 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

  501
  
m
ивелелтщускакригунумесиесипутесkраитиле
стщиспутес
 
Mи  vел  ел  Tускак  яри 
Гунуме(с)  иеси  пу  те(с).  Кара 
iт ил е
şти(с) пу те(с)
 
Bu 
yazıdan 
b
əlli olur 
ki, 
κ  
h
ərfi  ka 
v
ə  kak 
heca-
larıının 
ba
şında,  Κ   hərfi  kak  hecasının  sonunda,  Γ 
h
ərfi isə qu hecasında işlənə bilir:  
 
 
Troya savaşına aid bu şəkildəsə Aicas [Aykas] ilə Axillesin [Aqle] 
adı yazılmışdır. Burada  Κ[k] və  q[q] işarələri kas və aq hecalarında 
görünür: 
Etrusk yazılarında q hərfi hər yerdə [x] səsi kimi oxunur ki, bu da 
gerç
ək durumu əks etdirmir. Doğrudur, həmin hərfin bildirdiyi [q] səsinin 
fone
tik inkişafda [x]  səsinə keçməsi azər türkcəsində olduğu kimi (oq > 
ox) normal hal
dır, lakin bu fonetik dəyişməni bütün sözlərə şamil etmək 
doğru deyildir. Eyni yozum ϖ  hərfi üçün də keçərlidir. Belə ki, etrusk 
yazılarında bu hərfin  yalnız  [v,  w]  səsi, bəzən hətta [f] səsi kimi 
oxunması  da  fonetik  sistemin  inkişafında  g  >  ğ  >  v  dəyişmələrinin 
gözardı edilməsi ilə bağlıdır.  
501
 B
əzi  etrusk  yazılarında  durğu  işarəsi kimi nöqtələr verilməmişdir.  Belə  yazıların 
oxunuşunda sözlərin sınırını doğru tapmaq çətindir. Durğu işarəsi olmayan bu yazını da 
etruskoloqlar bel
ə yanlış transkripsiya edirlər: mi velelthus kakriqu numesiesi putes 
kraitiles this putes 
 
262 
                                                 

S
əs quruluşu baxımından etrusk dili ilə çuvaş dili arasında bənzərlik 
vardır. Azər türkcəsindən fərqli olaraq, bu dillərdə samit səslər cingiltili 
v
ə kar əlamətə görə zəif fərqlənir. Bu baxımdan, p/b, t/d, s/z, x/q  səsləri 
etrusk yazılarında işlənmə yerinə görə fərqli oxuna bilir.  
Etrusk m
ətnlərini oxumaq üçün öncə runik əlifbanın işlənmə özəl-
liyi, istifad
ə olunduğu dilin yazı qaydaları tədqiq olunmalıdır. Doğrudur, 
etruskologiya elminin bu sh
ədə  müəyən  araşdırmaları,  uğurları  vardır, 
lakin etrusk dilinin orfoqrafi
yasında hələ cavabını tapmamış xeyli suallar 
da vardır. Belə suallardan bir-ikisinə burada aydınlıq gətirməyə çalışaq. 
Etrusk  yazıları  ilə  məşğul  olanlar 
bilir ki, bu dild
ə  bir  sıra  sözlərin  yazılışı 
bir-birind
ən fərqlidir.  Örnəyin,  Ön Asiya 
m
ənşəli  Goroqlu  adı  etrusk  yazılarında
 
Herecele, Hercle, Xurcles, Kuruqile, 
Xurxles, Heracle, Herxle 
variantları  ilə 
görünür.  Bu etrusk  güz
güsünün  arxasında 
Herakl v
ə  Atlant motivindəki rəsmdə  isə 
Heraklın adı Kuruqile kimi yazılmışdır:  
Adların yazılışındakı fərqləri görmək üçün bir neçə örnəyə baxmaq 
kifay
ət edər:  
Troya  kralı  Priamın  oğlu  Aleksandrın  adı:  Alexsantre, Alcsentre, Alax-
santre, Elaxšntre, Elcsntre, Elxsntre. 
Menerva  tanrıcanın  adı:  Merva, 
Meneruva, Menrva, Menrua, Mnrva.  
Bel
ə yayğın və hamının bildiyi bu adların yazılışında görünən müx-
t
əliflik, təbii ki, o qədər də bilinməyən sadə apelyativ sözlərin yazılışında 
da vardır və bu durum etrusk yazılarının oxunuşunda nəzərə alınmalıdır: 
apurthe - apurte,  aule - afle, mulach - malak - mlach 
mlacaš - mlakaš - mlaxas,  larth - lart, kara - cara 
kape - cape,  zicu - zixu,  
Türk el qurumunda titul 
olub bir sıra Avrasiya xalqlarının da dilinə 
keçmiş  tarkan, tarxun  sözləri  həm də  şəxsadı  kimi  işlənmişdir.  Tarqun 
(Tarxun
) adının etrusk yazılarında bu variantları vardır: Tarquenna, Tar-
quinii, Tarxunies, Tarxun, Tarxunie, Tarxunus
.  Etruriyada  tapılan  yazı-
larda  etruskların  hətta  öz  etnik  adı  olan  rasena  (aras-ena) etnonimi də
 
