0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(rr. nasalis) burun
bo'shlig'i oldingi qismi shilliq pardasiga.d) 2-4 tauzun kipriksimon nervlar (nn. ciliares longi) oldinga tomon yo'nalib ko'z olmasining oqliq va tomirli pardasiga boradi. e) g'altak osti nervi
ustki qiyshiq mushak ostidan o'tib ko'zni ichki burchagi pastki qovoq va burun ildizi terisini innervatsiya qiladi. 0 orqa g'alvirsimon nervlar
g'alvirsimon katakchalar va ponasimon suyak bo'shlig'i shilliq qavatini innervatiya qiladi. Uning shoxi
bosh miya qattiq pardasini innervatiya qiladi. g) qo'shuvchi shox
sezuvchi tolalardan iborat bo'lib, kiprikli tugunga boradi. Kiprikli tugun
parasimpatik nerv tizimi tarkibiga kiradi.Undan chiqqan 15-20 takaltakiprikli nervlar
ko'z olmasini sezuvchi va vegetativ innervatsiya qiladi. Yuqori jag' nervi
uch shoxli tugundan boshlanib, oldinga qarab yo'naladi va yumaloq teshik orqali qanot-tanglay chuqurchasiga chiqadi. Teshikka kirishdan oldin undan o'rta kalla chuqurchasi sohasidagi bosh miyaning qattiq pardasini innervatsiya qiluvchi
chiqadi. Qanot- tanglay chuqurchasida ustki jag' nervidan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. Ko'z kosasining pastki nervi (n. infraorbitalis) yuqori jag 1 nervini bevosita davomi. Ko‘z kosasining pastki tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi. Ko'z kosasida ko'z kosasi osti egatda yotadi va ko'z kosasi osti kanali orqali ustki jag'ning oldingi yuzasiga chiqadi. Bu yerda nerv quyidagi shoxlami beradi. Bular pastki qovoq terisiga yo'naluvchi pastki qovoq shoxlari
tashqi burun terisiga tarqaluvchi burun shoxlari (rr.nasales externi), yuqori lab shoxlari (rr.Iabiales superiores). Bundan
tashqari ko'z kosasi egatida va kanalida undan yuqorigi oldingi, o'rta va orqa alveolyar shoxlar (rr.alveolares superiores an teriores, m edius et posteriores) chiqib, yuqori jag' ichida yuqori jag' chigalini hosil qiladi. Uning yuqori tishlar shoxlari
yuqori jag' tishlarini innervatsia qilsa, yuqori milk shoxlari
milkni innervatsiya qiladi. Ko'z kosasining pastki nervining burun ichi shoxlari
burun bo'shlig'i oldingi qismi shilliq pardasini innervatsiya qiladi. 2. Yonoq nervi
yuqori jag' nervidan qanot tanglay chuqurchasida boshlanib, ko'z kosasining pastki tirqishi orqali ko'z kosasiga kiradi. Bu yerda ko'z yoshi nerviga qo'shiluvchi parasimpatik tolani beradi. Keyin nerv yonoq suyagining yonoq-ko'z kosasi teshigiga kirib, suyak ichida ikki shoxga bo'linadi. Yonoq-chakka shoxi (r. zygom aticotemporalis) o'z nomidagi teshik orqali chiqib chakka sohasi va ko'zning tashqi burchagi terisini innervatsiya qiladi. Yonoq-yuz shoxi
o'z nomidagi teshik orqali chiqib, yonoq sohasi terisini innervatsiya qiladi. 3. Tugun shoxlari (rr. ganglionares) tarkibida sezuvchi va parasimpatik tolalar bo'lib, qanot-tanglay tuguni va undan chiquvchi shoxlarga qo'shiladi. Qanot-tanglay tuguni (ganglion pterygopalatinum) parasimpatik nerv tizimi tarkibiga kirib, undan quyidagi shoxlar chiqadi: a) medial va lateral ustki orqa burun shoxlari (rr. nasales posteriores superiores mediates et latetales) ponasimon-tanglay teshigi orqali kirib, burun bo'shlig'i shilliq pardasini va bezlarini innervatsiya qiladi. Uning medial shoxining yirik tarmog'i bo'lgan burun-tanglay nervi (n. nasopalatinus) keskich kanal orqali qattiq tanglay shilliq pardasiga tarqaladi. b) katta va kichik tanglay nervlari
shu nomdagi kanal orqali o'tib, yumshoq va qatiiq tanglay shilliq pardasiga boradi. d)pastki orqa burun shoxlari
burun bo'shlig'i pastki qismlarining shilliq pafdasini innervatsiya qiladi. Pastki jag' nervi (n. mandibularis) tarkibida sezuvchi va harakatlantiruvchi tolalar bo'ladi. U kalla bo'shlig'idan cho'zinchoq teshik orqali chiqib harakatlantiruvchi va sezuvchi shoxlaiga bo'linadi. Uning harakatlantiruvchi shoxlari quyidagilar: 1. Chaynov nervi (n. massetericus) o'z nomidagi mushakni innervatsiya qiladi. 2. Chuqur chakka nervlari (nn.temporalis profundi) chakka mushagini innervatsiya qiladi.
