0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
-rasm. Tractus spino-cerebellaris ante-. . 117-rasm. Tractus spino-cerebellaris pos-
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
116-rasm. Tractus spino-cerebellaris ante-. . 117-rasm. Tractus spino-cerebellaris pos- rior. 1-orqa miya tuguni. 2-I-neyron; 3-II- terior. 1-orqa miya tuguni; 2-I-neyron; neyron; 4-III-neyron. ' ' 3-II-neyron; 4-III-neyron. uning tolalari bir qismi chuvalchangda o‘zaro kesishadi. Orqa miya bilan miyacha o'rtasidagi o'tkazuv yo'llar tananining muvozanatini va harakatini muvofiqlashtirib turadi. Orqa miya bilan miyacha o'rtasidagi yo'llar jarohatlanganda miyacha buzilishi ro'y beradi. Efferent o'tkazuv yo'llari Harakatlantiruvchi o'tkazuv yo'llar bosh miyaning turli markazlaridan harakat va sekretor a’zolaiga impulslami olib boradi. Harakatlantiruvchi o'tkazuv yo'llar ikki neyrondan iborat. Ular qisqa va uzun yo'llarga bo'linadi. Qisqa harakatlantiruvchi o'tkazuv yo'llar yarimsharlar po'stlog'i bilan bosh miyaning bazal o'zaklari va so'g'on qismlarini bog'lab turadi. Ulaiga: ko'ruv yo'lining bir qismi bo'lgan, ko'ruv analizatorining ko'ruv bo'rtig'i bilan bog'lovchi
peshona va tepa bo'lagi po'stlog'ini targ'il tana bilan bog'lovchi
ko'ruv bo'rtig'i yostiqchasi bilan dumli o'zak, targ'il tanava gipotalamik soha o'rtasidagi bog'lanishlar kiradi. Uzun harakatlantiruvchi yo'llanga bosh miya po'stlog'i hujayralari va ekstrapiramida tizimi o'zaklaridan boshlanib, bosh miya pog'onasi va orqa miyada tugaydigan piramida va ekstrapiramida yo'llari kiradi. 1.P o'stloq -orq a miya yo'li - tractus corticospinalis (118- rasm) I neyron miya po'stloqning harakat zonasi markaz oldi pushtasi, markaz yon bo'lagi va peshona pushtalarining orqa qismi po'stlog'ining beshinchi qavatida joylashgan yirik piramida hujayralardan iborat. Ulaming aksonlari ichki kapsulaning orqa oyoqchasining oldingi 2/3 qismidan o'tadi. So'ngra po'stloq-orqa miya yo'li miya oyoqchasi asosining o'rtasi, ko'prikning v en tral qism i va u zu n ch o q m iyaning piramidasidan o'tadi. Uzunchoq miyaning pastki qismida orqa miyaga kirishdan oldin piramida yo'li ikki dastaga bo'linadi. Katta qismi tolalari kesishib, piram ida kesishmasini
hosil qiladi. Qolgan qismi kesishmasdan orqa miyaga o'tib ketadi. Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchasiga o'tib, lateral po'stloq-orqa miya yo'lini
(tractus corticospinalis lateralis) hosil
qiladi va shu tomondagi oldingi shoxda tugaydi. II neyron oldingi shoxning harakat hujayralari. Ulaming aksonlari oldingi ildiz,
so'ng orqa miya neivlari tarkibida skelet mushaklariga boradi. Lateral piramida yo'li asosan qo‘l va oyoq, qisman tana mushaklarini innervatsiya qiladi. b) kesishmagan tolalar orqa miyaning oldingi tizimchasiga o'tib oldingi po'stloq-orqa miya yo'lini (tractus corticospinalis anterior) hosil qiladi. Bu yo'l bo'yin va ko'krak qismlarda har bir segmentda kesishib, qarama-qarshi tomondagi oldingi shoxga o'tib harakatlantiruvchi hujayralarda tugaydi. II neyron oldingi shoxning harakat hujayralari aksonlari orqa miya nervlari tarkibida mushaklaiga boradi. Piramida yo'li po'stloqdan mushaklarga boruvchi ixtiyoriy harakat impulslarini o'tkazadi. Piramida yo'li targ'il tana, ko'prik va to 'r formatsiya hujayralari bilan bog'langan. To'r formatsiya ixtiyoriy haiakatlardagi shartsiz reflekslarga tormozlovchi ta’sir ko'rsatadi. Piramida yo'li paralichi paylar va suyak usti parda reflekslarini oshishi va mushaklar gipertoniyasi bilan kechadi. Harakat markazlari va piramida yo'lining kesishmasigacha bo'lgan sohada shikastlanish ro'y bersa, tananing qarama- qarshi tomonda paralich ro'y beradi. Orqa miyaning oldingi tizimchasi shikastlansa, qo‘l-oyoqlar va tana mushaklarida palaj ro'y bermaydi, chunki harakat lateral piramida yo'li hisobiga boshqarib turiladi. Barcha po'stloq orqa miya yo'li kesishgan bo'lib, har bir yarimshaming po'stlog'i qarama-qarshi tomon mushaklari faoliyatini boshqaradi. II.
