― pul va banklar

O„zbekiston hududida dastlabki metall tangalar
miloddan ilgarigi VI asrda 
Ahmoniy shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og‗irligi 
8,4 grammni tashkil etgan bo‗lib, ―darik‖ deb nomlangan tilla tangalar ekanligi 
taxmin qilinadi. O‗sha vaqtlarda, ya‘ni miloddan ilgarigi VI – IV asrlarda hozirgi 
O‗zbekistonning asosiy qismi, ya‘ni Xorazm, Sug‗diyona va Sak qabilalari 
yashagan hududlar Ahmoniylar davlati tarkibida bo‗lganini hisobga olsak, ushbu 
―darik‖lar O‗zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma‘lum birinchi tangalar 
bo‗lgan desak xato qilmaymiz. 
Miloddan avvalgi 330 – 327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar 
saltanatini tor – mor qilib, hozirgi O‗zbekiston zaminida joylashgan Baqtriya va
Sug‗diyonaga bostirib kiradi. Makedoniyalik Iskandar surati tushirilgan 
tangalardan vazni 4,1 g. bo‗lgan kumush draxma, vazni 8,2 g. bo‗lgan kumush 
didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo‗lgan kumush tetradraxma (to‗rt 
draxma)lar zarb qilinib, ular muomalada bo‗lgani ma‘lum. Shuningdek, vazni 8,4 
g. bo‗lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo‗lgan kumush 
dekadraxma ham zarb qilingan. 
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 donaga 
yaqini Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan. Ushbu davlat pul tizimi 
asosini o‗sha paytda draxma, didraxma, tetradraxma va dekadraxmalar tashkil 
etganligi tarixiy manbalardan ma‘lum. 

---

O‗rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida sosoniylar 
tasarrufida bo‗lgan. Bu davrda hozirgi O‗zbekiston xududida turli davrlarda zarb 
etilgan tangalar muomalada bo‗lgan. Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, 
kumush va bronzadan zarb qilingan bo‗lib, ularda sosoniy shohlariing suratlari 
bilan birga, turli hayvonlar va qushlar aksi ham tushirilgan. 
Hozirgi O‗zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida 
Sirdaryoning sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va tarixda 
eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi. 
Eftaliylar davrida O‗rta Osiyo asta sekin rivojlana boshlagan. Xalqaro savdo 
ham rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Xindiston, Eron va Vizantiya (Rum) 
bilan amalga oshirilgan. 
Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va Perozning 
kumush tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy sababi sifatida 
sosoniylar tomonidan eftaliylarga o‗lpon sifatida to‗langan juda ko‗p miqdordagi 
kumush tangalar xazinada to‗planganligiga bog‗liq deb taxmin qilinadi. 
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‗p miqdorda, ba‘zi ma‘lumotlarga 
qaraganda 200 dan ko‗proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat,
har bir yarim qaram xudud o‗zi tanga zarb qilish huquqiga ega bo‗lgan. 
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O‗zbekiston hududiga shimol va sharq 
tomonlardan turli ko‗chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib kirib kela 
boshlaydi. VIII asrning o‗rtalarida O‗rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinib, 
o‗lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt Movarounnahr deb atala boshlaydi. 
Shu davrdan boshlab muomalada bo‗lgan metall tangalar ko‗rinishida o‗zgarishlar 
yuz bera boshlaydi. Asta – sekin tangalardan shoh va hokimlarning suratlari o‗rnini 
islom oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma‘lum bo‗lgan 
tangalar davri boshlanadi. 
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan 
keyin xalifa Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun hududida yagona pul 
tizimini joriy etdi. Shu davrdan boshlab, yirik savdo bitimlarini amalga oshirish 
uchun vazni 4,3 gramm bo‗lgan oltin dinor zarb etilgan. Maosh va soliqlar to‗lovi 
uchun vazni 2,8 gramm bo‗lgan kumush drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo – 
sotiq esa mis tangalar – fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon ma‘nosini 
anglatadi) amalga oshirila boshladi. Bu pul birliklari Movarounnahrda ham o‗sha 
davrda muomalada bo‗lgan. 
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. 
Somoniylar xalifa hukmronligini rasman tan olishgan bo‗lsada, ular amalda 
mustaqil edilar. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro shahri bo‗lgan. 
Somoniylar davlati o‗z tasarrufiga hozirgi O‗zbekistonning asosiy qismi, 
Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning Xuroson viloyatini qamrab olgan, 
markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko‗proq muddat 
davomida mavjud bo‗ldi. 
XII asrning o‗rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm davlati 
kuchayib ketadi. XII asr 80 – 90 yillariga kelib Xorazm o‗ziga Movarrounnahr, 
Eron, Forsiy Iroqni bo‗ysundiradi. Xorazm davlati xorazmshoh Tekash (1172 – 

---

1200 yillar) va uning o‗g‗li Muhammad (1200 – 1220 yillar) hukmronligi 
davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan. 
Xorazmshohlar davlatida ham an‘anaviy musulmon pul birliklari – oltin 
dinorlar, kumush dirhamlar va mis fuluslari muomalada bo‗lgan. Bu tangalarda 
ham an‘ana tarzida xalifa nomi qayd qilinib, undan so‗ng xorazmshoh nomi 
bitilgan. 
Mo‗g‗ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazmda va uning tobeligidagi 
xududlarda vazni 1,8 – 1,9 gramm bo‗lgan kumush dirhamlar muomalada bo‗lgan. 
Mayda savdo – sotiq uchun mis pullar chiqarilgan. 
Mo‗g‗ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‗taradi. Bu harakat tarixda 
―Sarbadorlar‖ qo‗zg‗oloni deb nom olgan.Bu qo‗zg‗olon natijasida Samarqanddan 
mo‗g‗ullar haydab chiqariladi. 1370 yilda Samarqand taxtiga Amir Temur o‗tiradi 
va―Buyuk Temur‖ saltanatini barpo etadi. Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi 
O‗zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston. Qirg‗iziston, Afg‗oniston, Armaniston, 
Eronning barcha hududi, Iroq, Hindiston, Ozarboyjon, Gruziya, Qozog‗istonning 
bir qismi kirgan. Katta miqdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin dinorlar, 
shuningdek, vazni 1,8 gramm bo‗lgan kumush tangalar – miralar ham zarb etila 
boshlagan. 
Amir Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo‗lganligi va bu erlarda 
zarb etilgan oltin va kumush tangalar Evropada ham mashhur bo‗lganligi haqida 
ko‗p ma‘lumotlar mavjud. Birgina G‗arbiy Eron va Ozarboyjonda Amir 
Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va kumush tangalar muomalaga 
kiritilgan
15
. 
Rossiyada XIX asrda va XX asrning boshlarida naqd pul shaklida oltin 
tangalar keng qo‗llanilgan, xususan 1895 – 1897 yillardagi pul islohotlaridan keyin 
ham birinchi jahon urushiga qadar muomalada o‗n va besh so‗mlik oltin tangalar 
mavjud bo‗lgan. O‗zbekiston territoriyasida ham oktyabr inqilobiga qadar Chor 
Rossiyasining tangalari bilan bir qatorda Buxoro va Xiva xonligining oltin 
tangalaridan foydalanilgan.
Jahon 
sivilizatsiyasining 
taboro 
rivojlanib 
borishi 
va 
iqtisodiy 
munosabatlarning takomillashuvi muomalada qog‗oz pullarning vujudga kelishiga 
zamin yaratdi. Natijada, qimmatbaho metallar o‗rnini qog‗oz pullar egalladi.