3. Lateral va medial qanotsimon nervlar (nn. pterygoidei lateralis et medialis) lateral va medial qanotsimon mushaklami innervatsiya qiladi. 4.
tanglay chodirini taranglovchi mushakni innervatsiya qiladi. 5.
n. musculi tensoris tympani, nog‘ora pardani taranglovchi mushakni innervatsiya qiladi. 6. jag'-til osti nervi (n. mylohyoideus) jag‘-til osti mushagini innervatsiya qiladi. 7.
n. digastricus, ikki qorinli mushakni oldingi qorinchasini innervatsiya qiladi. Pastki jag* nervining sezuvchi shoxlari quyidagilar: 1. Meningeal shox (r. meningealis) qirrali teshik orqali kalla ichiga kirib, o'rta kalla chuqurchasi sohasidagi bosh miyaning qattiq pardasini innervatsiya qiladi. 2. Lunj nervi (n.buccalis) lunj mushagining tashqi yuzasida yotadi. Uni teshib o'tib, lunjning shilliq pardasini va og'iz tirqishi burchagi terisini innervatsiya qiladi. 3. Quloq-chakka nervi
tashqi eshituv yo'lini oldidan yuqori tomonga chakkaning yuza arteriyasi bilan birga yo'naladi. Undan quyidagi shoxlar chiqadi: a) r.articularis chakka-pastki jag' bo'gimiga. b)
tashqi eshituv yo'li terisi va nog'ora bo'shlig'i shilliq pardasiga. d)
quloq suprasini oldingi qismiga. e) chakkaning yuzaki shoxlari
chakka sohasi terisiga. 0 quloq tuguniga rr.ganglionares ad ganglion oticum. g) quloq oldi beziga
Quloq oldi tuguni (ganglion oticum) pastki jag' nervi cho'zinchoq teshikdan chiqqan joyda uning medual tomonida yotadi. 4. Tilning sezuvchi nervi (n. lingualis) pastga va oldinga tomon yo'nalib, ravoq hosil qiladi. Uning tarkibidagj sezuvchi tolalar tilning oldingi 2/3 qismidan, og'iz bo'shlig'i shilliq pardasidan og'riq, harorat sezgisini qabul qiladi. Sezuvchi tugun shoxlari (rr.
