0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yutqin shoxlari (r. pharyngei)
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Yutqin shoxlari (r. pharyngei) yutqin devorida til-yutqin va simpatik poya tolalari bilan biiga yutqin chigalini (plexus pharyngeus) hosil qiladi. Bu shoxlar yutqinning shilliq pardasini, siquvchi mushaklami va yumshoq tanglay mushaklarini (tanglay chodirini taranglovchi mushakdan tashqari) innervatsiya qiladi. 2. Yurakning ustki bo'yin shoxlari
pastga tomon yo'nalib, yurak chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. 3. Hiqildoqning ustki nervi
pastki tugundan boshlanib, ikki shoxga bo'linidi. Tashqi shox (r. extemus) hiqildoqning uzuksimon-qalqonsimon mushagini, ichki shox (r. internus) hiqildoqning shilliq pardasini ovoz tirqishidan yuqori qismini va til ildizi shilliq pardasini bir qismini innervatsiya qiladi. 4. Orqaga qaytuvchi hiqildoq nervi
Chap tomonda bu nerv aorta ravog'i sohasida boshlanib, uni past tomonidan o'tsa, o'ng tomonda o'mrov osti arteriyasini past tomonidan aylanib o'tib yuqoriga ko'tariladi. Undan quyidagi: traxeya
qizilo'ngach (rr. esophagei) va yurakning pastki bo'yin shoxlari (rr. cardiaci cervicales inferiores) chiqadi. Uning oxiigi shoxi hiqildoqning pastki nervi (n. laryngeus inferior) hiqildoqning shilliq pardasining ovoz tirqishidan pastki qismini va hiqildoq mushaklarining (uzuksimon-qalqonsimon mushakdan tashqari) barchasini innervatsiya qiladi. Adashgan nervning ko'krak qismidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Yurakning ko'krak shoxlari (rr. cardiaci thoracici) yurak chigaliga boradi. 2. Bronx shoxlari (гг. broncbiales) simpatik poya shoxlari bilan qo'shilib, bronxlami o'rab o'pkaga kiruvchi o'pka chigalini
hosil
qiladi. 3. Qizilo'ngach chigalidan (plexus esophageus) qizilo'ngach devoriga boruvchi shoxlar
chiqadi.
Adashgan nervning qorin qismida adashgan nervning oldingi poyasidan oldingi me’da (rr. gastrici anteriores) va jigar shoxlari (rr. hepatici) chiqadi. Uning orqa poyasidan orqa me’da shoxlari
hamda
qorin shoxlari (rr. coeliaci ) chiqadi. Qorin shoxlari chap me’da arteriyasi bo'ylab yo'nalib, quyosh chigaliga qo'shiladi. Undan adashgan nerv tolalari jigar, taloq, me’da osti bezi, buyrak, ingichka va yo'g'on ichaWaiga boradi. Qo‘shimcha nerv XI juft, qo'shim cha nerv (n. accessorius) - harakatlantiruvchi (130- rasm) nerv. Uni ikkita o'zagi bo'lib, bittasi uzunchoq miya sohasida, ikkinchisi orqa miyada joylashgan. Uzunchoq miyadan nerv bosh miya ildizi, orqa miyadan esa orqa miya ildizini hosil qilib chiqadi. Orqa miya ildizi
yuqoriga ko'tarilib, katta teshik orqali kalla ichiga kiradi va bosh ildizi
bilan qo'shiladi. Hosil bo'lgan qo'shimcha nerv ikki shoxga bo'linadi. Ichki shox (r. internus) adashgan nervga qo'shiladi. Tashqi shox
bo'yinturuq teshigi orqali tashqariga chiqadi. Teshikdan chiqqanidan so'ng nerv orqa tomonga yo'nalib, trapetsiyasi mushaklami innervatsiya qiladi.
