0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi

0 ‘pka

O'pka (pulmo) noto'g'ri (77-rasm) konus shaklida bo'lib, o'ng va chap 

o'pka  ko'krak bo'shlig'ining  o'ng va  chap  yarmida joylashib,  plevra bilan 

o'ralgan.  Ular o'zaro ko'ks oralig'ida joylashgan a’zolar bilan ajralgan. O'pka 

past tomondan diafragmaga, old, yon va orqa tomondan ko'krak qafasi devoriga 

tegib  turadi.  Diafragmaning  o'ng  gumbazi  yuqoriroq  turgani  uchun  o'ng 

o'pka chapiga nisbatan qisqa va keng, yurak ko'krak bo'shlig'ining chap tomonida 

turgani uchun, chap o'pka qisqa va uzun bo'ladi.

O'pkaning  pastki  diafragma  yuzasi 

(fa c ie s   d iap h ragm atica) 

diafragm a 

gumbaziga mos bo'lib,  botiq,  o'pkaning 

cho'qqisi 

(apex  pulmones) 

yum aloq 

bo'ladi. O'pkaning qovuig'a yuzasi 

(facies 

costalis) 

qovuralarga  mos  ravishda 

qavariq  bo'lsa,  medial  yuzasi 

(facies 

m edialis) 

orqa  um urtqa  qismi 

(pars 

vertebralis) 

va  oldingi  ko'ks  oralig'i 

qismlaridan 

(pars  mediastinalis) 

iborat 

bo'lib,  biroz  botiqroq.  O 'pka  yuzalari 

qirralar bilan ajralib turadi.  Uning oldingi 

qirrasi 

(margo anterior) 

qovuig'a yuzasini 

medial  yuzasidan  ajratsa,  pastki  qirrasi 

(margo  inferior) 

qovurg'a  va  medial

77-rasm.  Opkaning  old  tomondan  ko'rinishi.  1-trachea;  2-apex  pulmonis;  3-lobus  supe­

rior  pulmonis  sinistri;  4-bronchus principalis  sinister;  5-fissuraoblique;  6-incisuracardiaca;

7-lobus  inferior  pulm onis  sinistri;  8-margo  inferior;  9-lobus  inferior  pulm onis  dextri; 

10-fissura  obliqua;  11-lobus medius pulmonis  dextri;  12-fissura horizontalis;  13-lobus  supe­

rior  pulnonis  dextri.

yuzalarini diafragma yuzasidan ajratadi. Qovurg'a yuzasi orqa tomonda o'tmas 

orqa qirra hosil qilib, medial yuzasiga o'tib ketadi.

Chap  o'pkaning  oldingi  qirrasida  yurak  o'ymasi 

(incisura  cardiaca) 

bo'lib,  uni  past  tom ondan  chap  o'pka  tilchasi 

(lingula  pulmonis  sinistri) 

chegaralab turadi.

Har  bir  o'pka  uning  ichiga  chuqur  botib  kirgan  yoriqlar  vositasida 

bo'laklarga bo'linadi. O'ng o'pka ikkita: gorizontal yoriq 

(fissura horizontalis) 

va qiyshiq  yoriq 

(fissura  obliqua) 

vositasida uchta:  yuqori,  o'rta va pastki 

bo'laklarga 

(lobus  superior,  media  et  inferior) 

bo'linadi.  Chap  o'pka  esa 

bitta qiyshiq yoriq 

(fissura obliqua) 

vositasida ikki: yuqori va pastki bo'laklarga 

(lobus  superior et inferior) 

bo'linadi.

H ar bir o'pkaning medial yuzasida o'pka darvozasi 

(bilus pulmonis) 

bor. 