va nog'ora toridan qo'shilgan parasimpatik tolalari jag' osti
va til osti tugunlariga (ganglion sublinguale) qo'shiladi. 5. Pastki alveolyar nerv
eng katta shox. Pastki jag' kanalidan o'tib engak teshigi orqali chiqadi va engak shoxi
bo'lib, engak va pastki lab terisini innervatsiya qiladi. Pastki jag' kanalidan o'tayotganida uning shoxlari pastki tishlar chigalini (plexus dentales inferiores) hosil qiladi. Bu chigaldan chiquvchi pastki tishlar shoxlari (rr. dentales inferiores) va pastki milklar shoxlari (rr.gingivales inferiores) pastki jag' tishlari va milklarini innervatsiya qiladi. Uzoqlashtiruvchi nerv VI juft, uzoqlashtiruvchi nerv (n . abducens) (127-rasm) hara katlantiruvchi nerv. Uning yagona harakatlantiruvchi o'zagi
n.abducentis) ko‘prikda joylashgan. Nerv miya asosidan ko'prik bilan uzunchoq miyaning o'rtasidagi egatdan chiqadi. Oldinga yo'nalib, ko'z kosasining yuqori tirqishi orqali ko'z kosasiga kiradi va ko'zning lateral to 'g 'ri mushagini (m.rectus lateralis) innervatsiya qiladi. Yuz nervi YII juft, yuz nervi (n . facialis) (128-rasm) tarkibiga ikkita nerv: harakatlantiruvchi o'zak hujayralari aksonlaridan hosil bo'lgan xususiy yuz nervi va tarkibida sezuvchi, vegetativ tolalari bo'lgan oraliq nerv
kiradi. Yuz nervining sezuvchi
harakatlantiruvchi (nucleus n. facialis) va parasimpatik (nucleus salivatorius superior) o'zaklari miya ko'prigi sohasida joylashgan. Miya asosidan nerv ko'prikning orqa qirrasidan,
4-n. infraorbitalis; 5-rr. buccales; 6-n.facialis; 7-n.mentalis; 8-r.marginalis mandi-bulae; 9-r.colli; 10-n.transversus coli; 11 -nn.supraclaviculares; 12-n.accessorius; 13-n.auricularis magnus; 14-n.occipitalis minor; 15-n.occipitalis major; 16-n.au-riculotemporalis. olivadan tashqariroqdan chiqib, dahliz-chig'anoq nervi bilan ichki eshituv yo'liga kiradi. Chaldea suyagining piramidasi ichida o'z nomidagi kanal ichida joylashib, bigizsimon-so‘rg‘ichsimon teshik orqali tashqariga chiqadi. Kanal ichida nerv bukilma-yuz nervi tizzachasi (geniculum n. facialis) va tizzacha tugunini (ganglion geniculi) hosil qiladi. Tizzacha tuguni soxta unipolyar hujayralardan iborat bo'lib, oraliq nervning sezuvchi qismiga taalluqli. Yuz nervi kanali ichida nervdan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Katta tosh nervi (n.
parasimpatik tolalardan iborat bo'lib, kanaldan o'z nomidagi tirqish orqali piramidaning oldingi yuzasiga, bu yerdan o'z nomidagi egatda yo'nalib yirtiq teshik orqali tashqariga chiqadi. Nerv simpatik nerv bilan birga qanotsimon kanalga kirib, qanotsimon kanal nervi
(n. canalis pterygoidei) nomini oladi va qanot-tanglay tuguniga qo'shiladi. 2. Nog'ora tori nervi
parasimpatik va sezuvchi tolalari bo'lib, sezuvchi tolalar tizzachali tugun sohta unipolyar hujayra o'simtalaridan iborat. Uning periferik qismi tilning oldingi uchdan ikki qismi va yumshoq tanglayda joylashgan tam bilish retseptorlarini hosil qiladi. Nerv kanal ichidan canaliculi chordae tympani orqali o'rta quloq bo'lig'iga o'tadi. Nog'ora bo'shlig'idan toshsimon-nog'ora tirqishi
orqali chiqib til nerviga qo'shiladi. 3. Uzangi nervi (n. stapedius) harakatlantiruvchi shox bo'lib, nog'ora bo'shlig'ida uzangi mushagini innervatsiya qiladi. Yuz nervi bigizsimon-so'rg'ichsimon teshikdan chiqqanidan keyin quyidagi harakatlantiruvchi shoxlarini beradi: 1.
Quloq suprasining orqasidagi nerv (n. auricularis posterior) peshona- ensa mushagining ensa qorinchasini va orqa quloq mushagini innervatsiya qiladi.
2.1kki qorinchali shox (r. digastricus) ikki qorinli mushakni orqa qorinchasini innervatsiya qiladi. 3. Bigizsimon-til osti mushagiga boruvchi shox
(r. stylohyoideus). So'ng yuz nervi quloq oldi bezi ichiga kirib, uning ichida shoxlarga bo'linadi va quloq oldi bezi chigalini
hosil qiladi. Bu chigaldan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Chakka shoxlari (rr. temporalis) quloq mushagi, kalla usti mushagining peshona qorinchasini va ko'z kosasi atrofidagi aylana mushakni innervatsiya qiladi.