non va to'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon Til o sti nervi XII
juft, til osti nervi (n. hypoglosus) harakatlantiruvchi nerv. Uning bitta harakatlantiruvchi o'zagi uzunchoq miyada joylashgan. Nerv uzunchoq miyadan piramida bilan olivaning o'rtasidan chiqadi. Kalla bo'shlig'idan o'z nomidagi kanal orqali chiqib, ravoq hosil qilib, oldinga va yuqoriga tilga qarab yo‘naladi. Til ichida til shoxlariga (r. linguales) bo'linib, til mushaklarini innervatsiya qiladi. Til osti nervidan chiquvchi
bo'yin chigalining pastki shoxi bilan qo'shilib, bo'yin sirtmog'ini hosil qiladi. Uning shoxlari til osti suyagidan pastda joylashgan mushaklami innervatsiya qiladi. V e g e ta tiv n erv tizim i Vegetativ nerv tizimi organizmning o'sishda ishtirok etadigan a’zolar faoliyatini boshqaradi. U a’zolar faoliyatini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, natijada a’zolaming tonusi o'zgaradi. Vegetativ nerv tizimi ikki: markaziy va periferik qismlarga bo'linadi. Uning markaziy qismi bosh va orqa miyaning ayrim sohalarida joylashgan to'rt qismdan iborat: 1. Mezensefal qism - o'rta miyada, ko'zni harakatlantiruvchi nervning qo'shimcha (Yakubovich) o'zagi.
Bulbar qism - uzunchoq miyada va ко'prikda joylashgan VII, IX, X juft bosh miya nervlarining vegetativ o'zaklari. 3. Torokolyumbal qism - orqa miyani Смп -Th, - L U1 segmentlarining oraliq lateral ustunlaridagi vegetativ o'zaklar. 4. Sakral qism - orqa miyaning SII IV segmentlari sohasida joylashgan oraliq medial o'zaklar. Bu markazlardan mezensefal, bulbar va sakral qismlari parasimpatik nerv tizimiga taalluqli. Bu vegetativ markazlar, o'z navbatida, oliy vegetativ markazlar ta ’siri ostida bo'ladi. Bu markazlar bosh miyaning quyidagi qismlarida joylashgan. 1. Orqa miyada - IV qorinchaning tubida qon tomirlar harakati markazi.
Miyachada - qon tomirlar harakati refleksi, teri trofikasi, yaralami bitish tezligi markazlari. 3 .0 ‘rta miyaning kulrang moddasida, silviy suv yo‘li atrofida. 4. Oraliq miyada-gipotalamusda.Gipotalamus bosh miyaning qadimiy qismlaridan bo'lib, vegetativ faoliyatlami boshqarishda katta ahamiyatga ega. Bu soha barcha o'simlik hayoti a’zolarining faoliyatini boshqaradi va ulami bir-biri bilan bog'lab turadi. 5. Oxirgi miya - targ'il tanada issiqlik va uglevod almashinuvini boshqaruvchi markazlar joylashgan. Vegetativ nerv tizimining periferik qismi tarkibiga: 1. Vegetativ nervlar, ulaming shoxlari va tolalari. Vegetativ tolalar tugun oldi
va tugun orqa (postganglionar) tolalarga bo'linadi. Tugun oldi tolalar markazdan to vegetativ tugungacha borsa, tugun orqa tolalar tugundan to a’zolargacha boradi. 2. Vegetativ nerv tugunlari joylashishiga qarab: a). Paravertebral tuguniar - umurtqa pog'onasining yon tomonida joylashadi.
