0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O'rta quloq O'rta quloq (auris media) tarkibiga nog'ora bo'shlig'i va eshituv (evstaxiy) nayi kiradi. Nog'ora bo'shlig'i (cavum tympani) chakka suyagi piramidasi ichida joylashgan, ichi shilliq parda bilan qoplangan, hajmi 1 sm3 ga teng havo bilan to'la bo'shliq. Uning oltita devori tafovut qilinadi: l.Yuqorgi devori
nog'ora bo'shlig'ini kalla bo'shlig'idan ajratib turuvchi yupqa suyak plastinkadan
iborat. 2. Pastki bo'yinturuq venasiga qaragan devori
bo'yinturuq chuqurchasi sohasiga to'g'ri keladi. 3.Medial labirintga qaragan devori
nog'ora bo'shlig'ini suyak labirintdan ajratib turadi. Bu devor o'rtasida nog'ora bo'shlig'iga turtib chiqqan do'ng
bor. Undan yuqoriroq va biroz orqaroqda dahlizga olib boruvchi oval teshik - dahliz oynasi
(fenestra vestibuli) joylashgan bo'lib, uni uzangi asosi berkitib turadi. Do'ngdan orqada va pastroqda yumaloq teshik - chig'anoq oynasi
bor. U nog'ora bo'shlig'ini nog'ora naivonidan ajratib turuvchi ikkilamchi nog'ora parda
bilan
qoplangan. 4.0rqa so'rg'ichsimon devomi (paries mastoideus) pastki qismida piramida tepaligi
bo'lib, uning ichidan uzangi mushagi
boshlanadi. Orqa devoming yuqori qismida nog'ora bo'shlig'i so'rg'ichsimon g'oiga
davom etadi. 5. Oldingi devor
nog'ora bo'shlig'ini ichki uyqu arteriyasi kanalidan ajratib turadi. Bu devoming yuqori qismida eshituv nayini ichki teshigi bor.
6 .Lateral devomi (paries membranaceus) nog'ora parda va chakka suyagining uni o'ragan qismi hosil qiladi. Nog'ora bo'shlig'ida 3 eshituv suyakchalari, boylamlar va mushaklar joylashgan. Eshituv suyakchalari
(135-rasm) mayda suyakchalar bo'lib, o'zaro birikib, nog'ora pardadan oval teshikkacha tortilgan suyaklar zanjirini hosil qiladi. Bolg'achada
boshcha
(caput mallei), dasta
(manubrum mallei) tashqi va oldingi o'simtalari (processus lateralis et anterior) tafovut qilinadi. Sandonchada
bolg'achaning boshi bilan bo'g'im hosil qiladigan bo'g'im yuzasi bo'lgan tanasi
va ikkita: qisqa va uzun oyoqchalari
tafovut qilinadi. Uchi kengaygan uzun oyoqchasini yasmiqsimon o'simta
deyilib, u uzangining boshchasi bilan birlashadi. Uzangida (stapes) boshcha
(caput stapedis), oldingi va orqa oyoqchalar (crus anterior et crus posterior) bor bo'lib, ular uzangi asosi (basis stapedis) vositasida birikkadi. Uzangining asosi oval teshikka uning aylanma boylami
vositasida mustahkamlanadi. Bolg'achaning dastasi nog'ora pardaga birikadi. Uning boshchasi bilan sandonchaning bo'g'im yuzasi o'rtasida sandoncha-bolg'acha bo'g'imi sandonchaning yasmiqsimon o'simtasi bilan uzangini boshchasi o'rtasida
hosil bo'ladi. Suyakchalar o'rtasidagi bo'g'im juda mayda boylamlar bilan mustahkamlanib, nog'ora pardaning tebranishini oval teshikka o'tkazib beruvchi suyaklar zanjirini hosil qiladi. Suyaklar harakatini ikkita: nog'ora pardani taranglovchi mushak (m. tensor tympani) va uzangi mushagi (m. stapedis) boshqarib turadi. E shituv n ay in in g
o'rtacha uzunligi 35 mm, kengligi 2 mm. U halqumdan nog'ora bo'shlig'iga havo o'tishini va nog'ora bo'shlig'i bosimini tashqi bosim bilan bir xil tu rishin i ta’minlaydi. Eshituv nayi suyak
va