rasna, rašna, rašne, rašneš, rasnea 
formalarında yazılmışdır. 
 
263 

Göründüy
ü kimi, etrusk yazılarında eyni sözün müxtəlif cür yazılışı 
var v
ə bunların hamısını imla (orfoqrafiya) xətası saymaq olmaz. Belə söz-
l
ərin  yalnız  bir  qismi  yazarın  savadı  üzündən  yanlış  yazıla  bilərdi.  Əsas 
c
əbəb isə etrusk dilinin bir neçə dialektə ayrılması ilə bağlı idi. Əslində, 
burada söhb
ət bir ədəbi dildən (etrusk) ayrı-ayrı dialektlərin yaranmasın-
dan deyil, ortaq dili formalaşdıran müxtəlif kökənli boyların dialektlərin-
d
ən gedir. Deməli, etrusk dilinin açarını tapmaq üçün önçə bu dilin dia-
lektl
ərini əks etdirən yazıların qruplaşdırılıb sistemə salınması da gərəkir.  
Etrisk sözl
ərində bəzi saitlərin yazılmaması əlifbanın fonetik və sil-
labik (hecalı) yönlərilə qarışıq xarakter daşıması ilə bağlıdır. Ona görə, 
mü
əyən sözlərdə samitlər, daha çox sonor samitlər (r, l, m, n) yazılmayan 
sait
ərlərlə  heca  şəklində  oxunanda sözün etrusk dilindəki  anlamı  türkcə 
qarşılığı ilə ortaya çıxır.  
lupu [olupu] “olüb”,  klan 
[oklan] “oğlan”, 
rth [erti] “erti//idi”, rth  [erat]  “
ər adı”,  ril [eril] “ər il” 
Göytürk v
ə etrusk yazılarında a/ə və s kimi oxunan |,  a hərfi hər 
iki yazıda bəzən sözlər arasında durğu işarəsi (ayırıcı) vəzifəsini daşıyır. 
Bu halda 
|, a 
durğu işarəsi nöqtə və vergül kimi ayrıca səs bildirmir. Ona 
gör
ə də belə orfoqrafik qaydaları bilməyən etruskoloqlar, özəlliklə uzman 
olmayan h
əvəskar araşdırıcılar bir çox mətnin transkripsiyasını yanlış ve-
rir. Örn
əyin, lemni yazısında
 
ssgas : agss
 
sözl
ərini P. Kaya  ssaqas : aqass 
şəklində  oxumaq istəmişdir,  halbuki  həmin deyim (Z) sugas  :  agıs  (Z) 
şəklində oxunmalıdır.
 
Etruskoloqlar kimi b
əzi türkoloqlar da eyni yanlışlığa yol verir. Ör-
n
əyin, bugün Rusiya türkoloqlarının öndəri sayılan türkoloq S. Q. Klyaş-
tornı mry  a kÜÇ a mrht  yazısında a durğu işarəsini ayrıca söz kimi oxu-
yur:  
tanrım  a  öçük  a  yerim. 
502
 Halbuki, burada “
tanrım öçük yerim” 
deyimi yazılmışdır.                    
Bugün soy-
şəxs adlarının yazılışında geniş istifadə olunan M(irzə) 
F(
ətəli) Axundov kimi qısaltmalar etrusk çağından işlənir. Etrusk yazıla-
rında, özəlliklə başdaşı epitafiyalarında yayğın olan bəlli adların, çoxişlə-
n
ən sözlərin baş hərfi yazılır. Belə qısaltmaların bütöv forması ikidilli ya-
zıda asan bərpa oluna bilir. Örnəyin; 
TLE 514.  
502
 
Кляшторный, 1976, 68-69. 
 
