0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
To'rtinchi qorincha To'rtinchi qorincha (ventriculus quartus) rombsimon miya pufagining hosilasidir. Uning devorlari hosil bo'lishida uzunchoq miya, ko'prik, miyacha va rombsimon miya siqig'i ishtirok etadi. To'rtinchi qorincha shakl jihatidan chodir (palatka) ko'rinishiga ega. Uning tubini uzunchoq miya va ko'prikni orqa yuzasi hosil qilib ko'rinishi rombga o'xshaydi. Shuning uchun uni rombsimon chuqurcha deb ataladi. Bu yuzada uzunchoq miya bilan ko'prik o'rtasida ko'ndalang yo'nalgan miya hoshiyalari (stria meduDaris) joylashgan. T o'rtinchi qorinchaning tomi
rom bsim on chuqurcha ustida cho'qqi shaklida joylashadi. Uning oldingi yuqori devorini miyachaning ustki oyoqchalari va ular o'rtasida tortilgan miyaning ustki yeLkani
hosil qiladi. To'rtinchi qorinchaning orqa devorini esa miyaning pastki yelkani
hosil qladi. Unga ichki tomondan IV qorinchaning tomirli asosi (tela choroidea ventriculi guarti) tegib turadi. Tomirli asos IV qorinchaning tomirli to 'rin i hosil qladi. Rombsimon chuqurchaning (fossa rhomboidea) ustki tom onlarini miyachaning ustki oyoqchalari, pastki tomonlarini esa miyachaning pastki oyoqhalari hosil qladi. Uning pastki burchagida joylashgan toq o'rta apertura (apertura mediana ventriculi quarti) (Majandi teshigi) orqa miyaning markaziy kanaliga qo'shib turadi. Yuqori burchagidagi teshik orqali miya suv yo'li vositasida III qorinchaga qo'shiladi. Rombsimon chuqurchaning yon burchaklari tashqi cho'ntaklar
hosil qiladi. Undagi juft tashqi apertura
esa bosh miyani to'r parda osti bo'shlig'iga qo'shib turadi. Rombsimon chuqurchaning o'rtasida ustki burchakdan pastki burchakkacha o'rta egat (sulcus medianus) joylashadi, uning yon tomonlarida juft medial tepalik
joylashib, tashqi tom onidan chegaralovchi egat
bilan ajrab turadi. Rom bsim on chuqurchaning pastki qismida medial tepalik torayib, til osti nervi uchburchagiga (trigonum nervi hypoglossi) o'tib ketadi. Undan chetroqda adashgan nerv uchburchagi
joylashgan. Rombsimon chuqurchaning pastki qismida havorang soha
va kulrang tasma
pastki burchagida esa yopqich (obex) ko'rinadi. Medial tepachaning yuqori ko'prik qismida yuz tepaligi
bor.
Rombsimon chuqurchaning yon burchaklari sohasida dahliz-chig'anoq nervi o'zaklari yotadigan vestibulyar maydon (area vestibularis) joylashgan. Vestibulyar maydondan o'rta egatga qarab yo'nalgan miya hoshiyasi
rombsimon chuqurchani yuqori va pastki uchburchaklarga ajratadj. Rombsimon chuqurcha tubida bosh miya nervlarining o'zaklari (109-rasm) joylashadi. Sezuvchi o'zaklar rombsimon chuqurchada lateral, harakat o'zaklari medial, vegatativ o'zaklar esa ulaming o'rtasida joylashadi. Rombsimon chuqurchaning pastki uchburchagi sohasida, uzunchoq miyaning oq moddasi o'rtasida EX-XII juft nervlarining o'zaklari simmetrik joylashadi. 109-rasm. Rombsimon cbuqurchada bosh miya nerv lari o‘zaklarining topografiyasi. 1-nucl.tractus spina lis n.trigemeni; 2-nucl.vestibularis medialis; 3-nucl. cochlearis dorsalis; 4-nucl.coclilearis ventralis; 5-nucl. vestibularis lateralis; 6-nucl. vestibularis superor; 7-nucl.pontinus n.trigemeni; 8-nucl.motorius n. trige- meni; 9-nucl. mesencephalicus n. trigemeni; 10-nucl. n. oculomotorii; 11-nucl. п. trochlearis; 12-coUiculus facialis; 13-nucl. n. abducentis; 14-nucl. n. facialis; 15-radix n. facialis; 16-striae medullaris ventriculi quarti; 17-nucl.ambiguus; 18-nucl. n. hypoglossi; 19-nucl. dor salis n. vagi; 20-nucl. n. accessorii.