b). Prevertebral tuguniar - umurtqa pog'onasining old tomonida joylashadi. Bu ikki guruh tuguniar simpatik nerv tizimiga taalluqli. d). Intramural tuguniar - ichki a’zolar devorida joylashadi. Ular mushak pardada (harakatlantiruvchi, Auibax), shilliq osti (sezuvchi, Meysner) va seroz osti asosda (sezuvchi, Vorobev) joylashgan tugunlariga bo'linadi. e). Oxirgi yoki a’zolar yaqinida (uch shoxlik nerv yo'nalishida) joylashgan tuguniar. Bu ikki guruh tuguniar parasimpatik nerv tizimiga taalluqli. 3. Vegetativ nerv chigallari bo'shliqlarda qon tomirlar va a’zolar atrofida joylashadi. V egetativ va som atik nerv tizim ining o'zaro farqi 1. Somatik yoki animal nervlar miya so'g'oni va orqa miyaning boshidan oxirigacha har bir segmentdan chiqadi va segmentar tarqaladi. Vegetativ nervlar markaziy nerv tizimining to'rt qismidan chiqadi. 2. Reflektor yoyda vegetativ nerv tizimining oraliq neyroni hujayralari yrcja miyaning yon shoxlarida joylashib, ulaming aksonlari tugun oldi tolalarini hosil qiladi. Ular mielin parda bilan qoplangan. Vegetativ nerv tizimining effektor neyroni tugunlardan boshlanib, tugun orqa tolalarini hosil qiladi. Somatik nerv tizimining effektor neyroni markazdan to a’zogacha hech qayenJa uzilmaydi. 3. Somatik nerv tolalari ustidan mielin parda bilan qoplangan bo'lsa, vegetativ nerv tolalarida mielin parda juda yupqa yoki umuman bo'lmaydi. Sim patik va parasimpatik nervlam ing o'zaro farqi 1 . Parasimpatik nerv tizimi markazlari bir-biridan uzoqda va kichik sohada joylashgan. Simpatik nerv tizimi markazi bitta katta sohada joylashgan. 2. Simpatik nerv tizimi barcha ichki a’zolami va ko'z olmasining silliq mushaklarini innervatsiya qiladi, parasimpatik nerv tizimi esa siydik yo'li va ba’zi bir yirik qontomirlarda bo'lmaydi. 3. Parasimpatik nerv tugunlari ichki a’zolar devori ichida yoki a’zoga yaqin joylashsa, simpatik nerv tugunlari esa umurtqa pog'onasi yonida yoki oldida joylashadi. 4. Parasimpatik nervlaming preganglionar tolalari uzun, postganglionar tolalari qisqa bo'lsa, simpatik nervlaming preganglionar tolalari qisqa, postganglionar tolalari uzun bo'ladi. Simpatik va parasimpatik nervlar organizmga qarama-qarshi ta’sir ko'rsatadi. Shunga qaramasdan bu ikki tizim o'zaro hamkorlikda faoliyat ko'rsatadi. Masalan: parasimpatik nerv tizimi ta’sirida yurak harakati sekinlashsa, tomirlami toraytiruvchi simpatik nervlar faoliyati pasayib qon tomirlar shunga mos ravishda kengayadi va qon oqishi sekinlashadi. Vegetativ nerv tizimining simpatik qismi Vegetativ nerv tizimining simpatik qismining (pars simpatica) markazini orqa miyaning - Th, -L„ segmentlaxining oraliq lateral ustunda joylashgan vegetativ o'zaklar hosil qiladi. Uning periferik qismi tarkibiga: 1) o‘ng va chap sim patik poya (truncus sim p aticu s); 2 ) qo'shuvchi tolalar (rr.communicantes); 3) umurtqa pog'onasi oldida va yonida, shuningdek, yirik qon tomirlar atrofida joylashgan simpatik tuguniar; 4) vegetativ nerv chigallari va ulardan a’zolarga boruvchi nervlar; 5) shu tugunlardan a’zolarga boruvchi nervlar; 6) a’zolar va qon tomirlar vegetativ chigallar; 7) somatik nervlar tarkibida a’zolar va to‘qimalarga boruvchi nervlar kiradi. Simpatik nerv tizimining preganglionar tolalari orqa miyaning yon ustunlari hujayralarining o'simtalaridan iborat. Bu o'simtalar orqa miyadan oldingi ildiz tarkibida chiqib, orqa miya nervidan umurtqalararo teshikdan o'tgach, oq qo'shuvchi tolalar