Miya po'stlog'i bilan miya o'zaklari o'rtasidagi yo'l - tractus corticonuclearis (119-rasm). I neyron markaz oldi pushtaning pastki qismi po'stlog'ini V qavati piramida hujayralari, ulaming ak sonlari ichki x altan in g tizzasi, miya oyoqchalarining asosidan o'tadi. Yo'lning bir qismi kesishib Silviy suv yo'li atrofidagi o'zaklar (nucleus n.oculomotorius va nucleus n.trochlearis) tugaydi. Yo'lning bir qismi tolalari o'z tomonidagi shu nomli o'zaklarda tugaydi. Shu o'zak hujayralari ikkinchi neyronni hosil qilib
tarkibida ko'zning ustki, pastki, ichki to'g'ri, pastki qiyshiq va yuqori qovoqni ko'taruvchi mushaklarga,
tarkibida esa yuqori qiyshiq mushakka boradi. Kortiko-bulbar yo'lning bir qismi kesishib ko'prik sohasida V,VI,VII juft bosh miya nervlaming harakatlantiruvchi zaklarida tugaydi. Bu o'zaklar hujayralaridan boshlangan ikkinchi neyron uch shoxli nerv tarkibida ichki va tashqi qanotsimon, chakka, chaynov, jag'-til osti, tanglay chodirini, hamda nog'ora pardani taranglovchi va ikki qorinli mushakning oldingi qorinchasiga boradi. Uzoqlashtiruvchi nerv tarkibida ko'zning lateral 4-lll-qjsm i; 5- Il-neyron! to'g'ri mushagiga. Yuz nervi tarkibida ikki qorinli 119-rasm.Tractus cortico n u clea ris. 1 -I-n ey ro n ; 2 - l - n i R m i * 11 - n i s m i •
mushakning orqa qorinchasiga, bigiz-til, uzangi, mimika mushaklari va bo'yinning teri osti mushagiga boradi. Kortiko-bulbar yo'lning bir qismi uzunchoq miyaga borib kesishadi va IX, X, XI, XII juft bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi o'zaklarida tugaydi. Ikkinchi neyron shu o'zaklar hujayralaridan boshlanib, til-yutqin nervi tarkibida bigizsimon-halqum mushagiga, Kortiko-bulbar yo'lning buzilishi odatda markaziy palaj yoki parez holatida uchraydi. Agarda bosh miya nervlaming o'zaklarida yoki nervlaridajarohatlanish ro'y bersa, periferik palaj yoki farez holati yuz beradi. Ekstrapiramida yo'llari Filogenez nuqtayi nazardan ekstrapiramida yo'li piramida yo'liga nisbatan qadimiy hisoblanadi. Ekstrapiramida tizimi ixtiyordan tashqari avtomatik harakatlarini boshqarib, mushaklar tonusini qo'llab turadi. Ekstrapiramida tizimi tarkibiga dumli o'zak, yasmiqsimon o'zak qobig'i, rangpar shar, qora modda, qizil o'zak, uzunchoq miya olivasi va to'r formatsiya kiradi. Ekstrapiramida tizimi tarkibiga kiruvchi bazal o'zaklaming nerv tolalari ulami o'zaro bog'lab qolmay, bosh miya po'stlog'i va orqa miya bilan ham bog'laydi. Ahamiyati katta ekstrapiramida yo'llariga quyidagilar kiradi. Qizil o'zak bilan orqa miya o'rtasidagi yo‘1 - tractus rubrospinalis ( 120-rasm). Asosiy ekstrapiramida yo‘li bo'lib, ixtiyordan tashqari avtomatik harakatlami boshqaradi. I neyron o 'rta miyaning qizil o'zagi hujayralari. Ulaming aksonlari o'rta miyaning qopqoq sohasida Forel kesishmasini hosil qilib, qarama-qarshi tomonga o'tadi. So'ng tashqi tomonga og'ib, orqa miyaning yon tizimchasiga yo'naladi va shu tomondagi oldingi shoxning harakatlantiruvchi hujayralarida tugaydi. II