juft, til osti nervining (n. bypoglossus) bitta harakatlantiruvchi o'zagi
bo‘lib, til osti uchburchagi ichida joylashgan. XI juft, qo'shimcha nervning
harakatlantiruvchi o'zagi (nucleus nervi accessorii) rombsimon chuqurchada ikki yoqlama o'zakdan tashqarida va pastroqda yotadi. Bu o'zak orqa miyaga tomon davom etib, uning yuqori 5-6 segmentlari sohasida oldingi shoxlarga yaqin joylashadi. X juft, adashgan nervning
uchta o'zagi bor. I. Ikki yoqlama o'zak
harakatlantiruvchi IX va X juft nervlar uchun umumiy bo'lib, rombsimon chuqurchaning pastki bo'lagini lateral qismida to 'r formatsiya ichida joylashgan. 2. Yakka tutam o'zagi (nucleus solitarius) - sezuvchi o'zak. 3. Parasimpatik o'zak (nucleus dorsalis n. vagi) adashgan nerv uchburchagi sohasida joylashadi. IX juft, til-yutqin nervining (n. glossopharyngeus) ham uchta o'zagi bor. 1.Uning harakatlantiruvchi o'zagi
IX-X nervlar uchun umumiy. 2. Yakka tutam o'zagi
-sezuvchi o'zak. 3.Parasimpatik, pastki so'lak ajratuvchi o'zak
uzunchoq miya olivasi bilan ikki yoqlama o'zak o'rtasida to 'r formatsiyada joylashgan. Rombsimon chuqurchaning ustki uchburchagi sohasida, ko'prikning oq moddasi o'rtasida V-VIII juft bosh miya nervlarining o'zaklari joylashadi. VIII juft, dahliz-chig'anoq nervi (n. vestibulocochlearis) o'zaklari ikki guruhga bo'linadi. Bu o'zaklar vestibulyar maydoncha sohasida joylashadi. Ulaming ikkitasi eshituv a’zosiga taalluqli. 1 .Oldingi chig'anoq o'zagi (nucleus cochlearis ventralis). 2. Orqa chig'anoq o'zagi (nucleus cochlearis dorsalis). Bu o'zaklarda spiral tugun neyronlarining o'simtalari tugaydi. Vestibulyar o'zaklar to'rtta: I. M edial vestibulyar o'zak
(Shvalbe o'zagi). 2. Lateral vestibulyar o'zak (nucleus vestibularis lateralis) (Deyters o'zagi). 3.Ustki vestibulyar o'zak (nucleus vestibularis superior) (Bexterev o'zagi). 4. Pastki vestibulyar o'zak (nucleus vestibularis inferior) (Roller o'zagi). Bu o'zaklar parda labirintning muvozanat sohalaridan keluvchi impulslami qabul qiladi.
M I juft, yuz nervining (n. facialis) uchta o‘zagi bor. I. Yirik haiakatlantiiuvchi o‘zak
ko'prikni to‘r formatsiyasi ichida colliculus facialis dan chekkaroqda ancha chuqur joylashadi. Bu o'zak hujayralari o'simtalari harakatlantiruvchi ildizni hosil qiladi. Sezuvchi va parasimpatik o‘zaklar VII juft tarkibiga qo‘shilgan oraliq nervga
tegishli. 2. Sezuvchi, yakka tutam o'zagi
VII,IX,X juft nervlar uchun um umiy bo'lib, rombsimon chuqurchani tubida til osti nervi uchburchagidan lateral joylashadi. Bu o'zak hujayralari ko'prikning qopqoq qismidan to orqa miyani 1 segmentigacha tarqalgan. Unda ta ’m sezuvchi nerv tolalari tugaydi. 3. Ustki so'lak ajratuvchi o'zak
parasimpatik, ko'prikni to'r formatsiyasi ichida harakatlantiruvchi o'zakdan biroz yuza va lateralroq yotadi. VI juft, uzoqlashtiruvchi nervning (n. abducens) bitta harakatlantiruvchi o'zagi
yuz tepaligi ichida yotadi. V juft, uch shoxli nervning (n. trigeminus) to'rtta o'zagi bor. Shundan ikkitasi rombsimon chuqurcha sohasida yotadi. Harakatlantiruvchi o'zak (nucleus motorius n. trigemini) rombsimon chuqurchaning yuqori qismida joylashadi. Sezuvchi o'zagi uchta. Undan uch shoxli nervning ko'prikdagi o'zagi
(nucleus pontinus n. trigemeni) harakatlantiruvchi o'zakdan lateralroq yotadi. Ikkinchi sezuvchi o'zak