264 
                                                 

(latınca): lart cae caulias 
(etruskca): l. cae. caulias (La
rt Kayı Kaulias)  
Bu ikidilli yazıdan öyrənmək olur ki, etrusk variantında yalnız baş 
h
ərfi (l) yazılan söz Lart adı imiş. Deməli, epitafiyalarda rast gəldiyimiz l 
h
ərfli  qısaltma  Lart  kimi  oxunur.  Etrusk  yazılarında  qısaltmalar  əsasən 
epitafiyalarda, başdaşı yazılarında özünü göstərir. 
B
əzi qab-qacaq, nəsnələr üzərindəki yazılar mi (mən), mini (məni) 
əvəzliyilə başlanır və yazılı nəsnənin kimə məxsus olması, kim tərəfindən 
yapılması və ya kimə sunulması bildirilir. Bu tür yazılara başdaşı üzərində 
d
ə rast gəlmək olur:   
TLE 247: mi larises telathuras suthi (M
ən - Laris Teletura qəbri)  
TLE 154: mi lartha (M
ən Lartınam) 
ETP 341: 
mi cailes cutus (Mən - Kaylenin qutusu)     
TLE 338: mi mamerces: artesi  (M
ən Mamerkenin artesiyəm) 
TLE 35:  mini muluvanece Avile Vipiiennas (M
əni ərmağan etdi 
Avile Vibiyenna )  
Başdaşı  yazılarının  əksərində  ölənin  yalnız  adı  və  soyadı  qeyd 
olunur. Bel
ə epitafiyalar adətən th, ath, arth hərflərilə başlanır ki, bunun 
q
ədim  türk  epitafiyalarında  olduğu  kimi  ad,  ər ad  olacağını  düşünmək 
olar. Bu baxımdan, bəzi yazıların başında gələn arnth sözünü də ərən ad 
kimi yozmaq mümkündür. Örn
əyin,  
ETP 236: ath : sethrna : cracias  (Ad
ı  Seturna Kraki-as)  
ETP 237: ath : sethrna : clanti (Ad
ı Seturna oqlan-ti) 
ETP 313: arnth · vipina · cu
φre (Ərən adı  Vipina Kubre) 
B
əzi  başdaşı  yazıları  bütöv  cümlə  şəklində  olur. Örməyin,  m.ö.VI 
əsrin sonuna aid epitafiya (ETP 333) belə yazılmışdır:
 
larth laucies tha-
mequ larecesi ka iserithesi celeniarasi mini zinece vethur kam artethi  
(larth  ? laukiesl  ?  tama qu
lare keşika içeritesi keleni arasi, məni ineke 
getur, kam 
ər tedi). 
Bir saxa (yakut) m
əktəbə uşukula deyirsə, deməli onun ana dilində 
rusca 
şkola sözündəki səs düzümü yoxdur. O, tələffüz edə bildiyi vərdişlə 
bu sözü ana dilind
ə sözlərin səs-heca quruluşuna uyğunlaşdırır, dilcilikdə 
buna interferensiya deyilir. Etrusk dilind
ə də alınma sözlərin yazılışı gös-
t
ərir ki, onlar bəzi yunan-latın sözlərini tələffüz etməkdə çətinlik çəkir-
 
