 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

2. Samil
ər (akad-asur, babil-aramey, yəhudi, ərəb)  
Q
ədim türk boylarının güney-batı qonşuları m.ö. IV minilin sonu, 
III  minilin 
ortalarından başlayaraq,
 
Ərəbistan
 
çöll
ərindən
 
qalxıb
 
İkiçaya-
ra
sına
 
üz  tutan  v
ə  İslamaqədər  müxtəlif  çağlarda  dəfələrlə  Azərbaycan 
bölg
ələrinə  işğalçı  kimi  girən  samidilli  boylar  idi.  Minillər  ərzində  bir-
birinin 
ardıca Azərbaycana gələn akad, asur, aramey, ərəb boyları ilə və 
Az
ərbaycana  göçürülən  yəhudilərlə  öncə  prototürk,  sonra  isə  protoazər 
boyları sıx təmasda olmuşlar. 
 
Ön  Asiyadan  türk  etnosunun 
doğu və quzey yönlərə çəkilməsi sə-
b
əblərindən biri də öncə prototürk, sonralar isə protoazər və azər türklə-
rinin güney-
batı qonşuları sami boyları ilə 3500 il davam edən əlaqə idi. 
Sami 
qonşuluğu başqa tarixi qonşulardan fərqli olaraq, Azərbaycan əha-
lisi  üçün 
ən məşəqqətli illər sayılır. Ərəb istilasına qarşı vuruşan Babək 
h
ərəkatına qədər müxtəlif çağlarda Azərbaycan bölgələri müəyyən fasi-
l
ələrlə  akad,  asur,  aramey,  babil  adı  ilə  ortaya  çıxan  sami  tayfalarının 
hücumlarına məruz qalmış, sami hökmdarlarının cəza tədbiri kimi, zəbt 
etdiyi  bölg
ələrdən türkləri uzaq ölkələrə köçürməsi, onların yerinə başqa 
xalqları gətirib yerləşdirməsi nəticəsində bir çox bölgənin demoqrafiyası 
xeyli d
əyişmişdir. 
Ərəbistan yarımadasındakı çöllərdən axın-axın İkiçayarasına sızan 
köç
əri sami tayfaları
 
buradakı münbit torpaqlarda
 
m
əskunlaşırdılar.
 
Kiçik 
d
əstələrlə  gəlib,  yerli  mədəniyətə  uyğunlaşan  və  zaman  keçdikcə  bura-
dakı sumer, türk və hurrilərlə qaynayıb-qarışan samilərdən fərqli olaraq, 
305
 «
İ. M. Dyakonov yazır ki, Uti-heqala qarşı vuruşan qut qoşunlarına Akad və Sumer 
m
ənşəli əyanlar (Nabi-Enlil və Ur-Ninazu) başçılıq ediblər və qoşunun tərkibində sözün 
h
əqiqi  mənasında  qut  dəstələri  çox  olmayıb.  Deməli,  sumer-akad  əhalisinin  bir  hissəsi 
qutların tərəfində idi və bu fakt Uti-heqalın onlara qarşı ümumi üsyan qaldırması barədə 
el
ə İ.
 
M.
 
Dyakonovun özün
ə məxsus olan fikrini təkzib edir» (Mirzəyev, 2003, 6-8). 
 
186 
                                                 

çoxsaylı çadırlarla gəlib
 
burada
 
oturan heyvandar samil
ərin
 
aqressiv 
axını 
sür
əkli davam etdiyi dövrlərdə onlar
 
yerli 
əhalini sıxışdırıb yerindən
 
çıxar-
dır,
 
İkiçayarasını
 
bölg
ə-bölgə
 
m
ənimsəyirdilər.
 