bo'lib ajraydi. Bu tolalar yaqinida joylashgan simpatik poya tugunlariga qo'shiladi. Oq qo'shuvchi tolalar VIII bo'yin, barcha ko'krak va ikkita yuqoriga bel nervlari tarkibida bo'ladi. Bu tolalar barcha ko'krak (yulduzsimon tugunga ham) va ikkita yuqori bel tugunlariga birikadi. Simpatik poyaning qolgan tugunlariga oq qo'shuvchi tolalar bormaydi. Ularga preganglionar tolalar simpatik poyaning ko'krak va bel tugunlaridan tugunlararo tolalar orqali uzilmasdan boradi. Simpatik poya Simpatik poya (truncus sympathicus) juft a’zo bo'lib, umurtqa pog'onasining yon tomonida joylashgan. U kalla asosidan boshlanib, pastga tomon yo'naladi. Ulaming pastki uchlari bir-biriga yaqinlashib, birinchi dum umurtqasining oldingi yuzasida joylashgan toq tugunda
tugaydi. Simpatik poyani 20-25 ta simpatik tuguniar va ulami o'zaro biriktinivchi tugunlararo tolalar
hosil qiladi. Simpatik poya tugunlari duksimon, oval, uchburchak va ko'p burchakli shakllarda uchraydi. Topografiya jihatidan simpatik poyada to'rt: bo'yin, ko'krak, bel va dumg'aza qismlari tafovut qilinadi. Simpatik poyaning bo'yin qismi kalla asosidan to I qovurg'a bo'ynigacha davom etadi Bu qismda simpatik poya bo'yin chuqur mushaklarini oldida, umurtqa oldi fassiyasining orqasida yotadi. Bo'yin qismida uchta tugun tafovut qilinadi. Bu tugunlarga preganglionar tolalar orqa miyaning VIII bo'yin va yuqorigi 6-7 ko'krak segmentlari vegetativ o'zaklaridan tugunlararo tolalar orqali keladi. Ustki bo'yin tuguni (ganglion cervicale superius) eng katta simpatik tugun. U duk shaklida bo'lib, uzunligi 2 sm, kengligi 0,5 sm. Bu tugun II-III bo'yin umurtqalari sohasida boshning uzun mushagi oldida, ichki uyqu arteriyasining orqasida va adashgan nervning medial tomonida yotadi. Ustki 'yin tugunidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Kulxang qo'shuvchi shoxlar (rr. communicantes grisei) yuqori to'rtta bo'yin nerviga qo'shiladi. 2. Ichki uyqu nervi (n.caroticus internus) ichki uyqu arteriyasi atrofida chigal hosil qilib, uyqu kanali orqali kallaning ichiga kiradi. Kanalda arteriyaning uyqu nog'ora tarmog'i bo'ylab ketgan nervlar nog'ora bo'shlig'i shilliq pardasini innervatsiya qiladi. Kanaldan o'tgach chuqur tosh nervi (n . petrosus profundus) ajralib chiqib, yirtiq teshik orqali ponasimon suyak qanotsimon kanaliga boradi. Bu yerda u katta tosh nervi bilan qo'shilib qanotsimon kanal nervini (n. canalis ptherygoidei) hosil qiladi va qanot-tanglay tugunida tugaydi. Undan simpatik tolalar yuqori jag' nervi tolalari tarkibida tarqalib og'iz, burun bo'shlig'i shilliq pardasi bezlari, ko'zyoshi bezi, pastki qovoq kon'yunktivasi va yuz terisi qon tomirlarini innervatsiya qiladi. Ko'z arteriyasi atrofida chigal hosil qilib kirgan nervlaming tolalari kiprikli tugun orqali o'tib kalta kiprikli nervlar tarkibida ko'z olmasi qon tomirlarini vaqorachiqni kengaytiruvchi mushakni innervatsiya qiladi. Kalla ichida uning shoxlari ichki uyqu arteriyasi tarmoqlari bo'ylab tarqaladi. 