n e y ro n o ld in g i sh o x n in g h arak atlantiru v ch i hujayralari. U larning aksonlari oldingi ildiz, so‘ng orqa miya nervlari tarkibida mushaklarga boradi. Rubro-spinal yo‘1 faoliyat jihatidan miyacha, oraliq miya va y a rim s h a rla m in g bazal o 'z a k la r i bilan bog'langan. Bu yo‘1 orqali bazal o ‘zaklar orqa miyaga o ‘z ta ’sirini o‘tkazadi. Rubrospinal yo'lning bir qismi tolalari uch shoxli va yuz nervlarining harakat o‘zaklariga yo'naladi. Bu . yo
ayrim guruh mushaklarida ixtiyordan tashqari eron; 3-II-nyeron. harakatlar paydo bo'ladi. Bu hoi ko'pincha qovoqlaming, bosh va yelka kamari mushaklarining qisqarishi sifatida paydo bo'ladi. Tananing harakat faoliyatini muvofiqlashtirishda ishtirok etuvchi asosiy yo'llardan biri dahliz-orqa miya yo'li (tractus vestibulospinalis) dir. Bu yo‘1 vestibulyar apparat o'zaklarini orqa miyaning oldingi shoxlari bilan bog'lab, muvozanat buzilganida tananing tiklanish reaktsiyalarini boshqaradi. Bu yo'lning birinchi neyroni dahliz chig'anoq nervining lateral (Deytens o'zagi) va pastki vestibulyar o'zaklari hujayralari. Ulaming aksonlari kesishmasdan qisman orqa miyaning yon tizimchasidan, qisman oldingi tizimchasidan o'tib, oldingi shoxning harakatlantiruvchi o'zaklarida tugaydi. II neyron oldingi shoxni harakatlantiruvchi hujayra aksonlari oldingi ildiz tarkibida mushaklarga boradi. Vestibulospinal yo'l ko'zni harakatlantiruvchi nerv o'zagi bilan bog'langan bo'lib, u orqali ko'z harakatiga ta’sir ko'rsatadi. Uning jarohatlanishi bosh aylanish ko'ngil aynishi, qusish, vestibulyar ataksiya va nistagmga olib keladi. Tekto-spinal yo'l (tractus tectospinalis) mushaklaming ko'rish va eshitish impulslariga harakat reaktsiyasini boshqaradi. Bu yo'lning birinchi neyroni to'rt tepalikning ustki va pastki tepachalarida joylashgan po'stloq osti eshitish va ko'rish o'zaklari hujayralari. Ulaming aksonlari o'rta miyada qisman kesishgandan so'ng orqa miyaning oldingi tizimchasi taikibida oldingi shoxning harakat o'zagida tugaydi. II
neyron oldingi shoxning harakatlantiruvchi hujayra aksonlari oldingi ildiz tarkibida mushaklarga boradi. Periferik nerv tizimi Periferik nerv tizimi tarkibiga bosh va orqa miya nervlari, bosh va miya nervlarining sezuvchi tugunlari va ulaming shoxlari kiradi. Uning asosini bosh va orqa miyada hamda nerv tugunlarida joylashgan nerv hujayralarining o'simtalari hosil qiladi. Ular impulslami periferiyadan markazga (sezuvchi), markazdan tana mushaklariga (harakatlantiruvchi), markazdan ichki a’zolarga, qon tomirlar va bezlarga olib boruvchi (vegetativ) tolalardan iborat. Nervlar bosh va orqa miya, shuningdek nerv tugunlarida joylashgan nerv hujayralarining o'simtalaridan iborat. Ular tashqi tomondan tarkibida kollogen va elastik tolalari bo'lgan yumshoq biriktiruvchi to'qimali