4.6.7-rasm. Plastik katochkalar bilan offlayn avtorizatsiya qilish mexanizmi 54 Shu tariqa kun davomida tranzaksiyalar haqidagi ma‘lumotlar POS terminalda
yoki unga ulangan kompyuterda yoxud terminalga o‗rnatilgan maxsus smart
kartada yig‗iladi. Kun oxirida ushbu ma‘lumotlar protsessing markazga jo‗natiladi
va hisob kitoblar amalga oshiriladi.
Lokal to‗lov tizimida amal qiladigan mexanizmlar bilan bir qatorda nisbatan
rivojlangan (lokal chegaradan chetga chiquvchi) hisob-kitob mexanizmlarni ham
ko‗rib o‗tish joiz. Bunday to‗lov tizimlarida hisob-kitoblar mexanizmi emitent va
54
Быстров Л.В., Воронин А.С., Гамольский А.Ю. и др. Пластиковые карты (5-е изд., перераб. и доп.). -
"БДЦ-пресс", 2005 г. amaliy ensiklopediya ma‘lumotlari asosida tayyorlandi.
.
Tovar va xizmat
Каrta egasi
Karta
To‘lov
Аvtorizatsiya
Xizmat ko‘rsatish
shahobchasi
Кarta
ekvayer funksiyalarining chegaralanishi hamda ishtirokchilar tarkibiga hisob-kitob
banki va protsessing kompaniyasining qo‗shilishi bilan murakkablashadi (3-rasmga
qarang).
4.6.8-rasm. Rivojlangan to‗lov tizimida plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob kitoblar mexanizmi 55 Bir qator g‗arb olimlari to‗lov tizimlarini uchta katta guruhga bo‗lishadi –
kreditli, debetli va hisob-kitob to‗lov tizimlari.
Kreditli tizim kartochka hisobraqamida boshlang‗ich nol qoldiq bo‗lishini
ko‗zda tutadi. Kartochka bilan bo‗ladigan barcha operatsiyalar hisobraqam
debetiga yozilib boradi va karta egasi ularni ma‘lum shartlarda so‗ndiradi.
Debetli tizim mohiyati shundan iboratki, har bir amalga oshirilgan to‗lov
o‗sha kunning o‗zidayoq mijozning bankdagi karta hisobraqamidan echiladi. Agar
to‗lov summasi karta qoldig‗idan oshib ketsa, operatsiya amalga oshirilmaydi.
Tabiiyki, debetli kartalardan foydalanganda har bir operatsiya uchun avtorizatsiya
qilish to‗g‗ri keladi. Qulay tarafi esa ruxsat etilmagan kreditning yuzaga kelish
xavfi yo‗qoladi.
Bank plastik kartalari o‗z vazifasiga ko‗ra hisob-kitoblarda (debetli va
kreditli) oraliq instrument hisoblanadi.
Kreditli mexanizm ayniqsa lokal tizimda, ya‘ni emitent ham, ekvayer ham
bitta bank bo‗lganda qulaydir. Bunda asosan magnit chiziqli kartalardan
55
Быстров Л.В., Воронин А.С., Гамольский А.Ю. и др. Пластиковые карты (5-е изд., перераб. и доп.). -
"БДЦ-пресс", 2005 г.
амалий amaliy ensiklopediya ma‘lumotlari asosida tayyorlandi.
.
Emitent
Xisob-
kitob banki
Ekvayer
Xizmat
ko‘rsatish
shahobchasi
Кarta egasi
Prosessing kompaniyasi
Elektron jurnal
журнал
To‘lo
v
To‘lo
v
To‘lo
v
Tovar
va
xizmat
Sche
t
Kart
a
To‘lov
foydalaniladi. Ushbu mexanizmda yagona so‗rov yuborish texnologiyasidan
foydalaniladi. YA‘ni bitta so‗rov ham avtorizatsiya uchun, ham mablag‗ni karta
hisobraqamidan echish uchun yuboriladi.