
Sumer  dilind
ə protodəclə  deyilən dil
 
qatının  subarlara,  sonrakı  paralellərin  isə
 
lulu,  qut,  turuk 
boylarına  aid
 
olduğunu düşünmək olar.
 
Öz
əlliklə,
 
sumer  dilind
ə qut sözləri daha dərin 
iz 
buraxmalı idi, çünki bir əsr boyu qutlara tabe olan sumerlər türk boyu 
olan qutlarla 
əlaqənin intensiv dövrünü yaşamışlar. 
Sumer dilind
ə türk dilləri ilə tipoloji oxşarlıqlar da vardır. Belə ki, 
ikihecalı sumer sözlərində sinharmonizm qanunu güclüdür, belə sözlərdə 
eyni sait 
işlənir: qaba «sinə», uru «şəhər», eger «arxa».
295
 Sumer dilind
ə 
söz kökü d
əyişmir, iltisaqi dillərdə olduğu kimi, şəkilçilər sözün sonuna 
dalbadal 
qoşula bilir. Lakin türk dillərindən fərqli olaraq, sumer dilində 
prefiksl
ər (önqoşma) vardır və söz sırası eme-bal (dil-manc) tipli deyim-
l
ər istisna olmaqla, yuxarıda verilən nümunələdə olduğu kimi türkcədən 
f
ərqlənir; təyin edən təyin olunandan öncə deyil (qara-baş), sonra işlənir 
(
baş-qara).   
295
 
Дьяконов,
 
1967, 50. 
 
182 
                                                 

Sumer-türk  paralell
əri  Türk  Dövlətçiliyi  tarixi  baxımından  gərəkli 
bilgil
ər verir.
 
Bel
ə ki,
 
m.ö.
 
IV-III minilliy
ə aid sosial-siyasi qurumları eh-
tiva  ed
ən terminlərlə yanaşı, bunların sırasında coğrafi durumla, əkinçi, 
heyvandar,  d
əmirçi, dulusçu sənətlərilə ilgili sözlər və məişətdə işlənən 
al
ət  adları  aydın  göstərir  ki,  sumer-türk  əlaqələri  təkcə  iki  qonşu  xalq 
arasında
 
ticar
ət  əlaqəsi  yox,
 
h
əm  də
 
çox
 
yaxın,
 
sıx  təması  əks  etdirir.
296
 
Bu s
əpkidə olan bəzi sözləri gözdən keçirək: 
Coğrafi  durumla  (landşaftla)  bağlı  bəzi  azər-sumer  paralellərində 
mü
əyyən dəyişmələr olsa da (əslində olmalıdır), onları asanlıqla seçmək 
olur.  Bel
ə ki, qır (kır, bozqır) sözü sumercə kiri
6
  sözünd
ə, «torpaq» an-
lamında quru (kuru) sumercə kur sözündə, qum sumercə «xırdalamaq», 
«
çınqıl» anlamlı qum sözündə və yaxa (yan) sumercə «kənar» anlamlı zag 
sözünd
ə  görünür.  Bəzi  astroloji  terminlərdə  də  yaxınlıq  vardır:  Günəş 
tanrısı 
d
UTU
 - od/ot, Çoban ulduzu 
Şulpae - Çolpan.  
B
əzi türk dillərində qalan ordu (qarnizon, düşərgə) və uram (küçə, 
şəhər) sözlərinin or//ur kökü sumer dilində «şəhər» anlamındakı uru sö-
zünd
ə görünür. Azər dilindəki ev sözü sumer dilində 
E 
şəklində və qapı 
sözü  d
ə 
KA
 
şəklində yazılır. Azər dilində oba şəklini almış sözə sumer 
dilind
ə  «yaşayış  yeri», «sahə,  məntəqə»  anlamında  işlənən  ub  sözündə 
rast g
əlirik.
297
           
Q
ədim türk dilində «qəbilə», «uruq» (ur-oq) anlamında olmuş *oq 
sözün
ə uyğun sumer dilində
 
«insanlar», «xalq» 
anlamında
 ÙG, UKÙ 
sözü 
işlənmişdir. Həmin  oq  kökü  azər  dilində  oğul,  oğlan  sözlərində  olduğu 
kimi,
 
sumer
 
dilind
ə də
 
ugú sözü «
doğmaq»,
 
«evlad, 
uşaq» anlamında işlə-
nir.
 