Buralarda
 
möhk
əmlənən 
sami 
tayfaları sonralar dövlət qurub, vaxtaşırı ətraf ölkələrə, o cümlədən 
Az
ərbaycana hücumlar edirdi. 
İkiçayarasına ilk gələn samilər Sumerdən yuxarı yerləşmiş və bura-
dakı Akad şəhərində oturanlar akad adlanmış, dillərinə akad dili deyilmiş-
dir.  Sonralar  g
əlib,  akadlardan  yuxarıda  Asur  şəhəri  civarında  yerləşən 
samil
ərə  asur  deyilmişdir.  Asurlardan  sonra  Babil  ətrafına  və  Dəclənin 
aşağı  axarındakı  sol  yaxasına  yerləşən  aramey  adlı  samilər  öz  dillərini 
akad  dili  saysalar  da,  asur  dili  kimi,  babil  dili  d
ə akadcanın dialekti idi. 
İslamın yayıldığı çağlarda isə bu ərazilərə ərəb köçləri olmuşdur. Akad-
lardan sonra g
ələn amorey (amurrú) samiləri güneydə Babil, quzeydə isə 
Asur dövl
ətini qurdular. 
Akad-Asur.
 
Sami 
adları
 
sumer 
yazılarında XXV
 
əsrdən
 
görünm
əyə 
başlayır.
 
İkiçayarasında  subar
 
türkl
ərini  sıxışdırıb  çıxaran,
 
güneyd
ə
 
is
ə 
Sumer 
şəhər-dövlətlərini zəbt edən akadların dili get-gedə burada ortaq 
(ümumi) 
danışıq dilinə çevrildi, sumerlərin dili isə dəftərxanalarda işlən-
m
əkdə davam edirdi. Sumerlərin mixi yazı sistemini mənimsəyib öz dil-
l
ərinə uyğunlaşdıran akadlardan çoxsaylı yazılı abidələr qalmışdır.  
 
187 

XXIV 
əsrin sonunda Akad hökmdarı Sarqonun (buna Ulu Sarqon 
da  deyilir)
 
qurduğu
 
Akad  dövl
əti
 
qısa
 
zamanda
 
İkiçayarasında
 
kiçik
 
qala-
şəhər  bəyliklərini,  şəhər-bölgə  dövlətlərini  öz  təsir  dairəsinə  sala  bildi. 
İkiçayarasının quzeyində Hat, Kaniş, Ullubi, Arman, Tourki və sair bölgə 
b
əyləri birləşib Akada hücum etsə də, Sarqon onları geri oturda bildi.
306
 
Bu 
boyların başında duran Pampa,
 
Zipan
 
(Çoban),
 
Mudakin
 
(Budak) adla-
rına sonrakı türklərdə rast gəlmək olur. Koalisiyada tourki (türk) boyuna 
İlşunail (Elçu-nail) başçılıq edirdi
.
 
Qısa müddətdə çoxlu ərazi tutmasına 
baxmayaraq,  Akad  dövl
ətinin ömrü qısa oldu; Sarqonun nəvəsi Naram-
Suen 2201-d
ə
 
türk 
boylarından
 
olan
 
qutlarla 
savaşda öldürüldü.
 
Akad dili 
is
ə sumer dililə yanaşı rəsmi dövlət dili kimi davam etdi. Beləliklə, akad-
lar  Az
ərbaycanın  batı  bölkələrində  və  batı  qonşuluğunda  subar,  arman, 
tourk 
boyları ilə qarşılaşmışlar.
  307
  
İkiçayarasına
 
XXI 
əsrin
 
sonunda
 
«
batılı»
 
anlamında
 
akadca  amurrú, 
sumerc
ə lu-mártu adlanan yeni sami boyları gəldi.
308
 Akadlardan 
yuxarı 
ərazilərə girib, yerli subar boyları ilə gündəlik təmasda olan bu sami tay-
falarının dili tədricən akad dilindən fərqlənən bir dialekt forması alırdı. 
Bu dialektd
ə danışan samilərin asur adlanması onların Asur (məbud, iyə) 
tapınağı  ilə  tanınan  subar  şəhəri  ətrafına  yerləşmələri,  Asur  məbədində 
sitayiş etmələrilə bağlı idi.
309
  