Undan o'pkaga bosh bronx, o'pka arteriyasi, nervlar kiradi va o'pka venasi, 

limfa tomirlari chiqadi.  Bulaming hammasi o'pka ildizini 

(radix pulmonis) 

hosil qiladi. O'ng o'pka darvozasi chapiga nisbatan qisqa va keng. Unda bosh 

bronx boshqa hosilalaiga nisbatan yuqori joylashadi. Uning ostida o'pka arteriyasi 

va undan pastroqda o'pka venasi yotadi.  Chap o'pkada o'pka arteriyasi eng 

yuqorida, undan pastroqda bosh bronx va uning ostida o'pka venasi yotadi.

O'pka cho'qqisi old tomonda o'mrov suyagidan 2 sm, I qovurg'adan 3— 

4 sm yuqorida turadi. Orqada esa VII bo'yin umurtqasining qirrali o'simtasi 

sohasida turadi.

O'ng o'pkaning oldingi chegarasi VI qovuig'a tog'ayi sohasida pastki chegaraga 

o'tib ketadi. Uning pastki chegarasi o'rta o'mrov chizig'ida VI qovuig'a, oldingi 

qo'ltiq osti chizig'ida VII qovurg'a, o'rta qo'ltiq osti chizig'ida VIII qovuig'a, 

orqa qo'ltiq osti chizig'ida IX qovuig'a, kurak chizig'ida X qovuig'a va umurtqa 

yoni chizig'ida XI qovurg'a sohasida joylashgan.

Chap o'pkaning oldingi chegarasi  IV qovurg'a tog'ayi sohasida chapga 

burilib, IV qovuig'a tog'ayining pastki chekkasi bo'ylab to'sh yoni chizig'igacha 

boradi.  Undan pastga qayrilib, V qovuig'a tog'ayini kesib o'tadi. VI qovuig'a 

tog'ayiga yetganida chap o'pkaning oldingi chegarasi pastki chegarasiga o'tib 

ketadi.  Chap  o'pkaning  pastki  chegarasi  o'ng  o'pkanikidan  biroz  pastroq 

o'tadi.  O'ng o'pka chapiga nisbatan keng va qisqa bo'lgani uchun ulaming 

oldingi va pastki chegaralari bir-biridan farq qiladi.

O'pka  rentgenogrammada  ko'krak  qafasi  fonida  yorishish  maydoni 

ko'rinishida  bo'lib,  bir-biridan umurtqa  pog'onasi,  to'sh  suyagi,  yurak va 

yirik  qon  tomirlaming  quyuq  soyasi  bilan  ajrab  turadi.  Bu  soya  o'pka 

maydonining  medial  chegarasini  hosil  qiladi.  O'pka  to'qimasi havo bilan 

to'lgan  ko'p  sonli  alveola  pufakchalaridan  iborat.  Rentgen  nurlari  o'pka 

to'qimasidan  oson  o'tib,  o'pka  maydonining  yorqin  tasvirini  beradi.  Bu 

forming  tarkibi  o'ziga  xos.  Unda  o'pka  to'qimasini  hosil  qiluvchi  ayrim 

uzunlikdagi tizim-chalar kabi radial yo'nalgan qon va limfa tomirlar soyasidan 

tashkil  topadi.  O'pka  qon  tomirlarining  shoxlanishi  quyuq  soya beruvchi 

yirik o'pka arteriyasi va venasi joylashgan o'pka ildizidan boshlanadi.  Qon 

tomirlar diametri sekin-asta ko'krak qafasining lateral chekkasiga qarab kamayib

boradi va bu yerda o'pka rasmi ingichka va nozik bo‘ladi.  Medial tomonda 

tizimcha  shaklidagi soyalardan tashqari limfa tugunlarining yumaloq zich 

hosilalar  ko‘rinishdagi  soyasi  ham  ko'rinadi.  O'ng  tomonda  ildiz  soyasi 

katta,  chunki chap tomonda u yurak bilan yopilgan bo'ladi.