Türk dill
ərində
 
urva, uruq (uruq-turuq) sözl
ərinin kökü sumer
 
dilind
ə 
«qohumluq», «
artım», «kürü vermə» anlamları olan ur
6 
,  ur
7
  sözl
ərində 
v
ə «icma», «şəhər» anlamlı uru sözündə, torun (nəvə), törəmə sözlərinin 
kökü is
ə sumercə «balaca» anlamlı tur sözündə əks olunmuşdur. 
296
 Q
ədim  Azərbaycan  dili  (azər  türkcəsi)  üçün  qədim  Ön  Asiyanın  makroareal 
olduğunu vurğulayan prof. T. Hacıyev təhlil etdiyi bir neçə sumer-türk paralelliyindən 
alınmış nəticəni düzgün dəyərləndirir:
 
«Dil elementl
ərinin uyğunluğu ən azı
 
onu
 
göst
ərir 
ki,
 
altı minil əvvəl türkdilli etnos sumerlə (ən çox da Midiya səmtindən) yaxın mədəni, 
siyasi,  iqtisadi 
əlaqədə olmuşdur» (
Щаъыйев,
 
1983, 32); 
İstedadlı alim A. Məmmədov 
da sumer v
ə türk dilləri arasındakı əlaqəni əks etdirən xeyli paralellər ortaya çıxarmış və 
bu  n
əticəyə  gəlmişdir  ki,  türk  etnosunun  batıdan  doğuya  miqrasiyasının  artıq  nəzəri 
baxımdan ortaya qoyulması üçün müəyyən dil faktları vardır (Мамедов, 1984, 20). 
297
 Gostony, 1975, 13. 
 
183 
                                                 

Diqq
əti çəkən sosial terminlərdən biri də akad dilində kallatu kimi 
oxunan
 
v
ə sumer
 
ya
zısında 
É.
Gİ
4
.
A
 
(ev
ə gələn?)
 
şəklində verilən «gəlin» 
sözüdür. Dul 
qadın anlamı 
NU.MU.SU
 (akadca almattu) 
işarələrilə verilir, 
İ. M. Dyakonov Dulatum adlı qadını «dul qadın» sayır.
298
 Titul  bildir
ən 
sözl
ər  sırasında  türkcənin  damğaçı,  ərən,  şad,  bilgə  sözlərinə  uyğun 
sumer  dilind
ə 
DAM.GÁR
  (akadca  tamk
āru), 
ERİM.HÁ
  «ordu»,  erin  «
əs-
k
ər», şatam «nəzarətçi»,
 
bilqa «görücü», «bil
ən» sözləri vardır. 
Dövl
ətçiliklə  bağlı  bəzi  türk  sözlərinin  etimologiyası  onun  sumer 
paraleli il
ə daha asan açılır. Belə ki, bayraq (dialekt vapiantı baydaq) sözü 
sumer  dilind
ə  badara  (ba-da-ra)  şəklində  işləndiyindən  onu  *bat-ır-aq 
«sancaq», «bayraq» 
şəklində bərpa etmək olur. Yaxud C.
 
G.
 