cho'zinchoq shaklda uzinchoq miyaning bor bo'yicha yotadi va orqa miyaning yuqori I-V segmentlarigacha boradi. Uchinchi sezuvchi o'zak (nucleus mesencephalicus n. trigemeni) miya vodoprovodi yonida joylashgan. 0 ‘rta miya O'rta miya (mesencephalon) bosh miyaning nisbatan sodda tuzilishga ega qismi. U filogenezda ko'ruv va eshituv analizatoriarining ta’siri ostida rivojlanadi. Odamda oxirgi miya po'stlog'ida ko'ruv va eshituv markazlari paydo bo'lganidan so'ng, o'rta miyadagi markazlar po'stloq osti markazlari holatiga tushib qoladi. O'rta miya uchinchi miya pufagidan taraqqiy etadi. U pufakcha devoriari bir tekis kengayib, dorsal qismidan o'rta miya tomi, ventral devoridan miya oyoqchalari hosil bo'ladi. Uning qoldiq bo'shlig'i III va IV qorinchalam i qo'shib turuvchi miya suv yo'liga aylanadi. O 'rta miyaning ventral yuzasi yuqoridan (oldindan) ko'ruv yo'llari va so'rg'ichsim on tana, orqadan esa ko'prikning oldingi chekkasi bilan chegaralanadi. O 'rta miyada uning taraqqiyoti bilan bog'liq bo'lgan quyidagilar joylashgan: 1. Po'stloq osti ko'ruv markazi va ko'z mushaklarini innervatsiya qiluvchi nerv o'zaklari. 2. Po'stloq osti eshituv markazi. 3. Bosh miya po'stlog'ini orqa miya bilan bog'lovchi pastga tushuvchi va yuqoriga chiquvchi o'tkazuv yo'llari. 4. 0 ‘rta miyani bosh miyaning boshqa qismlari bilan bog'lovchi nerv tolalari. 0 ‘rta miya ikki asosiy qismdan: o‘rta miyaning tomi yoki to‘rt tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan iborat. O'rta miyaning tomi (lamina tecti mesencephali) yoki to 'rt tepalik plastinkasi
o'zaro to'g'ri burchak hosil qilib kesishgan bo'ylama va ko'ndalang egatlar bilan ajragan to'rtta tepachadan iborat. Ikkita yuqori tepachalarda (colliculi superior) po'stloq osti ko'ruv markazi, ikkita ostki tepachalarda
esa po'stloq osti eshituv markazi joylashgan. Yuqori tepachalar o'rtasidagi egatda shishsimon tana
engashib turadi. Har bir tepachadan tashqi tomonga qarab tepacha yelkalari yo'naladi. Yuqori tepacha yelkasi (brachium colliculi superior) lateral tizzasimon tanaga qarab yo'nalib, qisman ko'ruv yo'liga o'tib ketadi. Ostki tepachalar yelkasi
medial tizzasimon tanaga yo'naladi. Miya oyoqchalari (pedunculi cerebri) ko'prikning yuqori chekkasidan boshlanib, oldinga va tashqariga qarab yo'nalgan juft oq ustunchalar shaklida bo'lib, oxiigi miya yarimshariari ichiga kirib ketadi. Ular o'rtasidagi chuqurlik oyoqchalararo chuqurlik
deb ataladi. Bu sohada orqa ilma teshik hosila
va
III juft bosh miya nervi chiqadigan egat
loylashadi. O 'rta miyaning kesmasida ( 1 10-rasm) miya oyoqchasini qora modda (substantia nigra) ikki qismga: orqa (dorsal) o'rta miya qopqog'i (tegmentum mesencephali) va oldingi (ventral) miya oyoqchasining asosiga (basis pedunculi cerebralis) ajratadi. Qora modda miya oyoqchasining bor bo'yiga ko'prikdan to oraliq miyagacha cho'zilgan bo'lib, faoliyat jihatidan ekstrapiramida tizimiga kiradi. Uning hujayralari tarkibidagi melanin pigmenti qoramtir rang beradi. Miya oyoqchasining qopqoq qismida pastki tepachalar sohasidan talamusgacha cho'zilgan cho'zinchoq shakldagi qizil o'zak (nucleus ruber) joylashgan. O 'rta miya suv yo'li (silviy suv yo'li)
uzunligi 1,5 sm keladigan to r kanal. U ning atrofida markaziy kulrang modda (substantia grisea cen tralis), m arkaziy kulrang m odda 110-rasm. 0 ‘rta miyani ustki tepachalar sohasidagi ko'ndalang kesmasi. 1-tectum mes- encephali; 2-tegmentum mesencephali; 3-basis pedunculi cerebralis; 4-nucl.ruber; 5-subst- tantia nigro; 6-nucl.nervi oculomotorii; 7-nucl.oculomotorius accessories; 8-ecussationes tegmenti; 9-n.ocuIomotorius; 10-tr. frontopontinus; 11-tr. corticonuclearis; 12-tr.cor-ticospi- nalis; 13-tr. occipitotemporo-parietopontinus; 14-lemniscus medialis; 15-brachium colli culi inferioris; 16-nucl.tractus mesencephali nervi trigemini; 17-colIiculus superior; 18-aqu- eductus cerebri; 19-substantia grisea centralis.