Yon proyeksiyada o'ng va chap o'pkalar bir-biriga qavatlanadi va oldindan 

to'sh suyagi, orqadan umurtqa pog'onasi bilan chegaralangan yagona yorug' 

maydonini  hosil  qiladi.

Yangi tug'ilgan chaqaloq o'pkasi ko'krak qafasiga nisbatan katta. U noto'g'ri 

shaklga ega bo'lib, yuqori bo'laklari kichik, pastkisi esa katta bo'ladi.  O'ng 

o'pkaning yuqori va o'rta bo'laklari bir xil.  O'pkaning tashqi yuzasi silliq. 

Ikkala o'pkaning o'rtacha og'irligi 57 g, hajmi 67 sm3,  nafas olish yuzasi 6 

m2.  Yangi tug'ilgan  chaqaloq o'pkasining uchi  birinchi  qovurg'a  sohasida 

turadi.  O 'ng va chap o'pkaning pastki chegarasi esa kattalamikiga nisbatan 

bitta qovurg'a yuqori turadi. Bu davrda o'pka parenximasi yaxshi rivojlanmagan 

bo'ladi.  Bo'laklarda  mushakli  bronxiolalar  bo'lmaydi.  Atsinuslar  yaxshi 

takomillashmagan bo'lib, ular tarkibiga  1 -3   tartibdagi nafas bronxiolalari 

kiradi. O'pka atsinuslari esa uncha ko'p bo'lmagan (24 mln) o'pka alveolalaridan 

iborat.  Bola  tug'ilgan  vaqtdan  to  7—8  yoshgacha  o'pkada  ikki  xil:  bronx 

daraxtining takomillashuvi va alveolalar sonining ko'payish jarayoni ketadi. 

Bola  hayotining  birinchi  yilida  hamda  undan  keyin  atsinus  yangi  alveola 

yo'llari  va  bor  yo'llaming  devorida  yangi  o'pka  alveolalari  hosil  bo'lishi 

hisobiga  o'sadi.  Yangi  alveola yo'llari hosil bo'lishi  7—9 yoshlarda,  o'pka 

alveolalari esa  12—15  yoshlarda tugallanadi. Alveolalaming o'lcham i bola 

tug'ilganidan  7  yoshgacha  bir  xil,  12  yoshda  ulaming  o'lcham lari  yangi 

tug'ilgan chaqaloqlarga nisbatan 2 marta, kattalarda esa 3 marta kattalashadi. 

Bola tug'ilgan vaqtdan 4 oylik bo'lgunicha o'pka alveolalarining soni 4 marta, 

uch yoshda 12 marta,  11 yoshda esa 20 marta ko'payadi. O'pka parenximasining 

tuzilishi 15-25 yoshlarda tugallanadi. O'pka cho'qqisi yangi tug'ilgan chaqaloqda

I  qovurg'a sohasida bo'lsa,  20-25  yoshlarda undan  3—4  sm yuqori turadi. 

Uning pastki chegarasi ham asta-sekin pastga tushadi.

Plevra

O'pkani  o'ragan  seroz  parda  plevra 

(pleura) 

deb  ataladi.  Plevra  ikki: 

visseral va pariyetal varaqdan iborat. Visseral (o'pkani o'ragan) plevra 

(pleura 

vesceralis  yoki  pulmonalis) 

o'pka  to'qim asiga  zich  yopishib  uni  har 

tom ondan  o'raydi  va bo'laklar o'rtasidagi  yoriqlarga  ham  kiradi.  O'pkani 

hamma tomondan o'ragan visseral plevra o'pka ildizi sohasida pariyetal plevraga 

o'tib  ketadi.  O'pka ildizidan  pastda visseral  plevra pastga tom on  yo'nalib, 

diafragmaga birikadigan o'pka boylamini 

(lig. pulmonale) 

hosil qiladi.