Gastoninin 
dediyi kimi, «v
əzir» anlamlı titul bildirən 
SUKAL
 
(akadca sukallu) sözü-
nün kökünd
ə sumercənin su
 
«saqqal» sözü varsa, onda türk dill
ərində işlə-
n
ən saqqal sözünü sumercədən alınma saymaq olar.
299
 Bu  halda,  q
ədim 
ağsaqqallar şurası qurumu öncə başqa terminlə, olsun ki, KDQ-da olduğu 
kimi, qoca sözü il
ə verilmişdir.
300
 
Sumer 
yazısında
 
«tarla»,
 
«
əkinə hazır yer»
 
A.GAR
  (akadca  ugaru) 
v
ə 
GAN
  (akadca  eglu), «
əkinçi»  sözü  isə 
ENGAR
  (akadca  ikkaru) 
şək-
lind
ə  verilir  ki,  bunu  azər  dilində  ək-  feilindən  düzəlmiş  əkər  sözü  ilə 
müqayis
ə etmək olur.
301
 
Maraqlıdır ki, sumer yazısında «işlənməmiş tor-
paq»,  y
əni  əkinə  hazır  olmayan  qanqallıq 
KANKAL
 
şəklində  yazılır.
302
 
Sumer  dilind
ə  «biçmək,  məhsul  yığmaq»  anlamında  olan  ur
4
  sözü  az
ər 
dilind
əki oraq (or-aq), uralanmaq, urvalıq sözlərində görünür. Əvvəllər 
taxıl,  buğda  anlamında  işlənən  aş  sözünün  «xörək», «plov»  mənası  aş-
xana, 
aşa- («ye-») sözlərində qalmışdır. Sumer dilində isə aş sözü taxıl 
tanrısı 
d
Aşnan adında və başçıya məxsus tarla anlamında aşaq-en sözlə-
rind
ə görünür. 
Heyvanlarlıqla  bağlı  sumer  dilində  diqqəti  çəkən  «buğa», «öküz» 
anlamlı gud sözü q~ 
Ø 
dialekt f
ərqi ilə
 
türk dill
ərində eyni mənalı ud sö-
zünd
ə qalmışdır. Azər dilindəki sürü və çoban sözlərinə sumercədə eyni 
298
 
Дьяконов,
 
1990, 194. 
299
 Gostony, 1975, 32. 
300
 
Ялийаров,
 
1991. 
301
 Bu 
baxımdan, əkinlə ilgili bəzi latın terminlərinin başında işlənən aqro- sözünü də 
etrusk//türk-
latın əlaqəsinin göstəricilərindən biri olduğunu düşünmək olar. 
302
 Tosun - Yalvaç, 1989, 306, 308. 
 
184 
                                                 

anlamlarda 
işlənən şurum və siba//sipad deyimlərində rast gəlmək olur. 
Sumer  dilind
ə «quş» anlamında mušen ilə yanaşı, ušan sözü və «yuva» 
anlamında  ušub  (quş  evi)  sözü  vardır.
303
 Burada  h
ər  iki  dil  üçün  ortaq 
olan uç(maq), 
quş və eb sözləri vardır.  
Sumer 
çağında müxtəlif sənətlərlə ilgili sumer-türk paralelləri sıra-
sında tikinti və hörgü ilə bağla urgu - hörgü (ör-gü), toxuculuqda işlənən 
tuku - toku-(toxumaq), metal v
ə dəmirçiliklə bağlı tibira - dəmir (temir), 
agar  - 
ağır «metal» (ağır metal, qurğuşun) sözləri vardır. İraqda çağdaş 
Bakır-təpə (Tel-əs-Sıfr) şəhəri də sumer çağında Bad-Tibira
ki
 
adlanırdı. 
M
əişətdə  işlənən  sözlərin  bir  dildən  başqasına  keçməsi  iki  xalqın 
yaxın əlaqəsini göstərir: azgu - asqu (asqı); àştar «qıfıl» - açar; bár «qab», 
«s
əhəng» - bardaq (parç Vedi ləhcəsində), adakur - ayaq (adak, qədəh), 
kabkagak - qabqacaq (kab-*kadak) v
ə s.  
Sumer dilind
ə bal sözünün «qazmaq» və «balta» anlamı vardır ki, 
bu da az
ərcə bel və balta (bal-ta) sözlərinin ilkin anlamına işıq tutur. Bu 
dill
ər arasında ölçü anlamı, ölçü vahidi kimi işlənən sözlər arasında da 
yaxınlıq
 
vardır.
 