parda - epinevriy bilan o'ralgan. Unda qon, limfa tomirlar, ulami innervatsiya qiluvchi nervlar va yog' hujayralari joylashgan. Epinevriy ostida yupqa parda-perinevriy bilan o'ralgan nerv dastalari joylashadi. Nerv dastalari o'z navbatida yupqa biriktiruvchi to'qimali parda - endonevriy bilan o'ralgan nerv hujayralarining o'simtalari yig'indisidan iborat. Periferik nerv tuzilishida ikki xil variant tafovut qilinadi: l.Kam dastali nerv ingichka bo'lib, kam sonli yirik dastalardan tuzilgan, dastalarda tolalar zich joylashgan bo'ladi. 2.Ko'p dastali nerv yo'g'on, uni hosil qiluvchi dastalar kichik, nerv tolalari bo'sh joylashgan. Nervlardagi nerv tolalarining miqdori nervning qalinligi va innervatsiya sohasiga bog'liq.
Masalan, yelkaning o‘rta qismida tirsak nervi 13.000-18.000 toladan, oraliq nerv 19.000-32.000, mushak-teri nervi 3.000-12.000 tolalardan iborat bo‘ladi. Nervlar harakatlantiruvchi, sezuvchi va aralash bo'ladi. Harakatlantiruvchi nervlar (nervus motorius) orqa miyaning oldingi shoxi va bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi o'zaklarida joylashgan harakatlantiruvchi hujayra o'simtalaridan iborat. Sezuvchi nervlar (nervus sensorius) bosh miya nervlarining sezuvchi tugunlari va orqa miya tugunida joylashgan hujayra o'simtalaridan tashkil topgan. Odam organizmidagi ko'pchilik nervlar aralash bo'ladi, ular sezuvchi va harakatlantiruvchi tolalardan iborat. Vegetativ nervlar va tolalar orqa miyaning yon shoxlari va bosh miya vegetativ o'zaklarida joylashgan hujayra o'simtalaridan iborat.
Orqa miya nervlari (nn. spibales) ofqa.miyadan chiquvchi ikki ildizdan hosil bo'lgan nerv poyalaridan iborat. Ular juft bo'lib, metamer joylashgan. Odamda 31 juft orqa miya nervlari bo'lib, 8 ta bo'yin, 12 ta ko'krak, 5 ta bel, 5 ta dumg'aza va 1 ta dumnervlariga bo'linadi. Orqa miya nervlari aralash tolalardan iborat ba'Hb, tarkibida. Sezuvchi т afferent va harakatlantiruvchi - efferent tolalari bo'ladi. Orqa miya nervlarining orqa ildizi (sezuvchi) (radix posterior) orqa miya tugunida joylashgan soxta uni polyar hujayralaming markaziy o'simtalaridan iborat. Oldingi ildizi (harakatlantiruvchi)
orqa miyahing oldingi shoxi hujayralarining aksonlaridan iborat. Oldingi va orqa ildizlar o'zaro qo'shilib, orqa miya nervi poyasini
hosil qiladi va umurtqalararo teshikdan chiqqanidan so'ng to'rtta: oldingi shox
orqa shox (r. posterior), orqa miya pardasiga boruvchi shox
ga bo'linadi. Qo'shuvchi shox (r. communicans) VIII bo'yin, barcha ko'krak va yuqorigi ikkita bel segmentlari sohasidan chiqadi. Ular simpatik tugunlarga boruvchi preganglionar tolalami hosil qiladi. Orqa miya nervlarining oldingi va orqa shoxlari I bo'yin nervining orqa shoxidan tashqari aralash tolalardan iborat. Ular skelet mushaklarini va terini innervatsiya qiladi. Meningial shox umurtqa kanaliga qaytib kirib, orqa miya pardalarini innervatsiya qiladi.- .