Pariyetal plevra 

(pleura parietalis) 

o'zining tashqi yuzasi bilan ko'krak 

qafasi devorlariga yopishsa, ichki yuzasi visseral plevraga qaragan.  Plevraning 

ichki  yuzasi  mezoteliy  bilan  qoplangan.  Pariyetal  va  visseral  varaqlar 

o'rtasidagi yoriqsimon plevra bo'shlig'ida 

(cavitas pleuralis) 

oz miqdorda

seroz suyuqligi bo‘ladi.  Bu suyuqlikni visseral plevra ishlab chiqarsa, pariyetal 

plevra so‘rib turadi,  shuning uchun uning miqdori m o'tadil holatda bir xil 

bo‘ladi. Pariyetal plevra bir butun yopiq qopcha shaklida bo'lib, joylashishiga 

qarab uch:  qovurg'a, diafragma va ko'ks oralig'i qismlariga ajratiladi.  Uning 

qovurg'a qismi 

(pleura costalis) 

qovurg'alami va qovurg'a oralig'ini ichki 

tomondan qoplaydi.  Uning ostida ko'krak ichki fassiyasi joylashgan bo'lib, 

plevra  cho'qqisi  sohasida  yaxshi  rivojlangan.  Diafragma  qismi 

(pleura 

diaphragmatica) 

diafragmaning ustki yuzasini qoplab turadi.  Mediastinal 

plevra 

(pleura  mediastinalis) 

to'sh  suyagining  orqa  yuzasidan  umurtqa 

pog'onasining  yon  tomoniga  tortilgan.  Yuqorida  qovurg'a  plevrasining 

mediastinal plevraga o'tgan joyida plevra gumbazi 

(cupula pleurae) 

hosil 

bo'ladi.  Pastda qovurg'a plevrasining diafragmal va mediastinal qismlariga 

o'tgan joyida plevra sinuslari  hosil bo'ladi.  Eng katta qovurg'a-diafragma 

sinusi 

(recessus costodiapbragmaticus) 

plevraning qovurg'a va diafragma 

qismlari o'rtasida joylashgan. Mediastinal plevra bilan diafragma qismi o'rtasida 

uncha  katta bo'lmagan  diafragma-mediastinal  sinus 

(recessus  phrenico- 

mediastinalis), 

qovurg'a  plevrasining  mediastinal  plevraga  o'tgan  yerida 

qovurg'a-mediastinal  sinus 

(recessus  costomediastinalis) 

hosil bo'ladi.

Plevra gumbazi o'ng va chap tomonda I qovuig'a bo'ynigacha, orqa tomonda

VII  bo'yin  umurtqasining  qirrali  o'simtasigacha  boradi.  Old  tomonda  I 

qovurg'adan 3—4 sm yuqori tursa, o'mrov suyagidan  1—2 sm yuqori turadi. 

O 'ng  va  chap  plevraning  oldingi  chegarasi  bir  xil  emas.  O 'ng  tomonda 

oldingi chegara plevra gumbazidan to'sh-o'm rov bo'g'imi orqasidan pastga 

to'sh suyagi tanasining orqasida o'rta chiziqdan chaproq yo'naladi. VI qovuig'a 

tog'ayining to'sh suyagiga birikkan sohada pastki chegarasi lateral va pastga 

yo'nalib, o'rta o'mrov chizig'ida VII qovurg'ani, oldingi qo'ltiq osti chizig'ida

VIII qovurg'ani, o'rta qo'ltiq osti chizig'ida IX qovurg'ani, kurak chizig'ida

XI  qovurgani  kesib  o'tib,  umurtqa pog'onasiga  keladi  va qovurganing XII 

bo'yni sohasida plevraning pastki chegarasi orqa chegarasiga o'tib ketadi.