265 

mişlər, belə sözləri ana dilinin fonotaktikasına uyğunlaşdırıb deyirmişlər: 
Apollon > Apulu, Axilles > Aqil v
ə s.  
Etrusk yazılarında fleksiya kimi görünən usil//uselna tipli sözlərdə 
sait 
əvəzlənmələri vardır. Lakin bilmək olmur ki, burada i/e əvəzlənməsi 
usil sözün
ə şəkilçi qoşulanda baş verir, yoxsa usil//usel fərqi dialekt özəl-
liyi v
ə ya ayrı nədənlə bağlıdır. Eyni sözü clan //clenar kimi a//e əvəzlən-
m
əsini əks etdirən örnəklər haqqında da demək olar.   
Etruskoloqlar tipoloji baxımdan etrusk dilini aqqlütinativ (eklemeli) 
saysa da, sözl
ərin tərkibində görünən səs əvəzlənmələrini flektiv dillərdəki 
duruma b
ənzədir və  müxtəlif formalı  şəkilçılərin eyni qramatik funksiya 
il
ə bir sözdə işlənə bilməsini, belə durumun qoşma və bağlayıcılarda da 
görünm
əsini inflected və uninflected terminlərilə verirlər. Əlbəttə, etrusk 
dilinin  morfonoloji  quruluşundan  yalnız  bu  dilin  açarı  tapılandan  sonra 
danışmaq olar, çünki sadalanan özəlliklər morfonoloji qaydalar deyil, sa-
d
əcə dialekt fərqlərilə də bağlı ola bilər. 
Etrusk  yazılarında bəzi saitlərin yazılmaması əlifbanın tam  fonetik 
deyil, hecalı (sillabik) yazı növü ilə qarışıq bir əlifba olduğunu düşünməyə 
əsas verir. Bu baxımdan, morfonoloji özəllikləri əks etdirən sillabik yazı 
qaydalarını dəqiqləşdirməklə etrusk dilinin morfonoloji quruluşunu ortaya 
çıxarmaq olar.   
Etrusk dilinin hansı dil ailəsinə aid olması onun morfoloji qurulu-
şundan asılıdır. Tipoloji baxımdan etrusk dili bitişkən (aqqlütinativ) dillər-
d
əndir, yəni türk dili kimi söz kökünə qoşulan şəkilçilər ona yeni leksik 
v
ə qramatik məna verir. Belə dillərdə önqoşma olmur. Məsələ burasında-
dır ki, etrusk yazılarında şəkilçiləri müəyyən et-
m
ək o qədər də çətin deyil, lakin onların qramatik 
yükünü,  hansı  vəzifə  daşımasını  ayırd  etmək  isə 
ç
ətinlik  yaradır.  Örnəyin,  yazılarda  çox  işlənən 
oğlan anlamındakı clan sözünə bu şəkilçilər qo-
şula bilir:   
Tipoloji baxımdan etrusk dili eklemeli dil olduğu üçün türk dillərin-
d
əki kimi, burada da söz kökünə bir neçə şəkilçinin dalbadal qoşulması 
doğaldır: 
türk: göz-
əl-lik-lə;   etrusk: larth-al-iş-la 
B
əzi etruskoloqlar etrusk dilinə hindavropa dillərindən biri kimi bax-
dığından bu dilin morfologiyasını o dillərin qramatik kateqoriyaları ilə yoz-
 
266 

mağa çalışırlar. Etrusk dilində olmayan çins bildirən morfemlər axtarır, 
h
ətta onların hallanma formalarını “tapır”, bəzi adların sonluğunu isə adlıq 
hal forması kimi verirlər. 
Etrusk dilində isimlərin hallanması haqqında müəyyən bilgilər əldə 
edilmişdir, lakin bu sahədə uğurlar etruskoloqların güman etdiyi qədər də 
deyil. Hər halda, hələlik uzmanların hallara aid qəbul edib razılaşdıqları 
ortaq fikirləri gözdən keçirəndə etrusk dilində sözlərin hallanması ilə türk 
dili hallan
ma sistemi arasında müəyən bənzərlikləri görmək olur. 
Türk dill
əri kimi etrusk dilində adlıq halın (nominativ) şəkilçisi yox-
dur:  apa  (apa, ata), klan 
(oğlan), spur (şəhər). Uzmanlar etrusk dilində 
yiy
əlik halın (genitiv) iki cür (-s//-ş və -l) şəkilçı ilə yarandığını yazırlar: 
apa-s (apa-
nın), spur-al (şəhər-in), Laris-al (Laris-in), Ramtha-ş (Ramta-
nın).  Etruskologiyada  cəmlik  şəkilçisi  ilə  işlənən yiyəlik  halın  -ra-s 
(canlı), -xva-l (cansız) formalarını qeyd edirlər. Əgər bu yorum doğrudur-
sa, onda türk morfoloji sistemind
ən kənarda qalan bu qramatik göstərici-
nin (canlı-cansız) etrusk dilində hansı dilin qalığı olması araşdırılmalıdır. 
B
əzi uzmanlar -is, -(a)ls şəkilçilərini ikiqat yiyəlik (dubl genitiv), bəziləri 
d
ə birgəlik halı kimi I ablativ, II ablativ adlandırırlar.  
M. Pallottinonun etrusk dilind
ə  yiyəlik  halın  iki  şəkilçisi  olması 
haq
qında yozumunu A. Ayda xanım dolaşıq və yanlış sayır, doğru olaraq, 
bu şəkilçilərdən birini (-s) mənsubiyət bildirən morfem kimi dəyərləndi-
rir v
ə həmin şəkilçiyə aid bu örnəyi verir: 
503
 
