― pul va banklar

4.6.7-rasm. Plastik katochkalar bilan offlayn avtorizatsiya qilish 
mexanizmi
54
 
Shu tariqa kun davomida tranzaksiyalar haqidagi ma‘lumotlar POS terminalda 
yoki unga ulangan kompyuterda yoxud terminalga o‗rnatilgan maxsus smart 
kartada yig‗iladi. Kun oxirida ushbu ma‘lumotlar protsessing markazga jo‗natiladi 
va hisob kitoblar amalga oshiriladi. 
Lokal to‗lov tizimida amal qiladigan mexanizmlar bilan bir qatorda nisbatan 
rivojlangan (lokal chegaradan chetga chiquvchi) hisob-kitob mexanizmlarni ham 
ko‗rib o‗tish joiz. Bunday to‗lov tizimlarida hisob-kitoblar mexanizmi emitent va 
54
Быстров Л.В., Воронин А.С., Гамольский А.Ю. и др. Пластиковые карты (5-е изд., перераб. и доп.). - 
"БДЦ-пресс", 2005 г. amaliy ensiklopediya ma‘lumotlari asosida tayyorlandi.
.
Tovar va xizmat 
Каrta egasi 
Karta 
To‘lov 
Аvtorizatsiya 
Xizmat ko‘rsatish 
shahobchasi 
Кarta 

---

ekvayer funksiyalarining chegaralanishi hamda ishtirokchilar tarkibiga hisob-kitob 
banki va protsessing kompaniyasining qo‗shilishi bilan murakkablashadi (3-rasmga 
qarang). 
4.6.8-rasm. Rivojlangan to‗lov tizimida plastik kartochkalar orqali 
amalga oshiriladigan hisob kitoblar mexanizmi
55
 
Bir qator g‗arb olimlari to‗lov tizimlarini uchta katta guruhga bo‗lishadi – 
kreditli, debetli va hisob-kitob to‗lov tizimlari. 
Kreditli tizim kartochka hisobraqamida boshlang‗ich nol qoldiq bo‗lishini 
ko‗zda tutadi. Kartochka bilan bo‗ladigan barcha operatsiyalar hisobraqam 
debetiga yozilib boradi va karta egasi ularni ma‘lum shartlarda so‗ndiradi. 
Debetli tizim mohiyati shundan iboratki, har bir amalga oshirilgan to‗lov 
o‗sha kunning o‗zidayoq mijozning bankdagi karta hisobraqamidan echiladi. Agar 
to‗lov summasi karta qoldig‗idan oshib ketsa, operatsiya amalga oshirilmaydi. 
Tabiiyki, debetli kartalardan foydalanganda har bir operatsiya uchun avtorizatsiya 
qilish to‗g‗ri keladi. Qulay tarafi esa ruxsat etilmagan kreditning yuzaga kelish 
xavfi yo‗qoladi.
Bank plastik kartalari o‗z vazifasiga ko‗ra hisob-kitoblarda (debetli va 
kreditli) oraliq instrument hisoblanadi. 
Kreditli mexanizm ayniqsa lokal tizimda, ya‘ni emitent ham, ekvayer ham 
bitta bank bo‗lganda qulaydir. Bunda asosan magnit chiziqli kartalardan 
55
Быстров Л.В., Воронин А.С., Гамольский А.Ю. и др. Пластиковые карты (5-е изд., перераб. и доп.). - 
"БДЦ-пресс", 2005 г.
амалий amaliy ensiklopediya ma‘lumotlari asosida tayyorlandi.
.
Emitent 
Xisob-
kitob banki 
Ekvayer 
Xizmat 
ko‘rsatish 
shahobchasi 
Кarta egasi 
Prosessing kompaniyasi 
Elektron jurnal 
журнал 
To‘lo
v 
To‘lo
v 
To‘lo
v 
Tovar 
va 
xizmat 
Sche
t 
Kart
a 
To‘lov 

---

foydalaniladi. Ushbu mexanizmda yagona so‗rov yuborish texnologiyasidan 
foydalaniladi. YA‘ni bitta so‗rov ham avtorizatsiya uchun, ham mablag‗ni karta 
hisobraqamidan echish uchun yuboriladi.