Chap  pariyetal  plevraning  oldingi  chegarasi  uning  gumbazidan  chap 

to'sh-o'mrov bo'g'imi orqasidan to'shning chap chekkasiga yaqinroqda pastga 

tomon yo'nalib, IV qovuig'a tog'ayigacha tushadi. Pastga va lateral yo'nalib, 

to'shning chap chekkasini kesib o'tib, VI qovuig'a tog'ayigacha tushadi va 

pastki chegarasiga o'tib ketadi.  Chap qovuig'a plevrasining pastki chegarasi 

o'ngiga nisbatan biroz pastroq joylashadi. Orqada XII qovurg'a sohasida orqa 

chegarasiga o'tib ketadi. Plevraning orqa chegarasi uning cho'qqisidan pastga 

umurtqa pog'onasi bo'ylab XII qovuig'a boshchasigacha tushadi.

O'pkani qoplagan visseral plevra yangi tug'ilgan chaqaloqda juda yupqa 

bo'lib,  uning  ostidagi o'pka bo'laklari yaxshi bilinadi.  Plevra 7  yoshgacha 

rivojlanadi va takomillashadi. 7 yoshda uning tuzilishi kattalamikiga o'xshash 

bo'ladi Plevra cho'qqisi emizikli bolalarda I qovurg'adan biroz yuqori joylashadi. 

Erta bolalik davrida plevra cho'qqisi ko'krak qafasidan yuqoriga chiqadi. Bolalarda 

yog' kletchatkasi kam bo'lgani uchun pariyetal plevra ko'krak ichki fassiyasi 

bilan yaxshi birikmagan va harakatchan bo'ladi.

Ko'ks  oralig'i 

(mediastinum) 

deb  ikkita  mediastinal  plevra  o'rtasida 

joylashgan  a’zolar majmuyiga  aytiladi.  Ko'ks  oralig'i  old  tomondan  to'sh 

suyagi, orqadan umurtqa pog'onasining ko'krak qismi, yon tomondan o'ng 

va chap mediastinal plevra, pastdan diafragma, yuqoridan ko'krak qafasining 

ustki aperturasi bilan chegaralanadi. Ko'ks oralig'i oldingi va orqa qismlarga 

bo'linib, ular o'rtasidagi chegara ikkala o'pka ildizi orqasidan frontal sathda 

o'tkazilgan chiziqdan iborat.

Oldingi  ko'ks  oralig'ida 

(mediastinum  anterior) 

yurak  va  perikard, 

ayrisimon  bez,  ko'tariluvchi  aorta,  yuqori  kovak  vena  va  uning  ildizlari, 

o'pka venalari, kekirdak va bronxlar, diafragma nervi, limfa tugunlari bo'ladi.

Orqa  ko'ks  oralig'ida 

(mediastinum  posterior) 

qizilo'ngach,  ko'krak 

aortasi, ko'krak limfa yo'li, limfa tugunlari, pastki kovak vena, toq va yarim 

toq venalar,  adashgan nerv va ichki a’zo nervlari yotadi.

Hoziigi vaqtda ko'ks oralig'i ikkiga: yuqori va pastki qismlaiga bo'linadi. 

Ular o'rtasida chegara qilib,  to'sh sopini tanasiga birikkan joy bilan IV—V 

ko'krak umurtqalariaro togay o'rtasida o'tkazilgan shartli sath olinadi. Yuqori 

ko'ks  oralig'ida 

(mediastinum  superior) 

ayrisimon  bez,  o 'ng  va  chap 

yelka-bosh venalari,  yuqori kovak vena,  aorta ravog'i va uning tarmoqlari, 

traxeya,  qizilo'ngach,  o'ng va chap simpatik poya,  adashgan va diafragma 

nervlari joylashadi.

Pastki ko'ks oralig'i 

(mediastinum inferior), 

o'z navbatida, uch: oldingi, 

o'rta va orqa qismlaiga bo'linadi.

Oldingi  ko'ks  oralig'i 

(mediastinum  anterior) 

to 'sh   siyagi  tanasi 

bilan perikardning oldingi devori  o'rtasida yotadi.  Unda ko'krak ichki qon 

tomirlari,  to'sh  yoni,oldingi  ko'ks  oralig'i,  perikard  oldi  limfa  tugunlari 

joylashadi.