Avileska apas  - “
Avileska(nın) apa-sı” 
Avileska-l apas  - “Avileska-
nın apa-sı” 
Göründüyü kimi, etrusk dilind
ə yiyəlik, birgəlik halları və mənsu-
biy
ət bildirən şəkilçilərin dəqiqləşməsinə ehtiyac vardır.  Əvvəla, nəzərə 
alm
aq lazımdır ki, eklemeli dillərdə olmayan erqativ halın etrusk dilində 
axtarılması əvəzinə bu dildə olması gərəkən mənsubiyət şəkilçisi tapılma-
lıdır. Bunun ipucu söz sırasıdır: təyin olunan sözün sonra gəlməsi, mənsu-
biy
ət bildirən şəkilçinin də ona qoşulması diqqqətə alınmalıdır. Bir nəsnə-
nin kim
ə məxsus olması onun üzərindəki yazıda mənsubiyət göstəricisinin 
işlənməsi ilə bəlirlənir. Örnəyin, “Mən Mamerkenin artesiyəm (sancağı-
yam)” deyimi olan 
bu yazıda (TLE 338) mənsubiyət bildirən -si morfemi 
bel
ə verilmişdir: mi mamerces arte-si   (mən mamerke-nin arte-si) 
503
 Ayda, 1992, 235-236. 
 
267 
                                                 

Etrusk di
lində təsirlik halı (akkuzativ) qıpçaq qrupu türk dillərində 
(ev-ni) ol
duğu kimi -ni şəkilçisilə bildirilir. Bunu I şəxsin təkini bildirən 
mi 
(mən) əvəzliyi aydın sərgiləyir: mi-ni (məni).
 
Həmin formada şəkilçi 
samitlə bitən sözlərə də qoşulur:  spur-ni (şəhər-ni). Azər türkcəsində isə 
-ni 
şıkilçisi saitlə bitən sözə qoşulur: evi-ni,  quyu-nu. Bəzi etrusk yazıla-
rında mini ilə yanaşı
 
mine//mene 
sözlərində də təsirlik halın morfemi (-ne) 
olduğunu  söyləyirlər.  Bununsa  doğru  olub-olmadığını  mətn  daxilində 
yoxlamaq gərəkir. 
M. 
Pallottino əski etrusk yazılarında yönlük hal (dative) şəkilçisi-
nin  -a 
formantı ilə bildirildiyini qeyd edir.
504
  
Türk dillərində həmin şə-
kilçinin -a//-
ə, -qa//-gə kimi bir neçə fonetik variantı vardır. 
Etrusk dilind
ə  yerlik  halın  (lokativ)  -thi//-  ti  şəkilçisilə  işlənməsi 
söyl
ənir:  spur-ti  (şəhər-də),  klan-ti  (oğlanda).  Bəzi türk dillərində  bu 
morfemin -te 
variantı etrusk deyiminə çox yaxındır: el-te (eldə). 
B
əllidir ki, türk dillərində  cəmlik  bildirən  -lar  şəkilçisi topluluq 
bildir
ən  -la,  -ar  şəkilçilərininqovuşması  ilə  (la  +  ar  = lar) yaranmışdır. 
Vaxtil
ə  həmin  -ar  morfeminin türk və  etrusk  dillərində  cəmlik bildirən 
eyni şəkilçi olduğunu göstərmişdik.
505
  B
əzi uzmanlar -r şəkilçisini canlı, 
-xva//-cva//-va//-ua 
şəkilçilərinisə cansız məfumlar bildirən sözlərə qoşul-
du
ğunu söyləyirlər:
 
ais 
(tanrı), ais-er (tanrılar); 
 
marunu-xva (marunular). 
Bel
əliklə, etrusk və türk dillərində hal və kəmiyət göstəricilərinin 
bu qısa və ötəri müqayisəsi də göstərir ki, əlifbada olduğu kimi, qramatik 
qatda da bu dill
ərin ortaq elementləri vardır. Örnəyin, hər iki dildə eyni 
anlam
lı apa sözünün hal və mənsubiyət şıkilçilərilə işlənməsini belədir:  
İsmin halları 
t
ək və cəmdə  türkcəsi 
adlıq (nominativ)  
  apa 
*apa-(a)r 
apa 
apa-(la)r  
yiy
əlik (genitiv)  
 
 
*apa-(a)l
 
*apa-r-al
 
apa-(n)
ın 
apa-lar-
ın       
t
əsirlik (akkuzativ)    *apa-ni 
*apa-r-ni 
apa-
nı   
apa-lar-
nı 
yönlük (dative)     
 
*apa-a 
*apa-r-a 
apa-(g)a//-(y)a 
apa-lar-a 
504
 Pallottino, 1975, 215. 
505
 
Ağasıoğlu, 1988, 195. 
 