Orqa miya nervlarining orqa shoxlari .{rr.posterior) metamer joylashib, umurtqalaming ko'ndalang o'simtalari orasidan o'tib orqa tomonga yo'naladi. Ular (I bo'yin, IV va V dumg'aza va dum nervlaridan tashqari medial (r. medialis) va lateral (r. lateralis) shoxlariga bo'linadi. I bo'yin nervining orqa shoxi ensa osti nervi (n. suboccipitalis) nomi
bilan ensa suyagi va atlantni o'rtasidan chiqib m. rectus capitis major et minor, m. semispinalis capitis, id; obliqui capitis superior et inferior lami
innervatsiya qiladi. II bo'yin nervining orqa shoAi katta ensa nervi (n. occipitalis major) I va
bo'yin umurtqalari orasidan chiqib, ensa terisini va
innervatsiya qiladi - Qolgan bo'yin, ko'krak, bel, dumg'aza va orqa miya nervlarining orqa shoxlari orqaning chuqur mushaklari va terisini innervatsiya qiladi. Uchta ustki bel orqa miya nervlarining orqa shoxlarining lateral teri tarmoqlari ustki dumba nervlarini
hosil qilib, dumbaning yuqori qismi terisini innervatsiya qiladi. Uchta ustki dumg'aza nervlarining lateral tarmoqlari o'rta dumba nervini (nn. clunium medii) hosil qilib, katta dumba mushagini teshib chiqadi va dumba terisini innervatsiya qiladi.
dumg'aza va dum nervlarining orqa shoxlari
ga qo'shilib ketadi. Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari, orqa shoxlariga nisbatan uzun va yo'g'on. Ular bo'yin, ko'krak, qorin, qo'lva oyoq mushaklari hamda terisini innervatsiya qiladi. Qorin terisini pastki qismi tashqi tanosil a’zolarining taraqqiyotida qatnashgani uchun, tashqi tanosil a’zolari terisini ham orqa miya nervlarining oldingi shoxlari innervatsiya qiladi. Orqa miya nervlarining metamer tuzilishi faqat ko'krak qismida saqlanib qolgan bo'lib, qolgan qismlarda ular o'zaro qo'shilib chigallar hosil qiladi. Bu chigallarda nerv tolalari bir-biri bilan aralashib ketadi va har bir periferik nerv tarkibida orqa miya nervlarining bir nechta shoxidan keluvchi tolalar bo'ladi. Odamda bo'yin, yelka, bel, dumg'aza va dum chigallari tafovut qilinadi.