O 'rta  ko'ks  oralig'ida 

(mediastinum  medium) 

perikard,  yurak,  yurak 

qon tomirlar, bosh bronx, diafragma nervi, traxeya bronxial limfa tugunlari 

joylashadi.

Orqa  ko'ks  oralig'i 

(mediastinum  posterior) 

perikard  bilan  umurtqa 

pog'onasi o'rtasida yotadi.  Unda pastga tushuvchi aorta,  toq va yarim toq 

venalar,  qizilo'ngach,  adashgan  nervlar,  ko'krak limfa  yo'li,  o'ng  va  chap 

simpatik poya, limfa tugunlari joylashadi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda diafragma yuqori joylashib, plevra qopchalari 

bir-biridan  uzoq  turgani  uchun  ko'ks  oralig'i  ancha  keng  va  qisqa  bo'lib, 

ko'krak bo'shlig'ining yarmini,  bir oylik bolada esa  1/3  qismini  egallaydi. 

Uning  oldingi  qismi keng,  orqasi  tor bo'ladi.  Diafragma  cho'qqisi  pastga 

tushishi natijasida ko'ks oralig'i uzayib torayadi va 3 yoshda kattalamikiga 

o'xshash  shaklni  oladi.

SIYDIK  YA  TANOSIL  APPARATI

Odamda  siydik va tanosil apparat 

(apparatus urogenitaIis)ning 

tuzilishi 

va vazifasi  xilma-xil,  lekin  rivojlanish  nuqtayi  nazaridan bir-biriga bog'liq 

ikki: siydik ajratish va tanosil a’zolari tizimini o'z ichiga oladi.

Siydik  ajratish  a’zolari 

(organa  urinaria) 

qondan  siydik  ajratuvchi 

(buyrak),  siydikni  buyrakdan  olib  ketuvchi  (buyrak  kosachalari,  buyrak 

jomi,  siydik  yo'li),  siydikni  to'plovchi  (qovuq)  va  organizmdan  chiqarib 

yuboruvchi  (siydik  chiqarish  nayi)  dan  iborat.

Siydik  ajratish  a’zolarining  rivojlanishi

Buyrak mezodermadan rivojlanib uch davmi o'taydi:

1.  Bosh  (boshlang'ich)  buyrak 

(pronephros) 

pastki  bo'yin  va  yuqori 

ko'krak segmentlari nefrotomlaridan homila hayotining 3-haftasida paydo 

bo'lib,  tepadan  pastga tom on  qator joylashgan  (5—8)  naychadan  iborat. 

H ar qaysi  naycha  lateral  uchi bilan bir-biriga  tutashib, 

pronephros 

ning 

umumiy nayini  hosil qiladi.  Bu  nay  pastga tom on o'sib,  birlamchi  ichak 

nayining  pastki  uchiga  qo'shiladi.  Naychalaming  medial  uchlari  biroz 

kengayib tanani ikkilam-chi bo'shlig'iga ochiladi.  Ikkilamchi bo'shliqning 

ichki devori yaqinida har qaysi naycha qarshisiga arteriya keladi.  U  mayda 

tar-moqlarga bo'linib, chigal hosil qiladi va suyuqlik qondan naychalarga 

so'riladi.  Bosh buyrak juda qisqa vaqt (40—50 soat) ichida navbatdagi davrga

- mesonephros 

ga o'tadi.