Bel
ə
 
ki,
 
az
ər dilində siləbəsilə (silə-bə-silə)
 
deyimi sumer 
dilind
ə sila (300 litr) sözündə, dilim-dilim, bir-iki dilim deyimi isə sumer 
dilind
ə dili və dili-dili (bir-bir, birər) sözündə görünür. Məsələn, sumer 
dilind
ə  lú-dili-dili  deyimi  «dilim-dilim  (birər)  ayrılmış  adamlar»  məna-
sında işlənir.  
Maraqlıdır ki, şeir (şe’r) sözü dilimizə ərəb dilindən keçmişdir və 
bu  fakt 
şübhə doğurmur. Lakin sumer-türk paralelləri sırasında «türkü», 
«
qoşma» anlamında şir - yır sözləri göstərir ki, söz sənəti ilə bağlı sumer 
dilind
əki şir sözü
 
sami dill
ərə keçmiş,
 
sonralar biz öz bumeranq 
yır sözü-
müzü yenid
ən ərəblərdən şe’r kimi almışıq.  
Sumer-türk 
əlaqələri baxımından, Xəzər dənizinin quzey yaxasında 
sonralar su 
altında qalmış Sumer-kənd yaşayış məskəninin adı da diqqəti 
ç
əkir. Akad.V.V.
 
Struve III minilin 
ortalarına aid (Subar çağı) Laqaşda qul 
v
ə qulluqçuların adını əks etdirən siyahı tərtib etmişdir. Burada sadalanan 
Şubur-Ana, Şubur-Baba, Şubur-Tur kimi adlarla yanaşı, türk adlarına çox 
oxşayan xeyli başqa adlar da vardır.
304
  
303
 Tuna, 1990, 13. 
304
 
d
Baba, Kaka, Katar, Ural, Uran-
kuş, Uruzi(d), Usar, Urugi, Uri, Urkatur, Urki-qara, 
Uruka,  Uru-
kugşe  (Uru  gökcə?),  Turuş,  Pirig-kura,  Puta-buda,  Sag-An-tuku,  Sagana-
kuş, Sagaru-basum, Lala və b.
 
(Струве, 1984, 91-92, 158, 175-176, 201). 
 
185 
                                                 

Bel
əliklə,
 
sumer-türk  paralell
əri  aydın
 
göst
ərir  ki,  İkiçayarasına  gələn 
sumerl
ər  burada  müxtəlif  çağlarda,  müxtəlif  dialektli  türk  boyları  ilə 
t
əmasda olmuşlar. Öncə İkiçayarası ərazidə subar, kəngər, sonra isə lulu, 
qut 
boyları  ilə  təmasda  olan  sumerlərin  Güney  Azərbaycandakı  Aratta 
ölk
əsi ilə ticarət və diplomatik əlaqələri də sumer-türk paralellərinin ya-
ranmasında rol oynamışdır. Aratta çağında özünü göstərən bu əlaqə daha 
çox  ticar
ətlə  bağlı  olsa  da,  sumerlər  dara  düşən  kimi  yardımı  Arattadan 
umurdular.  Qut  eli 
çağında da davam edən bu gələnək bir sıra tarixçilər 
t
ərəfindən  düzgün  dərk  olunmamış,  Sumerlə-Qut  münasibətlərini  yalnız 
«
düşmənçilik» kimi vermişlər. Qədim tarix uzmanı M.
 
Mirz
əyev düzgün 
olaraq, bel
ə yanaşmanı tənqid edir.
305