ichida, suv yo‘li tubida III va IV juft bosh miya nervi o'zaklari joylashgan. Yuqorigi tepachalar sohasida III juft bosh miya nervining o'zaklari (nucleus n. oculomatori et nucleus oculomatorius accessorius) (yakubovich o'zagi), ostki tepachalar sohasida esa IV juft bosh miya nervi o'zagi
yotadi. Markaziy kulrang moddaning tashqi qismlarida V juft bosh miya nervining o'rta miya o'zagi
trigemeniVyotadi. O'rta miyaning qopqoq qismidan afferent o'tkazuv yo'llari o'tadi. Miya oyoqchasining asosi oq moddadan iborat bo'lib, harakatlantiruvchi o'tkazuv yo'llardan iborat. Miya oyoqchasining asosiy qismi bola tug'ilganidan keyin po'stloq bilan orqa miya, o'zaklar va miyacha o'rtasidagi yo'Uar taraqqiyotiga bog'lanib o'sadi. Qizil o'zak va uning aloqalari ekstrapiramida tizimi tarkibiga kirib, ontogenezda piramida tizimidan ilgariroq paydo bo'ladi. U yirik va mayda hujayrali qismlardan iborat. Yirik hujayrali qism oldinroq paydo bo'lib, u impulslami miyachadan miya poyasi va orqa miyaga o'tkazib beradi. Mayda hujayrali qismi keyinroq paydo bo'lib, impulslami miyachadan po'stloq osti va po'stloqqa o'tkazib beradi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda qora moddada pigmenti bo'lmagan hujayra orolchalari bo'lib, ularda pigment 3-4 yoshlarda paydo bo'ladi va 16 yoshda u yuqori darajada takomillashadi. O'rta miya kulrang o'zaklari bolalarda yaxshi rivojlangan bo'ladi. Silviy suv yo'li bola hayotining birinchi yilida keng bo'lib, keyinchalik asta-sekin torayadi. To'rt tepalik plastinkasining taraqqiyoti ko'ruv va eshituv faoliyatlarining paydo bo'lishi va rivojlanishiga bog'liq.
Oraliq miya (diencephalon) murakkab tuzilishga ega. U o'rta miya bilan oxirgi miya oralig'ida joylashgan. Taraqqiyoti va faoliyatiga ko'ra oraliq miyani ikki qismga: 1. Orqa (dorsal) filogenez nuqtayi nazaridan yangi, afferent yo'llar markazi bo'rtiq sohasi. 2. Oldingi
filogenez jihatidan eski, oliy vegetativ markaz bo'rtiq osti sohasidan iborat. B o'rtiq sohasi (thalamencephalon), o 'z navbatida, к o ‘ruv bo'rtig'i, bo'rtiq orqasi va bo'rtiq usti sohalariga bo'linadi. Ko'ruv bo'rtig'i (talamus opticus) III qorinchaning ikki yon tomoniga joylashgan oval shakldagi kulrang modda to'plam idan iborat. ( 1 1 1 -rasm). Uning oldingi uchi torayib oldingi bo'rtiqni
orqa
uchi esa kengayib yostiqchani (pulvinar) hosil qiladi. Ko'ruv bo'rtig'ining ichki yuzasi III qorincha bo'shlig'ining yon devorini, ustki yuzasi esa yon qorinchalar markaziy qismining tubini hosil qiladi. Uning ustki yuzasi ichki yuzasidan ingichka oq miya hoshiyasi
bilan ajrab turadi. O'ng va chap ko'ruv bo'rtiqlarining ichki yuzasi o'zaro bo rtiqlararo bitishma
vositasida qo'shiladi. Uning lateral yuzasi ichki kapsulaga tegib turadi. Pastdan va orqadan