Əvvəllər  «çadırda  yaşayan»  ilk  asur  çarları  öncə  samicə  olmayan 
Apiaşal (api-asal), Uşpia /Auşpia, Kikkia kimi adlar, sonralar isə samicə 
adlar 
daşımışlar.
310
 XX 
əsrin  ortalarından  sonra  İluşuma  və  oğlu  I 
Erişum  ölkəyə
 
g
ətirilən
 
malları  vergidən  azad  etməklə,
 
qısa  zamanda
 
Asuru  regionun  ticar
ət  mərkəzinə  çevirdilər.  Batı  samilərdən  olub,  otuz 
ild
ən yuxarı hakimiyətdə qalan I Şamşi-Adad (
±
1813-1781) Asur dövl
ətini 
gücl
əndirsə də,
 
turuk  boyunun
 
dir
ənişini qırıb,
 
Az
ərbaycana
 
gir
ə
 
bilm
ədi,
 
ondan  sonra  Asur  z
əifləyib, Babil və Mitan dövlətlərinin nüfuzu altına 
düşdü.  
306
 
ИДВ, 1983, 239;  Memiş, 2002, 70. 
307
 Akad 
çağında sami-türk яlaqяsinя Qut Eli bölümündя tяkrar qayıdacağıq. 
308
 
ИДВ, 1983, 284-286. 
309
 Sonralar pers toplumunda Hörmüz (Ahura 
+ 
Mazda) 
adının tərkibində qalan və Dəc-
l
ənin
 
sağında
 
Asur,
 
solunda  is
ə
 
Qasur
 
şəhərlərinin  adına  çevrilən
 
Asur
 
(Asar)
 
teonimi 
bar
ədə «Teonimlər» bölməsində (V Bitik) geniş məlumat verilir. 
310
 I Puzur-
Aşşur, Şallimaxum, I Erişum, İkunum, I Sarqon, II Puzur-Aşşur və s. 
 
188 
                                                 

G
əlib
 
yerl
əşdiyi bölgə əhalisilə öncə mülayim davranıb,
 
yerli g
ələ-
n
əklərə uyğunlaşmağa çalışan, burada metallurgiya, arxitektura və şirəli 
keramika 
texnologiyasını mənimsəyən,
 
«geyim 
adlarından tutmuş,
 
v
əzifə 
v
ə qurum adlarına qədər» xeyli sözlər alıb mənimsəyən asurlar müəyyən 
vaxtan sonra ticar
ət sahəsində böyük başarılar əldə etdilər.
311
 Bu t
əpərli 
etnik  qüvv
ə ticarət yollarına nəzarəti əllərinə almağa çalışır və getdikcə
 
aqressivl
əşərək  güclü  ordu
 
yaradıb,
 
ətraf  bölgələrə  hücumlar  edirdilər. 
Asurlarda milli 
ovqatın yüksək olması qurduqları dövlətin uzun sürməsi-
ni t
əmin edirdi. Asurlar zaman-zaman zəifləyib başqa dövlətin vassalına 
çevrildiyi dövrl
ərdə də milli ruhu saxlaya bilmişlər. Onlar İkiçayarasında
 
orta
 
v
ə
 
yuxarı bölgələrin karvan
 
yollarını
 
ələ
 
keçirm
əklə
 
ticar
ət
 
sah
əsində 
xeyli  ir
əlilədilər.
 
Artıq  XIX-XXVIII  əsrlərdə  qonşu  ölkə  və
 
bölg
ələrdə,
 
öz
əlliklə 
 
metalişləmə sənəti gəlişmiş Anadolunun bir
 
neç
ə
 
şəhərində
 
asur
 
tacirl
ərinin
 
karum
 
(koloniya) adlanan m
əhəlləsi yaranmışdı. Bu karumlar 
şəbəkəsinin mərkəzi
 
Kaniş
 
şəhərində yerləşirdi
.
312
 
 
Ön Asiyada 
ən qüdrətli və ən zülmkar imperiya quran asurlar dörd 
t
ərəflərində yaşayan xalqlara vaxtaşırı hücum edərək yeni torpaqlar zəbt 
etmiş,
 
tutduqları
 
bölg
ələrdə
 
deportasiya
 
siyas
əti
 
aparmışlar.
 
Az
ərbaycanın 
güney-
batı bölgələri müəyyən fasilələrlə 1500 il (!) Asur ekspansiyasına 
m
əruz
 
qalmışdır.
 
