• Основные стратегические варианты

evristik va ekstrapolyasiya
uslubida bashorat jarayonini tahliliy tuzilishi 
kuchsiz bo‘lsa, bashoratlarning ob’ektiv ma’lumotiga asoslangan evristik uslublardan 
qo‘llanadi. Oldingi tajribaga yoki oldingi sotuv murakkab ekstrapolyasiya 
ma’lumotlariga asoslanadi. 

---

102 
Tushuntiruvchi (eksplikativ) uslublar.
Ilmiy nuqtai nazardan ob’ektiv va 
tahliliy uslublar juda kuchli uslub hisoblanadi. U matematik modellarga asoslanadi. 
Bitta yoki bir necha holatlar ishlab chiqilib, talabni ehtimoliy baholashga olib keladi. 
 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
1.
Bozorning joriy salohiyati bilan mutlaq salohiyati o‘rtasida qanday farq 
mavjud? Ushbu ikki tushunchaning darajasini va evolyusiyasini belgilaydigan 
omillarni tavsiflab bering. 
2.
Talab determinantlari deganda nimani tushunasiz? 
3.
Bozor sig‘imi deganda nimani tushunasiz? 
4.
Tovarning hayotiylik davri modeli qanday bosqichlardan iborat? 
5.
Birlamchi talabning narx bo‘yicha elastikligi tovarning hayotiylik davrining 
turli bosqichlarida qanday rivojlanadi? 
6.
Talabni bashorat qilishning qanday usullarini bilasiz? 
7.
Birlamchi talabga ta’sir etuvchi omillarga nimalar kiradi? 
8.
Ekspert baholash usulining mazmunini ifodalab bering. 
9.
Iqtisodiy matematik uslublarga nimalar kiradi? 
10.
Ekstrapolyasiya uslubining mazmuni nimadan iborat? 
 
 

---

103 
5-BOB. FIRMANING RAQOBATBARDOSHLIGI TAHLILI 
 
5.1. Raqobatli ustunlik tushunchasi 
 
Raqobatli ustunlik - tovar yoki markaning firmaga o‘zining bevosita 
raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir ustunlik beradigan ta’rif va xususiyatlaridir. Bu 
tavsiflar g‘oyatda xilma-xil bo‘lishi va tovarning o‘ziga, asosiy va qo‘shimcha 
xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo‘lishi hamda firma 
yoki tovarga xos bo‘lishi mumkin. Demak, bunday ustunlik nisbiy bo‘ladi va tovar 
bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega bo‘lgan raqobatchiga 
nisbatan belgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi deb ataladi. 
Raqobatchining nisbiy ustunligi turli omillar bilan belgilanadi.Umuman 
olganda, bu omillarni ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi ustunliklaridan kelib 
chiqqan holda ikki toifaga ajratish mumkin. 
Agar raqobatli ustunlik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan bo‘lsa, 
u “tashqi” ustunlik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi yoki 
samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun muhim bo‘ladi. 
Binobarin, tashqi raqobatli ustunlik firmaning “bozor salohiyatini” oshiradi, 
ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini qabul 
qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib turuvchi 
sifatlarni taklif eta olmaydi. 
Tashqi raqobatli ustunlikdan kelib chiqadigan strategiya differensiasiya 
strategiyasi bo‘lib, bu strategiya firmaning marketing sohasidagi nou-xausiga, uning 
mavjud tovarlardan norozi bo‘lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va 
qondirishdagi ustunligiga tayanadi. 
Agar raqobatli ustunlik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani 
boshqarishdagi ustunligiga yoki raqobatchidan ko‘ra kamroq tannarxga erishishga 
imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi tovarga 
asoslangan bo‘lsa, bunday ustunlik “ichki ustunlik” deb ataladi. 
Ichki raqobatli ustunlik - firmaga ko‘proq rentabellik keltiruvchi va uni sotish 

---

104 
narxlarini bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko‘proq darajada chidamli 
qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir. Ichki raqobatli ustunlikka asoslangan 
strategiya xarajatlar bo‘yicha ustunlik strategiyasi bo‘lib, u asosan firmaning tashkiliy 
va ishlab chiqarish «nou-xau»siga asoslanadi. 
Raqobatli ustunlikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo‘lgan bu ikki turi 
ko‘pincha bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi ko‘nikma va 
madaniyatni talab qiladi. 
5.1.-rasmda raqobatli ustunlikning ko‘rinishi ifodalangan.
Maksimal maqbul sotish narxi 
(EXR ga nisbatan % da) 
EXR - eng xavfli raqobatchi 
Id?al 
zona 
Tannarx (EXR ga 
nisbatan % da) 
Xalokatli 
vaziyat