111-расм. Ko‘ruv bo'rtining chizmasi. I -tuberculum anterius thalami; 2-stria medullaris thalami; 3-adhesio mterthalam- ica; 4-trigonum habinulae 5,10-pulvinar; 6-tectum mesensephali; 7-corpus pineale; 8-commissura habinullarum; 9-habinula; II-ventriculus tertius o 'rta miyaning qopqoq qismi bilan chegaralanadi. Ko‘ruv bo‘rtig:ida 40 ga yaqin hujayralar to'plam i (o‘zaklar) bo'lib, ular o ‘zaro yupqa oq modda qatlam i (stria m edullaris thalam i) vositasida ajralib turadi. Ulaming asosiylari oldingi, m edial, lateral, m arkaziy, ventro-lateral va orqa o'zaklardir. Ko‘ruv bo‘rtig‘ining faoliyati juda muhimdir. U po'stloq osti sezuv markazi bo'lib, unda bosh miya po'stlog'iga boruvchi afferent y o 'lla r tu g ay d i. O ld in g i o 'z a k d a so'rg'ichsimon tanadan keluvchi va ko'ruv bo'rtig'ini hidlov sohasi bilan bog'lovchi Vik-d-Azir yo'li tugasa, ventro-lateral o'zakda medial qovuzloq tugaydi. Yostiqcha esa po'stloq osti ko'ruv markazi bo'lib, unda ko'ruv yo'li tolalari tugaydi. Bo'rtiq orqasi sohasi
juft lateral va medial tizzasimon tanalardan iborat. Tizzasimon tanalar cho'zinchoq oval shaklida bo'lib, o'rta miya tomidagi tepachalar bilan ulaming yelkachalari vositasida bog'langan. Lateral tizzasimon tana (corpus geniculatum laterale) ustki tepachalar va yostiqcha bilan birgalikda po'stloq osti ko'ruv markazi, medial tizzasimon tana
pastki
tepachalar bilan birgalikda po'stloq osti eshituv markazi hisoblanadi. Bo'rtiq usti sohasiga (epithalamus) shishsimon tana (corpus pineale) kiradi. U piliksimon tasmali o'sim ta (habinulae) yordamida o'ng va chap ko'ruv bo'rtig'ining medial yuzasiga birikadi. Piliksimon tasmalami o'ng va chap talamuslaming miya hoshiyasiga birikkan joyida uchburchaksimon kengayma
hosil bo'ladi. Piliksimon o'simtalaming oldingi shishsimon tana birikkan qismi o'zaro bitishm a
hosil qiladi. Shishsimon tananing old va past tomonidan ko'ndalang yo'nalgan tolalar - epitalamik (orqa) bitishma
joylashgan. Bo'rtiq osti sohasi
III qorinchaning tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Uning tarkibiga ko'ruv nervi kesishmasi, ko'ruv yo'li, kulrang tepacha, quyg'ichsimon o'sim ta, gipofiz va so'rg'ichsim on tana kiradi. B o'rtiq osti sohasi ikki: oldingi
yoki ko'ruv qismi (pars optica) tarkibiga kulrang tepacha (tuber cinereum), quyg'ichsimon osimta(infundibulum), gipofiz
(hypophysis), ko'ruv nervi kesishmasi
va ko'ruv yo'li (tractus opticus) kiradi.
Orqa (regio hypothalica posterior) yoki hidlov qismiga (pars olfactoria) so'rg'ichsim on tana, bo'rtiq osti sohasida (regio subthalamica) joylashgan Luis tanasi kiradi.
Gipotalamusda30 dan ortiq o'zaklar bo'lib, ularning shakli va hajmi har xil. Ular joylashishiga qarab uch sohaga: oldingi (regio hypothalamica anterior), oraliq
(regio hypothalamica interm edia) va orqa (regio hypothalamica dorsalis) bo'linadi.Gipotalamusning nerv hujayralari sekret ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lib
bu sekret shu hujayra tolalari orqali gipofizga boradi. Bu o'zaklami gipotalamusning neyrosekretor o'zaklari deyiladi.Ulargagipotalamusning oldingi sohasidajoylashgan supra optik o'zak
va paraventrikulyar o'zaklar (nucleus paraventricularis) kiradi. Bu o'zaklar hujayralari o'simtasi gipotalam o- gipofizar dastani hosil qilib gipofizni orqabo'lagida tugaydi. Gipotalamusni oraliq sohasida: ravoqsimon o'zak Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|