2. Yonoq shoxlari (rr. zygomaticus) ko'z kosasi atrofidagi aylana mushakni va katta yonoq mushagini innervatsiya qiladi. 3. Lunj shoxlari (rr. buccales) katta va kichik yonoq mushaklari, ustki labni ko'taruvchi mushak, lunj mushagi, og'iz burchagini ko'taruvchi mushak, og'iz tirqishi atrofidagi aylana mushaki, burun va kulgu mushaklarini innervatsiya qiladi.
Pastki jag' chekkasi bo'ylab yo'naladigah shox (r. marginalis mandibulae) pastki labni va og'iz burchagini tushiruvchi va engak mushaklarini innervatsiya qiladi.
Bo'yin shoxi (r. coli) bo'yinning teri osti mushagini innervatsiya qiladi.
Dahliz-chig'anoq nervi УГЦ juft, dahliz-chig'anoq nervi (n. vestibnlococlearis) - sezuvchi nerv. U eshituv va muvozanat a’zosidan kelayotgan sezuvchi tolalardan tuzilgan bo'lib, ikki qismdan iborat. Uning dahliz qismi nerv hujayralari ichki eshituv yo‘li tubidagi dahliz tugunida
joylashgan. Ulaming periferik o'simtalari ichki quloqning parda labirintida retseptorlar hosil qilib tugaydi. Markaziy o ‘simtalari esa rombsimon chuqurchada joylashgan vestibulyar o'zaklarga boradi. Chig'anoq qismi (pars cochlearis) spiral kanalda joylashgan chig'anoq tuguni (ganglion cochleare) hujayralarining o'simtalaridan iborat. Ulaming periferik o'simtalari spiral a’zoda tugasa, markaziy o'simtalari rombsimon chuqurchadagi chig'anoq o'zaklarida tugaydi. Nerv miya asosidan ko'prikning orqasidan, yuz nervi ildizlaridan tashqariroqdan chiqadi. Keyin dahliz-chig'anoq nervi ichki eshituv yo'liga kiradi.
IX
juft, til-yutqun nervi (n. glossopharyngeus) aralash nerv. Uning tarkibida sezuvchi, harakatlantiruvchi va parasimpatik tolalar bor. Til-yutqin nervining sezuvchi tolalari yakka tutam o'zagida (nucleus solitarius) tugasa,
harakatlantiruvchi tolalari ikki yoqlama o'zakdan (nucleus ambigiuus), parasimpatik tolalar esa pastki so'lak ajratuvchi o'zakdan (nucleus salivatorius inferior) boshlanadi. Til-yutqin nervi o'zaklari uzunchoq miya sohasida joylashgan bo'lib, nerv miya asosida olivaning orqasidan chiqadi. Kalla bo'shlig'idan til-yutqin nervi bo'yinturuq teshigi orqali tashqariga chiqadi. Bo'yinturuq teshigi sohasida nerv ustki sezuvchi tuguni
chiqqanidan keyin tosh chuqurcha sohasida nisbatan katta pastki tugun (ganglion inferius) hosil qiladi. Bu tuguniar tarkibida sezuvchi neyronlar bo'lib, ulaming markaziy o'simtalari uzunchoq miyadagi sezuvchi o'zakda tugaydi. Ulaming periferik o'simtalari nerv shoxlari tarkibida tilning orqa 1/ 3 shilluq pardasiga, halqumning shilliq pardasiga,o'rta quloqqa, uyqu sinusiga boradi. Bo'yinturuq teshigidan chiqqach, til-yutqin nervi ichki uyqu arteriyasining orqasida, keyin unung lateral tomonida, shu arteriya bilan ichki bo'yinturuq vena o'rtasida yotadi. So'ng nerv ravoq shaklida pastga va oldinga yo'nalib, bigiz-yutqin va bigiz-til mushaklari orasidan o'tadi. Til ildiziga kirgach u o'zining oxirgi til shoxlariga (r. Iingualis) bo'linadi. Bu shoxlar til ustining orqa 1/3 qismi shilliq pardasini innervatsiya qiladi. Til-yutqin nervidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Nog'ora nervi (n. tympanicus) pastki tugundan chiqib, chakka suyagining nog'ora kanalchasi orqali nog'ora bo'shlig'iga kiradi va shilliq pardada nog'ora chigalini (plexus tympanicus) hosil qilib, nog'ora bo'shlig'i va eshituv nayi shilliq pardasini innervatsiya qiladi. Bu nervning oxirgi shoxi kichik toshsimon nerv