3. Tashqi uyqu nervlari (nn. carotid externi) 2-3 ta bo'lib, tashqi uyqu arteriyasi atrofida chigal hosil qilib. uning tarmoqlari bo'ylab tarqaladi. Uning shoxlari boshning qon tomirlari, bezlari va silliq mushak to'qimalami innervatsiya qiladi. Ichki va tashqi uyqu chigallari qo'shilib, umumiy uyqu arteriyasi chigalini hosil qiladi. 4. Bo'yinturuq nervi
ichki bo'yinturuq venasi bo'ylab ko'tariladi. Bo'yinturuq teshigi sohasida uning shoxlari adashgan nervning ustki va pastki tugunlariga, til-yutqin nervining pastki tuguni va til osti nerviga qo'shiladi. Buning natijasida simpatik tolalar IX, X, va XII juft bosh miya nervlari tarkibida a’zolar va qon tomirlarga tarqaladi. 5. Hiqildoq-halqum shoxlari
hiqildoq-halqum chigalini hosil qiladi. Uning shoxlari hiqildoq va halqumning qon tomirlari va shilliq pardasini simpatik innervatsiya qiladi. 6 . Ustki bo'yin yurak nervi (n. cardiacus cervicalis superior) simpatik poyaga parallel yo'naladi. O'ng nerv elka-bosh poyasini yoqalab o'tib, aorta ravog'i orqa yuzasida joylashgan chuqur yurak chigaliga qo'shiladi. Chap tomondagi nerv chap umumiy uyqu arteriyasi bo'ylab yo'nalib, aorta ravog'i bilan o'pka poyasi bifurkatsiyasi o'rtasida joylashgan yurak chigalining yuza qismiga qo'shiladi. O'rta bo'yin tuguni (ganglion cervicale medium) doimiy emas. U uncha katta bo'lmay, VI bo'yin umurtqasi ko'ndalang o'sig'i oldida, pastki qalqonsimon arteriyaning orqasida yotadi. Uni pastki bo'yin tuguni bilan qo'shib turuvchi tugunlararo tola o'mrov osti arteriyasini ikki tomonidan o'tib, o'mrov osti sirtmog'ini (ansa subclavia) hosil qiladi. 0 ‘rta bo'yin tugunidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1.
Kulrang qo'shuvchi shoxlar (rr. communicantes grisei) V va
VI bo'yin nervlariga qo'shiladi. 2 . 0 ‘rta bo‘yin yurak nervi (n. cardiacus cervicalis medius) ustki bo‘yin yurak nerviga parallel va tashqariroqda yo‘nalib, yurak chigalining chuqur qismiga qo'shiladi. 3. Qalqonsimon shoxlar
pastki qalqonsimon arteriya atrofida chigal hosil qilib yo'nalib, qalqonsimon va qalqon orqa bezlariga boradi. Pastki bo‘yin tuguni ko'pincha birinchi ko'krak tuguni bilan qo'shilib yulduzsimon tugunni
hosil qiladi. Bu tugun VII bo'yin umurtqasi va I qovurg'a bo'yni sohasida, o'mrov osti arteriyasidan umurtqa arteriyasi chiqqan joyda yotadi. Yulduzsimon tugundan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Kulrang qo'shuvchi shoxlar (rr. communicantes grisei) VII va
VIII bo'yin nervlariga qo'shiladi. 2. O'mrov osti shoxlari (rr.subckmus) o'mrov osti arteriyasi atrofida chigal
hosil qilib, uning tarmoqlari bo'ylab yo'naladi. 3. Umurtqa nervi
umurtqa arteriyasi atrofida chigal hosil qilib bosh, orqa miya qon tomirlarini va pardalarini innervatsiya qiladi. 4. Pastki bo'yin yurak nervi (n. cardiacus cervicalis inferior) o'ng