Akad
 
siyas
ətini  İkiçayarasının
 
yuxarı
 
bölg
ələrində  daha 
q
əddarlıqla gerçəkləşdirən asurlar buradakı subar boylarından bəzilərini 
sıxışdırıb  yer-yurdundan  çıxarmışlar.  Həmin  bölgədə  qalmış  son  Subar 
b
əyliyini də m.ö.VII əsrdə tutub dağıtmışlar. Asurlar bütün bu aqressiya 
il
ə yanaşı,
 
tarix  üçün
 
q
ədim türklərlə bağlı əvəzsiz
 
b
əlgələr
 
d
ə vermişlər. 
Bel
ə ki, asurdilli qaynaqlarda subar, qut, zəngi, kuman və sair
 
q
ədim türk 
boyları haqqında xeyli bəlgə vardır, Mari şəhərinin xarabalığında tapılan 
yazılar isə asur-türk (turuk) savaşlarını geniş əks etdirir.
313
  
Asur dövl
ətinin tarixi bir neçə dövrə bölünür.
314
 
Əski Asur dövrü I 
İsme-Daqanla (
±
1797-1755) bitir.
 
İlk çağlarda
 
asurlar D
əcləni
 
keçib,
 
Az
ər-
311
 
Оппенхейм, 1990, 54. 
312
 
Buradakı
 
ticar
ət sənədlərində
 
Panak,
 
Aquz, 
Saklı, Ata, Tarxun, Tuman kimi türk 
şəxs adlarına rast gəlmək olur (КТИК, 1968).  
313 
Az
ər xalqı, 2000, 34-46, 58-59, 123-134. 
314
 XX 
əsrdən  I  Puzur-Aşşurla  başlanan  Əski  Asur  dövrü  I  İsme-Daqanla  (±1781-
1742)  bitir.  Orta  Asur  dövründ
ə  Aşşur-ubalit  (±1365-1330)  Asur  dövlətini  yenidən 
toparlay
ıb dirçəldir. Sonralar bir ara yenidən Babilin təsiri altına düşən Asur IX əsrin 
başlarından güclənib Babili də öz nüfuz dairəsinə salır. 
 
189 
                                                 

baycanın batı
 
bölg
ələrinə
 
soxulmaq
 
ist
əyir,
 
lakin  turuk 
boyları XIX-XVII 
əsrlərdə bu ekspansiyanın qarşısını ala bilirlər. Orta çağlarda da asur çar-
la
rının yürüşləri nəticəsiz olur.
315
 
Tarixd
ə
 
I Tiqlatpalasar
 
(1115-1077)
 
adı
 
il
ə tanınan
 
güclü siyas
ətçi
 
Tukulti-apal-
Eşşara
 
işğal etdiyi ölkə və bölgələ-
rin 
əhalisini kütləvi şəkildə
 
köçürürdü  ki,  yad
 
mühitd
ə
 
onların toparlanıb
 
birl
əşmə  imkanları  olmasın.  H.  Sever  yazır  ki,  tarixdə  «deportasyon» 
adı verilən bu olayı ilk dəfə I Tiqlatpalasar gerçəkləşdirmiş, ondan sonrakı 
asur 
çarları  da  bu  siyasəti  davam  etdirmişlər.
316
 Bu 
çağda  Asur  dövlə-
tinin  regionda
 
möhk
əmlənməsi
 
üçün 
əlverişli
 
şərait
 
yaranmışdı:
 
Het
 
döv-
l
əti  dağılmış,  arameylər Babili  gücdən  salmış,  Misir  zəifləmişdi.  Bu 
fürs
ətdən istifadə edən Asur XII-XI əsrlərdə Ön Asiyada qüdrətli dövlətə 
çevrils
ə də, aramsız aramey köçlərilə zəiflədi, bir əsr boyunca asur yazısı 
da  görünm
əz  oldu.
 
Yeni  Asur  dövrü  X-VII 
əsrləri,  II  Asurnasirpaldan 
Asur  dövl
ətinin  yıxıldığı  ilə  qədərki  zamanı  (884-612)  əhatə  edir.  II 
Sarqonla 
başlanan  Sarqonidlər  sülaləsi  (721-626)  çağında  Asur 
imperiyası  Misiri,  Suriyanı  və  Anadolunun  bəzi,  Azərbaycanın  isə 
güney-
batı bölgələrini tutmuşdu.  
Asurlar Güney Az
ərbaycana vaxtaşırı yürüş etdikcə, Urmu hövzəsi 
bölg
ələr
 
haqqında  xeyli  məlumat  verirlər.
 