2.  Birlamchi  buyrak  (Volf tanasi) 

(mesonephros) 

homila  hayotining 

uchinchi haftasi oxirida ko'krak va bel segmentlari nefrotomlaridan rivojlanadi 

va 25—30 ta buralma naychalardan iborat bo'ladi. Birlamchi buyrak naychalari 

berk uchi  kengayib  kapsula  hosil  qiladi.  Bu  kapsulaga tomirli  chigal  o'sib 

kirib, buyrak tanachasi hosil bo'ladi. Naychaning ikkinchi uchi boshlang'ich 

buyrak nayiga qo'shiladi va mezonefros (volf) nayi 

(ductus mesonephricus) 

nomini  oladi.  Birlamchi buyrak homila hayotining ikkinchi oyi oxirida o'z 

vazifasini  ado  etib,  uchinchi  davrdagi  doimiy  buyrak  paydo  bo'ladi.  Volf 

nayi saqlanib qoladi va tanosil a ’zolar taraqqiyotida ishtirok etadi.

3.  Doimiy buyrak 

(metanephros) 

homila hayotining 2-oyi oxirida  ikki 

xil  manbadan:  metonefrogen  to'qimadan  va  mezonefros  nayining  siydik 

nayi o'simtasining proksimal uchidan alohida-alohida rivojlanadi.  Siydik nayi 

o'simtasi yuqori tomonga-metanefrosga qarab o'sadi va uchi kengayib, buyrak 

jomini hosil qiladi.  Buyrak jom i ikkiga bo'linib katta kosachalami,  ular, o'z 

navbatida  shoxlanib,  kichik  kosachalami  va  ularga  qo'shilgan  buyrak 

naychalarini hosil qiladi.  Bulaming hammasi metonefrogen to'qim a bilan

o ‘raladi. Bu to'qimadan buyrak naychalari 

(nefron naychalari) 

hosil bo'ladi. 

Homila hayotining  3-oyida doimiy buyrak birlamchi buyrak o'm ini oladi. 

Doimiy buyrakning taraqqiyoti bola tug'ilganidan so'ng tugallanadi.

Siydik yo'li mezonefral nayning o'simtasidan hosil bo'ladi. Bu o'simtaning 

kaudal uchi mezonefral naydan ajrab, qovuqning mezonefral nayining kaudal 

qismidan hosil bo'ladigan sohasiga ochiladi.

Qovuq homila  hayotining  7-haftasida kloaka,  allantois va  mezonefral 

naylaming kaudal qismining o'zgarishidan hosil bo'ladi. Homila hayotining 

2

-oyida qovuq tubi va uchburchagi allantoisni pastki qismi bilan mezonefral 

naylaming quyadigan qismlaridan,  tanasi esa  allantoisning o'rta qismidan 

hosil bo'ladi. Allantoisning pastki qismi esa siydik chiqarish nayiga aylanadi.

Siydik  ajratish  a’zolari  taraqqiyotida  ham  turli  xil  o'zgarishlar uchrab 

turadi.  Bular  buyraklar  miqdorining  o'zgarishi,  buyraklar joylashishining 

o'zgarishiga bo'linadi. Ba’zan buyraklar uchta bo'ladi. Bunda qo'chimcha buyrak 

doimiy buyraklardan birining ostida yoki ikki buyrak o'rtasida,  umurtqalar 

tanasining oldida joylashgan bo'ladi.  Ba’zida esa ikki buyrak o'm ida bitta 

kattalashgan buyrak hosil bo'lishi mumkin.

Buyraklar joylashishining o'zgarishi 

(distopiya) 

ham  bir necha holatda 

bo'lishi  mumkin.  Buyrak  pastki  bel  umurtqasi,  yonbosh  chuqurchasi  va 

chanoq  bo'shlig'ida  ham   joylashishi  mumkin.  Bu  hollar  bir  tomonlama 

yoki  ikki  tomonda  uchrashi  mumkin.  Agar ikkala  buyrak past joylashgan 

bo'lsa,  ulaming uchlari o'zaro qo'shilib,  taqasimon buyrak hosil bo'ladi.

Qov simfizi sohasida suyaklar o'zaro birikmay qolsa, qovuq old tomondan 

ochiq  qolishi  mumkin 

(ectopia  vesicae). 