268 
                                                 

yerlik (locativ)    
 
*apa-ti 
*apa-r-ti 
apa-ta 
apa-lar-ta 
çıxışlıq (ablativ) 
       ? 
apa-tan 
apalar-tan 
birg
əlik  
 
       ? 
apa-(y)nan//la 
apalar-nan//la 
M
ənsubiyət 
 
*apa-s(i) 
*apa-r-si 
apa-
sı 
apa-lar-(*s)
ı 
Etrusk dilind
ə əvəzlik kimi işlənən sözlərin olmasına heç kim şübhə 
etmir, lakin bunların şəxs, işarə, sual əvəzlikləri üzrə müəyyənləşdirilməsi 
h
ələlik tam başa çatmayıb. Bəzi işarə əvəzliklərinin fonetik dəyişmələrə 
uğraması  söylənir:  ita  >  eta  >  ta,  ika  >  eca  >ca.  I,  III  şəxs  əvəzliyini 
bildir
ən sözlər və bəzi işarə əvəzlikləri etrusk və türk dillərində oxşardır:  
şəxs əvəzliyi 
etrusk 
türk 
I 
mi 
m
ən 
II 
? 
s
ən 
III 
an 
an, o 
 
vil 
ol, vil (
çuvaş) 
işarə əvəzliyi 
pi, pul 
an, in 
bu(l) 
an, in, ol 
Etrusk dilind
ə qoşma, bağlayıcı, ədat, inkarlıq morfemi bəlirlənmə-
yib. B
əsit sintaktik quruluşlu bu dildə önqoşma, cins kateqoriyası yoxdur. 
Köm
əkçi feillər, feilin zaman, növ formaları hələlik o qədər də aydın de-
yil. Uzmanlar keçmiş zamanı bildirən -ce (-ke) şəkilçisini göstərirlər: 
sval-
ce [sağalke] - yaşadı, sağaldı; lupu-ce [ölupuke] - öldü, ölübdü  
muluvani-ce [muluvanike] - 
yapdı, qayırdı 
Bel
əliklə, etrusk dilinin müxtəlif qatlarına ötəri baxış bir daha bu 
di
lin qarışıq olduğunu, burada türk dili ilə yanaşı başqa bir (və ya iki) di-
lin öz
əlliklərinin də yer aldığını göstərir. Etrusk əlifbası göytürk əlifbası 
il
ə eyni mənşəlidir və bu dil fonetik, leksik, bəzi qramatik göstəricilərə 
gör
ə çuvaş dilinə yaxındır. Tipoloji baxımdan bitişkən (aqqlütinativ) dil-
l
ər qrupunda olan etrusk dili ilə türk dilləri arsındakı bağlantı 3 minil ön-
c
əyə  dayanır.  Birləşik  dillərin morfonoloji quruluşundakı  konservatizm 
etrusk-türk 
əlaqələrinin ortaya  çıxarılmasına  imkan  verir.  Bu imkan  isə 
etrusk dilinin daxili dialekt öz
əllikləri öyrənildikcə  daha  da  artacaqdır. 
 