Bunun
 
örn
əyini  II  Sarqonun
 
yürüş marşurutunu təhlil edərkən
 
(II  Bitik)
 
gör
əcəyik. Təkcə bu yürüşlə 
bağlı
 
ölk
ənin siyasi-iqtisali durumu
 
haqqında bilgi
 
əldə etməklə
 
ya
naşı,
 
onlarla bölg
ə üzrə toponim və etnik adları öyrənmək olur. Belə ki, həmin 
yürüşü əks etdirən sənəddə Kullar dağı (müasir Qollar), Aratta çayı, bö-
yük titulu, urika (uruq) v
ə but (boy) terminləri, qızıl, karalu, dəli, kanza-
bakan, barikan, sangi, karzi (koruz), bars, subar/sabar, saq, qarqar kimi 
çoxlu etnonim v
ə etnotoponim əks olunmuşdur. 
Babil-Aramey. Sumerd
ə III Ur sülaləsinin sonundan Kassi hakimi-
y
əti  çağına  qədərki  dövr  (m.ö.  XX-XVII)  şərti  olaraq,  Əski  Babil  çağı 
315
 Asur 
çarlarının  hakimiyət  illəri  ədəbiyatda  bir  neçə  il  aşağı-yuxarı  fərqi  ilə  belə 
verilir: Enlil-nirari (1329-1323), I Adad-nirari (1307-1275), I Salmanasar (1274-1245), I 
Tukulti-Ninurta  (1244-1208),  I 
Aşşurdan  (1179-1134),  Aşşurreşişi  (1133-1116),  I 
Tiqlat-palasar  (1115-1077), 
Aşşurbelkalı (1074-1057), IV Şamşi-Adad (1054-1051), II 
Aşşur-dan  (932-912),  II  Adad-nirari  (911-890),  II  Tukuli-Ninurti  (890—884),  II 
Aşşurnasirapal  (883-859),  III  Salmanasar  (859-824),  V  Şamşi-Adad  (823-810),  III 
Adadnerari  (810-782),  IV  Salmanasar  (781-772),  III 
Aşşurdan  (772-754),  Aşşurnerari 
(753-745),  III  Tiqlatpalasar  745-727),  V  Salmanasar  (727-722),  II  Sarqon  (721-705), 
Sinaxxerib (704- 681), Asarxaddon (680-669), Asurbanipal (668-626). 
316
 Sever, 1987, 426. 
 
190 
                                                 

adlanır. Bu çağda İkiçayarası şəhərləri sırasında Babil yüksək inkişafı ilə 
ön
ə  çıxmış  və  Asurdan  aşağı  ərazilərin  başkəndi  statusunu  qazanmışdı. 
Əski Babil çağının ilk dövründə batılı (amurru) samilər Sumerə və onun 
Elamla olan 
sınır bölgələrinə sızmışdı. Bu durumda yerli şəhər və bölgə 
b
əyləri onlara arxlalanıb, yarımüstəqil kiçik dövlətlər qururdu. Bəzi böl-
g
ələrdə  isə  hakimiyət  bu  yeni  gələnlərin  əlinə  keçirdi.  I  Şamşi-Adadın 
yürütdüyü quzeyd
əki Asur dövlətindən fərqli olaraq, Sumer və ona yaxın 
bölg
ələrdə kiçik dövlət və bəyliklər vardı. Burada batılı samilərdən olan 
Babil sülal
əsinin (1894-1595)
 
on
 
bir 
çarı sırasında özəl yeri olan
 
Hammu-
rapi
 
ətraf  bölgələrdəki  kiçik
 
siyasi
 
qurumları  birləşdirdi
 
v
ə
 
«Hammurapi 
qanunları» adı ilə tarixə düşən böyük qanunlar sistemini hazırladı. Onun 
vaxtında Babilin şöhrəti o qədər artdı ki, sonralar burada müxtəlif sülalə-
l
ər hakimiyətə gəlsə də, dövlət Babil, ölkə Babilonia adlanırdı.
317
 
XII 
əsrdə aramey (ârâmi)
 
adlanan samil
ərin yeni axını
 
intensivl
əşdi, 
F
əratla  Aralıqdənizi  arasındakı  ərazilərə  aramey  dilində  danışan  boylar
 
g
əlib
 
yerl
əşdi.
318
 Çox vaxt xaldey (kaldu) adlanan arameyl
ərin bir qismi
 
is
ə
 
Babil
 
ətrafı bölgələrdə
 
oturub,
 
yerli  kulturun  t
əsiri
 
altına düşsə
 
d
ə,
 
mixi 
yazını deyil,
 
daha asan olan öz 
yazı sistemini inkişaf etdirdi.
 
