Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2. Davlat ekologik nazorati
Ijtimoiy tarakkiyot sharoitida jamiyatning tabiatga ta’sir kursatishi mukarrardir. Tabiat insonning moddiy va ma’naviy extiyojlarini kanoatlantiradigan yagona manba xisoblanadi. Inson tabiatga ta’sir kursatmasdan yashay olmaydi. SHuning uchun ishlab chikarishni va boshka faoliyatlarni shunday tashkil etish kerakki, nafakat odamlarning moslashuvi chegarasidan chikmasligi, balki shu bilan birga biosfera eng yaxshi xolatda saklanishi kerak.
Inson faoliyatining tabiatni uzgartiruvchi mikyoslarini kursatuvchi kuyidagi ma’lumotlarni keltirib utamiz. Eng sunggi taxminiy xisob-kitoblarga kura, insoniyat er bagridan yiliga 100 milliard tonna tog jinslari kazib oladi. XX asrning oxirlarida esa bu mikdor olti barobar ortgan. Dastlabki bashoratlarga karaganda, butun dunyo mikyosidagi sanoat ishlab chikarishi uch marta kupayadi. Uning bunday darajada ortishi esa insoniyatning butun sivilizatsiyasi un ming yil davomida ishlatganga karaganda turt marta kup yangi xom ashyo ressrlarini talab etadi. Olimlarning bergan ma’lumotlariga kura, olingan kazilmalarni kayta ishlashda ular massasining deyarli tukson sakkiz foizi chikindiga ajraladi va kazilmaning atigi ikki foizidan ijtimoiy extiyojlarni kanoatlantirish uchun foydalaniladi.
Xozirgi vaktda ishlab chikarish sur’ati tobora ortib bormokda. Kayta tiklanmaydigan mineral xom ashyolar iste’moli xar uttiz yilda ikki barobar ortsa, kazib olinadigan yonilgi mikdori esa xar un besh yilda ikki barobar kupayadi.
Bugungi kunda sayyoramiz urmonlari xar dakikada 20 gektarga kamayadi. Tropik urmonlar maydoni xar yili birfoizga kiskaradi. Atmosferadagi kislorod xajmi yiliga 10 milliard tonnaga kkamayadi. XXI asrning urtalarida bu borada kator muammolar kelib chikishi mumkin. Xozirgi vaktda suv, elektr kuvvati, neft, moy, mineral va organik xom ashyolar, metall, kumir va boshka tabiiy boyliklardan foydalanishda kuplab isrofgarchilikka yul kuyilayotgani xech kimga sir emas. Tashish vaktida xom ashyolar kanchalik kam yukotilsa, tabiat shunchalik kam ifloslanadi. Masalan, kumir, kum-sement va boshkalarni ochik vagonlarda tashish okibatida katta isrofgarchiliklarga yul kuyiladi, ularning ma’lum kismi shamolda uchib ketadi. Afsuski, xozirgi vaktga kadar dunyoning turli burchaklarida kumir va boshka xom ashyo maxsulotlari ochik vagonlarda tashilib, inson mexnati va maxsulotlarning bexuda sarflanishi xollari kuzatilmokda.
SHuning uchun fan-texnika tarakkiyoti tabiat boyliklari, materiallar, xom ashyolar, yonilgi va energiyadan foydalanishni tubdan yashxilashga yunaltirilishi kerak. Barcha boskichlarda, ya’ni kazib olish va xom ashyoni kompleks kayta ishlashdan tortib, oxirgi maxsulotni ishlab chikarish va undan foydalanishgacha bulgan jarayonlarda fan va texnikaning eng sunggi yutuklaridan foydalanib kurish samarali natijalar beradi. Tabiiy boyliklarni tejash, xalk xujaligining yonilgi, energiya, xom ashyo va materiallarga bulgan ortib boruvchi extiyojini kanoatlantirishda xal etuvchi omil xisoblanadi.
Bizning nazarimizda, atrof-muxitni ximoya etish va tabiiy resurslarni tiklash masalasida kuyidagilar e’tiborga olinishi kerak:

• 
  Maxaliiy va global ekoloik manitoring, ya’ni atrof-muxitning muxim xarakteristkalari xolatini, suv, tuprok, atmosferadagi zararli moddalarning konsentratsiyasini nazorat kilish va ulchash;
  
• 
  Urmonlarni tiklash va yongin, zararkundalar, kasalliklardan muxofaza kilish;
  
• 
  Kurikxonalar, etalon ekotizimlar, bebaxo tabiiy majmuilarni kengaytirish va ular sonini kupaytirish;
  
• 
  Usimlik va xayvonlarning noyob turlarini saklash xamda kupaytirish;
  
• 
  Axolining ekologik ma’rifati va madaniyatini yuksaltirish;
  

Tabiatga yangicha munosabatni shakllantirish buyicha inson faoliyatining barcha soxalarida faol ishlar olib borish, tabiatdan okilona foydalanish va tabiatni asrash texnoloiyasini ishlab chikishgina bugungi kundagi ekologik muammolarni xal etishga kolaversa, tabiat bilan uygun munosabatda bulishga kumaklashadi.
Ekologik ekspertiza – bu geografik muxitning biologik kismiga ta’sirini baxolashdir.
Ekspertiza ilmiy tekshirish yoki loyixalash institutlari tomonidan taklif kilinayotgan loyixalarni urganish va ularni amalga oshirish maksadga kanchalik muvofik ekanligini aniklab, chukur asoslangan xulosa berishdan iboratdir. Ekspertiza jaryonida korxonaning atrof muxitga, odamlarning sogligiga ta’sir kilishi jiddiy e’tiborga olinadi.
Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi:davlat ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi, vazirliklar ekspertizasi va boshkalar. Ekspertiza Uzbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza kilish Davlat Kumitasi tomonidan belgilanadi. Mazkur kumitada ekologik-geografik ekspertiza boshkarmasi faoliyat kursatadi. Taklif kilinayotgan loyixaning mazmuni, kanday tadbirlar amalga oshirilishiga karab, shu soxaning etakchi mutaxassislari u bilan tanishib chikib, uz muloxazalarini bildiradilar. Masalan, tog daryolarida yirik suv ombori kurilishi loyixasi ekspertizaga topshirilgan bulsa, u xolda muxandis-gidrotexniklar, gidrologlar, gidrobiologlar, ekologlar, geograflar, urmonchilar, iktisodchilar, xukukshunoslardan iborat gurux tashkil kilinadi va ular loyixa buyicha uzlarining takliflarini tayyorlaydilar.
80-yillarga kadar Uzbekistonda kurilgan sanoat korxonalari ekologik-geografik ekspertizadan rasmiy ravishda deyarli utkazilmagan. Albatta, korxona biror joyga kurilishi lozim topilganda usha joyning muxandis-geologik, gidrogeologik va gidrologik sharoitlari birmuncha xisobga olingan, lekin korxona keltiradigan zararli okibatlar deyarli xisobga olinmagan. SHuning uchun axoli zich yashaydigan CHirchik, Oxangaron, Fargona vodiylarida sanoat korxonalarining salbiy ta’siri tufayli atmosfera xavosi va suv xavzalari boshka rayonlarga nisbatan kuprok ifloslangan.
Endilikda, ayniksa, Uzbekiston mustakillikka erishgandan sung, yangi sanoat korxonalari ekologik me’yorlarga mos xolda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab chikarayotgan maxsulotlar, atrof muxitga chikarilayotgan chikindilar masalasi atroflicha taxlil kilinib, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va changni tutib koluvchi, ularni tozalovchi zamonaviy moslamalarni urnatishga katta axamiyat berilmokda.
O‘zbekistan Respublikasining ekologik xavfeizligini ta’minlash strategiyasi milliy xavfsizlik Konsepsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan ekologik soxadagi shaxs, jamiyat va davlatning muxim xayotiy manfaatlaridan kelib chiqadi.