Bo'yin chigali (plexus cervicaiis) to'rtta yuqori bo'yin (C, - C^) nervlarining oldingi shoxlaridan hosil bo'ladi. Chigal to'rtta yuqori bo'yin umurtqalari sohasida bo'yinning chuqur mushaklarining (kurakni ko'taruvchi, o'rta narvonsimon va boshning tasmasimon) oldingi lateral yuzasida, to'sh- o'mrov-so'ig'ichsimon mushakning orqasida joylashadi. Uning shoxlari uch: sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash guruhga bo'linadi. I. Sezuvchi shoxlari quyidagilar: 1. Ensaning kichik nervi
to'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon mushakning orqa chekkasidan chiqadi. Mushakning orqa chekkasi bo'ylab yuqoriga ko'tarilib, ensa sohasining pastki lateral qismi terisini va quloq suprasining orqa yuzasi terisini innervatsiya qiladi. 2. Quloq suprasi terisini innervatsiya etadigan katta nerv (n. auricularis magnus) sezuvchi shoxlaming eng kattasi. To'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon mushakning lateral tomonidan qiyshiq yo'nalib, quloq suprasi va tashqi eshituv yo'li terisini innervatsiya qiladi. 3. Bo'yinning ko'ndalang nervi
to'sh-o'mrov- so'ig'ichsimon mushakning orqa chekkasidan chiqib, oldinga tomon ko'ndalang
yo‘nalib, yuqori va pastki shoxlaiga (rr.superiores et inferiores) bo'linadi. U bo'yinning oldingi va tashqi sohasi terisini innervatsiya qiladi. Nervning yuqori shoxlaridan bittasi yuz nervining bo'yin shoxi bilan qo'shilib, yuza bo'yin sirtmog'ini hosil qiladi.
O'mrov usti nervi (nn. supraclaviculares) 3-5 ta bo'lib, to'sh-o'mrov- so'rg'ichsimon mushakni orqa chekkasidan chiqadi. Bu nervlar joylashishiga qarab medial, oraliq va lateral o'mrov usti nervlariga (nn. supraclaviculares mediates, intermedii et lateralis) bo'linadi. O'mrov usti nervlari pastga va orqaga qarab yo'nalib, deltasimon va katta ko'krak mushagi sohasi terisini innervatsiya qiladi. 2. Harakatlantiruvchi (mushak) shoxlari chigal atrofida joylashgan mushaklami: m. longus colli, m.Iongus capitis, nun. scaleni anterior, medius, posterior, mm. recti capitis anterior et lateralis, m. intertransversari anteriores, m. levator scapulae innervatsiya qiladi. Harakatlantiruvchi shoxlardan radix inferior ansae cervicalis, til osti nervidan chiquvchi radix superior bilan qo'shilib, bo'yin sirtmog'ini (ansa cervicalis) hosil qiladi. Uning shoxlari til osti suyagidan pastda joylashgan (to'sh-til osti, to'sh-qalqonsimon, kurak-til osti, qalqonsimon-til osti) mushaklami innervatsiya qiladi. Bundan tashqari bo'yin chigalidan to'sh- o'mrov-so'rg'ichsimon va trapetsiyasimon mushaklarga ham shoxlar chiqadi. Aralash shoxga diafragma nervi (n. phrenicus) kiradi. Bu nerv III-IV bo'yin nervlarining oldingi shoxlaridan hosil bo'lib, oldingi narvonsimon mushakning oldingi yuzasi bo'ylab pastga tushadi. Ko'krak qafasining ustki aperturasi orqali o'mrov osti arteriyasi va venasi o'rtasidan ko'krak qafasiga kiradi. Ko'krak qafasida o'pka ildizining oldidan, perikard bilan mediastinal plevraning o'rtasidan o'tib, diafragmada shoxlanadi. Uning harakatlantiruvchi tolalari diafragmani, sezuvchi tolalari plevra va perikardni innervatsiya qiladi. Uning sezuvchi diafragma-qorin shoxlari
qorin bo'shlig'iga o'tib diafragmani qoplagan qorinpardani innervatsiya qiladi. O'ng diafragma nervi tolalari jigar kapsulasida tugaydi. Yelka chigali Yelka chigali (plexus brachialis) to'rtta pastki bo'yin (Cv - C ^ ) , qisman IV bo'yin (CIV) va I ko'krak (Th,) nervlarining oldingi Shoxlaridan hosil bo'ladi. Narvonsimon mushaklar oralig'ida bu nervlar o'zaro qo'shilib uchta: ustki poya
o'rta poya (trancus medius) va pastki poyani
hosil qiladi. Bu poyalar narvonsimon mushaklar oralig'idan pastga tomon yo'nalib, o'mrov suyagiga nisbatan ikki: o'mrov usti
(pars supraclavicularis) va o'mrov osti Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|