269 

Bunun üçün ilk növb
ədə etrusk yazılarının bölgələr üzrə, həm də mövzu-
lara gör
ə qruplaşdırılması gərəkir.  
XIX 
əsrdə Etruskların mənşəyi problemi qabarıq şəkildə gündəmə 
g
əldi, çünki bu dönəmdə hindavropa dilli xalqların vahid dil ailəsinə mən-
sub olması yeni yaranmış tarixi-müqayisəli diçilik elmilə sübut olunmuşdu. 
Avropa m
ədəniyətinin kökündə duran etrusklarin dilisə bu ailəyə girmirdi. 
Buna gör
ə, etrusk sorununu çözmək istəyi aktuallaşmışdı. Həllini gözlə-
y
ən məsələlərsə etruskların mənşəyi və etrusk yazılarını oxumaq idi. Etrus-
kologiyada daban-dabana zidd yorumlar n
əticəsində etruskların dili kimi, 
soykökü d
ə çözülməz hala gəlmişdir. Ancaq ziddiyətli yorumlar arasında 
gerç
ək durumun çözümünə yardım edən fikirlər də vardır. Hələ XIX əsrdə 
Corc Dennis etruskları qarışıq etnos kimi öyrənməyin əhəmiyətli olaca-
ğını qeyd etmiş, ən azından, yerli uruqlarla qaynayıb-qarışmasının quşqu 
yaratmadığını söyləmişdir. Etruskların soykökü probleminə bu yanaşma 
doğrudur, çünki etruskca yazılmış mətnlərin qramer özəlliyi də qarışıq dil 
elementl
ərilə diqqəti çəkir. Bu qarışmanın etrusklar hələ Anadoluda ikən 
başlandığını  düşünə  bildiyimiz  kimi,  onların  İtaliyaya köçündən sonra 
gerç
əkləşə biləcəyini də gözardı etmək olmaz. 
Herodot  İtaliyaya  etrusk  (tirsen)  boylarının  Lidiyadan  köçdüyünü 
ya
zır. Belə bir köçün daha öncə Troyadan olması haqqında da bilgi vardır. 
Olsun ki
, Anadolunun batı bölgələri sayılan Troya və Lidiyadan olan köç-
l
ərdə bir neçə yaxın qonşu və qohum boylar iştirak etmişlər. Bunlar eyni 
v
ə ya fərqli dildə danışan boylar ola bilərdi, ancaq bunların içində türklə-
rin olması və onların da Anadolunun batı bölgələrinə doğudan, Anadolu-
nun doğusundan və Qafqazın güneyindən gəlməsi quşqu doğurmur.  
E
truskların Qafqazla bağlı olmasını S. Ferri Etruriyanın onomasti-
kası ilə yorumlamışdır. Yazar Etruriyada mövcud olmuş rutul, kaska et-
noniml
əri və Aqill, Sovan toponomlərinin qaynağını Qafqaz xalqlarından 
rutul, aqul, svan, kaska 
boyları ilə bağlayır.
506
 
Əslində, qədim kaskaylar 
(
qaşqay boyları) Qafqazda deyil, hatların quzey-doğu qonşusu kimi m.ö. 
II minilin başlarından Anadolunun orta bölgəsilə Qaradəniz arasında ya-
şayan türk boyları idi.
507
 
506
 Ferri, 1964, 497-498. 
507
 Q
ədim kaskay (qaşqay) boyu haqqında geniş bilgi üçün bax: Ağasıoğlu, 2005, 54-
62. 
 
270 
                                                 

Qafqaz-Etrusk paralell
əri  sırasında  daha  çox  etnotoponim  diqqəti 
ç
əkir,  çünki  boyadı  ilə  yaranmış  toponimlər  adını  daşıdığı  boyun  həmin 
yerd
ə  yaşadığını  göstərən tarixi tutalqa sayılır.  Bu  baxımdan,  Qafqazda 
o
lan boyadları İtaliyada da görünürsə, bunların içində alban, araz, ermen, 
qam
ər, kaspi, kayı, qapan, qaradon, ərsaq, subar kimi türk etnonimləri 
v
ə aqul, udi, çeçen, silv, rutul kimi qafqazdilli boyadlar da varsa, deməli, 
miqrasiyada türk v
ə qafqazdilli boylar iştirak etmişlər. 
Əgər Qafqaz-İtaliya  paralelləri kimi görünən  silv-silviya  (soyadı), 
rutul-rutul  etnoniml
ərini,  Çeçen-Çeçina  və  Udi-Udin  etnotoponimlərini, 
Aqul-Aqill  toponiml
ərini qafqazdilli  saysaq,  aşağıdakı  qarşılaşdırmada 
türkc
ə olan örnəklərdən yalnız Tarqu şəhərinin Dağıstanda, Tiberda çayı-
nın Karaçay elində (Tatarstanda Timer çayı var) olduğunu nəzərə alsaq, 
yerd
ə qalan adların Azərbaycanda, Xəzərdən Doğu Anadoluyacan uzanan 
bölg
ələrdə olduğunu görərik: 
  QAFQAZ-
AZƏRBAYCAN 
         
İTALİYA