Mixi
 
ya
zıdan 
f
ərqli olaraq, Aralıqdənizi hövzəsində meydana çıxan runik əlifba əsa-
sında yaranmış aramey yazısı çox asan olduğu üçün tədricən saraylara 
yol 
tapdı və
 
az sonra Az
ərbaycanda da yazı nümunələri qalmış aramey dili 
regionda ortaq 
anlaşma dilinə çevrildi.
 
Az
ərbaycanda xristianlığın yayıldı-
ğı ilk çağlarda rahiblər Suriyada aramey (suriya) dilində təhsil alırdılar.  
Y
əhudi. Sami tayfalarından olan yəhudilərin tarixi əfsanələrlə dolu 
olsa  da, 
onların Fələstinə güneydən Misir əsarətindən və quzeydən Babil 
sürgününd
ən qayıtması tarixi həqiqətdir.
 
Quzeyd
ən daha öncə gələn bəzi 
sami boyunun da onlara 
qarışması mümkündür, çünki yevrey etnoniminin 
(samic
ə `ibri «çayın o tayından gələn») İbrahim peyğəmbərə şamil edil-
m
əsi buna əsas verir. İbrahim soyundan İsrail (Yisra’el «tanrı vuruşur») 
l
əqəbi ilə tanınan patriarx Yakov 12 yəhudi boyunun soybabası sayılır. 
Misir 
əsarətindən m.ö.
 
XIII 
əsrdə xilaskar Moşenin (Musa peyğəm-
b
ərin)  başçılığı  ilə  çıxan  İsrailoğulları  Sina  dağlarını  keçib,  Fələstində 
oturmuşlar. Bu çağlarda Fələstinə quzeydən hurri (və ola bilər ki, subar) 
tayfaları da sızmışdı. Bibliyada boy başçıları kimi adı çəkilən Seruq, Ha-
317
 Babild
ə 1741-1171-ci illər arasında kassi sülaləsi hakimiyətdə olmuşdur. 
318
 
Оппенхейм, 1990, 48. 
 
191 
                                                 

ran, 
əslində,
 
İkiçayarasının quzeyindəki bəlli Saruq və
 
Aran bölg
ələrinin 
adlarıdır.
319
 Bibliyada Ketur
 
(
=
Kantura), Aser,
 
Eli-azer
 
kimi adlar da diq-
q
əti çəkir.
 
Bu 
baxımdan, qədim yəhudi dilində Dəclə çayı adının aramey 
Diqla 
forması və hətta, əski akad İdiqla(t) formasıını deyil, daha qədim 
«iti g
ələ»
 
anlamlı türk forması İdegel (Hidegel) şəklini saxlaması dəyərli 
tarixi  b
əlgədir (Tekvin, 2.
 
14).  Y
əhudi boylarının gəlib yerləşdiyi bölgə-
nin yerli sakinl
əri fələstinlilərin dili haqqında isə elmdə bilgi yoxdur.
320
  
Musa 
peyğəmbərin adından yazılan Tövrat və sonralar bura əlavə 
olunan 
İncil birlikdə «Bibliya» adlanıb, ilk qutsal kitablardan sayılır. Əs-
lind
ə, Musa peyğəmbərin kitabları Torá (qanun) adlanır ki, bu da qədim 
türkc
ə «qanun» anlamlı törə/törü sözü ilə paralellik yaradır.
 
H
ələ m.ö.
 
IX 
əsrdən müəyyən əlavələrlə davam edən Tora m.ö.VI əsrdə yazıya alınıb, 
iki 
əsr sonra redaktə olunmuşdur. Burada yəhudi boy başçıları Davud və 
Süleymanın (Solomon) arameylərlə vuruşu, Misir və Babildən qayıtmalar 
kimi tarixi hadis
ələrlə yanaşı, xalqların şəcərəsi formasında etnoloji bəl-
g
ələr
 
d
ə
 
yer 
almışdır.
 