tomonda elka-bosh poyasi, chap tomonda aortaning orqasidan yo'nalib, yurak chigalining chuqur qismiga qo'shiladi. Simpatik poyaning ko'krak qismi qovurg'alaming bo'yni sohasida umurtqalaming tashqi tomonida joylashgan bo'lib, ustidan parietal plevra qoplagan. Bu qism 10-12 ta uchburchak shaklli, o'lchamlari 3-5 mm bo'lgan ko'krak tugunlardan iboiaL Bu tugunlarga barcha ko'krak orqa miya nervlaridan chiquvchi preganlionar tolalardan iborat oq qo'shuvchi shoxlar keladi. Simpatik poyaning ko'krak qismidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Kulrang qo‘shuvchi shoxlar
tugun
orqa tolalaridan iborat bo'lib ko'krak nervlariga qo'shiladi. 2. Ko'krak yurak nervlari (nn. cardiaci thoracici) II-V ko'krak tugunlaridan boshlanib, yurak chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. 3. O'pka shoxlari (rr. pulmonales) o'pka chigalini hosil qilishda ishtirok etadi 4. Aorta shoxlari (rr. aortici) ko'krak aortasi tarmoqlari atrofida chigallar hosil qilib, yo'nalib qizilo'ngach, ko'krak limfa yo'li, toq va yarim toq venalar devorini ham innervatsiya qiladi. 5. Katta ichki a’zolar nervi
5-9 ko'krak tugunlari shoxlarining X ko'krak umurtqasi sohasida bitta dastaga yig'ilishidan hosil bo'ladi. Diafragmaning bel qismi mushak dflstalari o'rtasidan qorin bo'shlig'iga o'tib, quyosh chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. 6 . Kichik ichki a’zolar nervi (n.splanchnicus minor) X-XI ko'krak tugunlari shoxlaridan hosil bo‘ladi. Diafragmaning bel qismidan qorin bo'shlig'iga o'tib, quyosh chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. 7. Agarda 12 ko'krak tuguni bo'lsa, eng pastki ichki a’zolar nervi
hosil bo'ladi. U diafragmaning bel qismidan o‘tib buyiak chigaliga qo'shiladi.
Simpatik poyaning bel qismi 3-5 ta duk shaklidagi o‘lchamlari 6 mm bo'lgan bel tugunlardan (ganglia lumbalia) iborat. Ular bel umurtqalari tanasini oldingi yon tomonida, katta bel mushagining ichki chekkasida bir- biriga juda yaqin joylashgan bo‘lib, oldindan qorinparda orqa fassiyasi qoplaydi. 0 ‘ng va chap tomondagi bel tugunlari o'zaro umurtqalaming old tomonida joylashgan ko'ndalang qo'shuvchi tolalar vositasida birikkan. Yuqorigi ikkita bel tuguniga I va II bel nervlaridan oq qo'shuvchi shoxlar keladi. Bel simpatik tugunlaridan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Kulrang qo'shuvchi shoxlar (rr. communicantes grisei) tugun orqa tolalaridan iborat bo'lib bel nervlariga qo'shiladi. 2. Bel ichki a’zolar nervlari (nn. splanchnici lumbales) quyosh, aorta, buyrak usti bezi va buyiak chigallarini hosil qilishda ishtirok etadi. Bu chigallaidan simpatik tolalar qon tomirlar bo'ylab a ’zolarga boradi. Simpatik poyaning chanoq qismi kattaligi 5 mm bo'lgan 4 ta duk shaklidagi dumg'aza tugunlardan (ganglia sacralis) iborat. Ular dumg'aza suyagining chanoq yuzasida dumg'azaning chanoq teshiklarining ichki tomonida joylashgan. Bu tuguniar ham bel tugunlari kabi ko'ndalang tolalar vositasida birikkan. Dumg'aza simpatik tugunlardan quyidagi shoxlar chiqadi: 1. Kulrang qo'shuvchi shoxlar (rr. communicantes grisei) dumg'aza nervlariga qo'shiladi. Ular tarkibida tugun orqa tolalari dumg'aza nervlari tarqaladigan sohalardagi qon tomirlar, bezlar, a’zolar va to'qimalami innervatsiya qiladi. 2. Dumg'aza ichki a’zolar nervlari Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|