Bu  anomaliya  ko'pincha  siydik 

chiqaruv nayining bitmasligi 

(hypospadia  penis) 

bilan birga uchraydi.

Buyrak

Buyrak 

(ren, 

grekcha 

nephros) 

siydik  ajratib  chiqaruvchi juft  a’zo. 

U 

loviyasimon shaklga ega bo'lib,  katta yoshdagi  odamlarda uzunligi  10—12 

sm,  kengligi  5—6  sm,  qalinligi  4  sm,  og'irligi  120—200 g bo'ladi.  Buyrak 

to 'q qizil rangli bo'lib,  oldingi yuzasi 

(facies anterior) 

qavariq, orqa yuzasi 

(facies posterior) 

yassiroq bo'lib, yuqori uchi 

(extremitas superior), 

pastki 

uchi 

(extremitas  inferior), 

qavariq  lateral  qirrasi 

(margo  lateralis), 

botiq 

medial qirrasi 

(margo medialis) 

tafovut qilinadi. Medial qirrasining o'rtasida 

oldingi va orqa yuzalari bilan chegaralangan botiqlik, buyrak darvozasi 

(hi!us 

renalis) 

joylashgan.  Bu yerdan buyrak ichiga arteriya va nervlar kiradi, undan 

esa siydik yo'li, vena va limfa tomirlari chiqadi.  Buyrak darvozasi ichkariga 

botib kirgan buyrak bo'shlig'iga 

(sinus renalis) 

o'tib ketadi.

Buyrak bel  sohasida umurtqa  pog'onasining  ikki  yon tomonida  qorin 

bo'shlig'ining orqa devorida qorin pardaning orqasida joylashgan. Buyraklaming 

yuqori uchlari bir-biriga yaqin joylashsa, pastki uchlari uzoqroq turadi. Chap 

buyrak o'ngiga nisbatan yuqoriroq turadi.  Chap buyrakning yuqori uchi XI 

ko'krak umurtqasining o'rtasida,  pastki  uchi  III bel umurtqasining yuqori

chekkasi  sohasida  turadi.  O lng  buyrakning  yuqori  uchi  XI  ko‘krak 

umurtqasining  pastki  chekkasi  sohasida,  pastki  uchi  esa  III  bel  umurtqa 

tanasining o‘rta sohasida turadi. XII qovuig'a chap buyrakning orqa yuzasining 

o‘rtasidan, o'ng buyrakning esa yuqori uchidan kesib o'tadi.

Buyrakning  orqa  yuzasi  pardalari  bilan  diafragmaga,  belning  kvadrat 

mushagi, qorinning ko'ndalang mushagi va katta bel mushagiga tegib turadi. 

Uning yuqori uchida buyrak usti bezi joylashgan.  Buyrakning oldingi yuzasi 

qorinparda bilan qoplangan bo'lib, ichki a’zolaiga tegib turadi. O'ng buyrakning 

oldingi yuzasini yuqori uchdan ikki qismiga jigar tegib tursa, pastki uchdan 

biriga  o'ng  yo'g'on  ichak  burilish burchagi,  uning  medial  chekkasiga  o 'n  

ikki barmoq ichakning tushuvchi qismi tegib turadi. Chap buyrakni oldingi 

yuzasini yuqori uchdan biriga  m e’da,  o'rta qismiga m e’da osti bezi, pastki 

qismiga och ichak qovuzloqlari tegib turadi. Uning lateral chekkasi taloqqa va 

chap chambar ichak burilish burchagiga tegib turadi.

Buyrakni  kesib  ko'rganimizda  (78-rasm)  u  ikki  xil  moddadan:  tashqi

0,4—0,7 sm qalinlikdagi po'stloq va 2—2,5 sm qalinlikdagi mag'iz moddadan 

iborat. Buyrakning po'stloq moddasi