Əvvəllər kənan (xananey) dili kimi verilən Bibliya-
nın dili sonralar ivrit adlanmışdır. «Tanrı elçisi İbrahim» bitiyində yəhudi 
qaynaqlarındakı türklərə aid bəlgələrdən geniş bəhs etmişik. 
Az
ər-yəhudi  əlaqələrinin  tarixi  baxımından,  bəzi  xəzər  boylarının 
y
əhudi dinini qəbul etməsi azər (xəzər) xalqının inanc tarixində musəvi 
dinin mü
əyyən yeri vardır. İslamaqədər yəhudilər bir neçə dəfə türklərlə 
qarşılaşıb. Bu xalqlar arasında əlaqənin tarixi və yeri diqqətçəkən məsələ-
dir.  Bel
ə  ki,  asurlar  tərəfindən  öncə  Babil  və  Mada  əyalətlərinə  sürgün 
edil
ən  yəhudi  boyları  ilə  türklərin ilk  əlaqələri gerçəkləşmişsə,  sonralar 
Sasani 
çağında onların bir qismi Quzey
 
Az
ərbycana köçürülmüş və
 
ikinci 
əlaqə  burada  yaranmışdır. 583-də  Babil  sürgünündən  vətənə  qayıdan 
y
əhudilər qutsal «Bibliya» kitabına Babildə eşitdikləri tufan əfsanəsini və 
yerli  mifl
əri
 
əlavə
 
etmişlər.
 
Öz
əlliklə
 
Bibliyadakı
 
«
xalqların
 
şəcərəsi» 
Yaf
əsoğulları haqqında qiymətli qaynaqdır və Avropa elmi uzun müddət 
xalqların tarixini bu şəcərə daxilində öyrənməyi üstün tutmuşdur. Ancaq 
n
əzərə almaq lazımdır ki, öz çağına köklənən bu şəcərə yazıya alınanda 
artıq türklərin çoxu quzey və doğu ölkələrə köçmüşdü.  
319
 
ИДВ, 1988, 272. 
320
 Bibliyada f
ələstinlilərin kökü kasluxi adlı boyla bağlanır (Tekvin. X  b. 14.); KDQ-
da 
Kazlıq (dağı) sözünə bənzəyən bu kaslux(i) boyunun kimliyi bəlli deyil. 
 
192 
                                                 

H
ər halda, Oğuznamələrdəki Türk soykökü mifləri ilə Yafəsoğulları 
arasında paralellik vardır. Bunu yəhudi dinini qəbul etmiş xəzər kağanı 
İosifin  məktubunda  aydın  görmək  olur.  Bibliya  Yafəsoğulları  sırasında 
türk 
boylarından qamər, mada və tiras adını çəkib, saqa (aşkenaz) və türk 
(toqarma, torqom) 
boylarının da qamər soyundan törədiyini verirsə, İosif 
kağan bura uqur, turis, avar, oğuz, xəzər, bulqar, sabir və sair türk boyla-
rını
 
əlavə
 
edir.
 
M
əncə,
 
y
əhudi-türk əlaqəsi onların
 
Babil
 
sürgününd
ən
 
çox 
önc
ə baş vermişdir, çünki İbrahim peyğəmbərin İkiçayarasından yəhudi 
elin
ə getdiyi çağlarda batı subar boylarının bir qismi Fələstin tərəflərinə 
köçüb, orada yerli 
xalqın içində ərimişdi.
321
  
Mus
əvilərin  Azərbaycanda
 
v
ə
 
Quzey
 
Qafqazda,
 
öz
əlliklə
 
X
əzər 
dövl
əti çağında böyük etkisi olmuşdur.
 
X
əzər dövlətinin başçısı Tanrı-
çılıq dininə tapınsa da, dövlətdə baş nazir vəzifəsini daşıyanların soyu 
y
əhudi dinini qəbul etmişdi. Azərbaycanın quzey-doğu bölgələrinə Sa-
sani ça
ğında İrandan köçürülən tayfaların bir qismi də (dağ cuhudu) mu-
s
əvi dininə tapınmışdır.