(n. petrosus minor) parasimpatik tolalaridan iborat bo'lib, o'z nomidagi tirqish orqali piramidaning oldingi yuzasiga chiqadi. Kalla bo'shlig'idan ponasimon-toshsimon tirqish (fissura sphenopetrosa) orqali
o‘tib, quloq tuguniga qo‘shiladi. 2. Sinus shoxi (r. sinus carotici) umumiy uyqu arteriyasi bo'lingan joydagiuyqu koptokchasini innervatsiya qiladi. 3. Yutqin shoxlari (r. pharyngeus) yutqin devorida vegetativ nerv tolalari bilan yutqin chigalini hosil qiladi. 4. Bigiz-yutqin shoxi (r. stylopharyngei) shu nomdagi mushakni innervatsiya qiladi. 5. Murtak shoxlari (r.r. tonsillaris) tanglay murtagini innervatsiya qiladi. Adashgan nerv X juft, adashgan nerv (n.vagus) aralash nerv (129-rasm). Bu nerv bosh miya nervlari ichida eng uzuni bo'lib, uning tolalari odam organizmining ko'p sohasiga tarqalgan. Nerv tarkibidagi harakatlantiruvchi tolalar ikki yoqlama o'zak
vegetativ tolalar uning orqa o'zagi (nucleus dorsalis nervi vagi) hujayralari aksonlaridan iborat. Sezuvchi tolalari ustki va pastki tugunlarda
joylashgan sezuvchi neyronlaming markaziy o'simtalari yakka tutam o'zagida
tugaydi. Ulaming periferik o'simtalari bosh miya qattiq pardasiga, tashqi eshituv yo'li terisiga va ichki a’zolaiga boradi. Adashgan nervning parasimpatik tolalari nervning ko'p qismini tashkil qilib bo'yin, ko'krak va qorin bo'shlig'i a’zolari faoliyatini boshqaradi.
Adashgan nerv uzunchoq miyaning orqa yon egatidan bir nechta ildiz hosil qilib chiqadi. Ular o'zaro birikib, bo'yinturuq teshigiga qarab yo'naladi. Teshikda va undan chiqqanidan keyin ustki va pastki tugunlami
hosil qiladi. Teshikdan chiqqanidan so'ng adashgan nerv ichki bo'yinturuq vena va ichki uyqu arteriyasi o'rtasida pastga tomon yo'naladi. Ko'krak qafasining ustki aperturasi orqali u ko'krak bo'shlig'iga kiradi. Ko'krak qafasiga kirishda o'ng adashgan nerv o'mrov osti arteriyasi va venasi o'rtasidan o'tadi. Chap adashgan nerv umumiy uyqu va o'mrov osti arteriyalari o'rtasidan o'tib, aorta ravog'ini oldiga yo'naladi. Keyin o'ng va chap nervlar o'pka ildizi orqasidan o'tib, o'ng adashgan nerv qizilo'ngachning orqa, chap nerv oldingi yuzasiga o'tadi. Ular shoxlanib, qizilo'ngach chigalini hosil qiladi. Bu chigaldan oldingi va orqa adashgan nerv poyalari hosil bo'lib, qizilo'ngach bilan birga qorin bo'shlig'iga o'tadi. Oldingi poya (truncus vagalis anterior) me’daning oldingi yuzasida, orqa poya
uning orqa yuzasida joylashadi. Adashgan nerv juda katta sohaga tarqalgani uchun uni to'rt: kalla, bo'yin, ko'krak va qorin qismlariga bo'lib o'rganamiz. Adashgan nervning kalla qismidan quyidagi shoxlar chiqadi:
Miya qattiq pardasiga boruvchi shox (r. meningeus) ustki tugundan boshlanib, orqa kalla chuqurchasi sohasidagi bosh miya qattiq pardasini, ko'ndalang va ensa vena bo'shliqlari devorini innervatsiya qiladi. 2. Quloq shoxi
nog'ora-so'rg'ichsimon tirqish orqali kalladan chiqib, tashqi eshituv yo'lining orqa devori va quloq suprasi orqa terisini innervatsiya qiladi. Adashgan nervning bo'yin qismidan quyidagi shoxlar chiqadi:
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|