tog'ay (pars cartilaginea tubae auditivae) qismlardan iborat. Bu q ism larn in g o 'z a ro qo'shilgan joyda eshituv nayi torayib
ni hosil qiladi. Suyak qismi nayning yuqori 1/3 qismini tashkil qilib, n o g 'o ra b o 's h lig 'ig a o stiu m 2 135-rasm. Esbituv suyakchalari. 1-malleus; 2-caput mallei; 3-uncus; 4-crus breve; 5-cor- pus incudis; 6-crus longum; 7- processus len ticularis; 8- caput stapedis; 9-stapes; 10-basis stapedis; 11-crus an terio r et posterior; 12-manibrium mallei; 13-processus anterior mallei; 14-processus lateralis mallei; 15-col- lum mallei
tympanicum tubae auditivae, pastki tog‘ay qismi nayning 2/3 qismini tashkil qilib, halqumning burun qismiga
bo'lib
ochiladi. Nayning shilliq pardasi kiprikli epiteliy bilan qoplangan bo'lib, bo‘ylama burmalar hosil qiladi. U limfoid to'qimaga boy bo'lib, nay bolishi oldida nay murtagini hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda nog'ora bo'shlig'i shilliq osti qavati qalin bo'lgani uchun nisbatan kichik va qiya joylashgan. Bola tug'ilgan davrda u suyuqlik bilan to'la bo'lib, bola nafas olgan vaqtda eshituv nayi orqali halqumga siqib chiqarib yuboriladi. Nog'ora bo'shlig'ining devorlari, ayniqsa, yuqori qismi yupqa bo'ladi. Uning pastki devori biriktiruvchi to'qimadan iborat. Orqa devorida so'rg'ichsimon bo'shliqqa olib kiruvchi keng teshik bor. So'rg'ichsimon o'simta yaxshi rivojlanmagani uchun yangi tug'ilgan chaqaloqda so'rg'ichsimon katakchalar bo'lmaydi. Ularda nog'ora bo'shlig'i shilliq pardasida burmalar bo'ladi. Eshituv nayi yangi tug'ilgan chaqaloqda to'g'ri, keng, qisqa (17 mm) bo'lib, suyak qismi ko'proq rivojlangan. Bola hayotining birinchi yilida eshituv nayi sekin o'sadi. Uning uzunligi bir yoshda 20 mm, 2 yoshda 30 mm, 5 yoshda 35 mm bo'ladi. Eshituv nayining teshigi yoshga qarab torayib boradi. 6 oylik bolada 2,5 mm bo'lsa, 6 yoshda 1-2 mm bo'ladi. Eshituv suyakchalari o'z hajmini 4 oylik bolada egallagan bo'lib, yoshga qarab o'zgarmaydi.
Ichki quloq (auris interna) chakka suyagi piramidasi ichida joylashgan suyak
36-rasm) va parda labirintdan iborat. Suyak labirintni (labyrinthus osseus) devori suyak to'qimadan iborat bo'lib, nog'ora bo'shlig'i, bilan ichki eshituv yo'li o'rtasida yotadi. Suyak labirintning uzunligi 20 mm. Unda dahliz, chig'anoq va yarim doira kanallar tafovut qilinadi. D ah liz
u n ch a k atta bo'lmagan noto'g'ri shakldagi bo'shliq. Uning tashqi devorida ikkita teshik bor. Uning bittasi dahliz oynasi oval shaklida bo'lib, dahlizga ochiladi. Nog'ora bo'shlig'i tomondan uni uzangi asosi berkitib turadi. Ikkinchisi yumaloq chig'anoq oynasi chig'anoqning spiral kanali boshlanishiga ochilib, ikkilamchi nog'ora parda bilan bekilgan. Dahlizning orqa devorida yarim halqasimon naylaming beshta teshigi, oldingi devorida esa chig'anoqqa boruvchi teshik joylashgan. Dahlizning ichki devoridagi qirra (crista vestibuli) uni ikki chuqurchaga ajratadi. Oldingi yumaloq shakldagisi yumaloq chuqurcha (recessus 136-rasm . Suyak labirint. 1-canales semicirculares ossei; 2-crus osseum com m une; 3-crura ossea am pullaria; 4-fenesta vestibuli; 5-cupula cochleae; б-cochlea; 7-cana- lis spiralis cochleae; 8-fenestra co ch leae; 9 -v estib u lu m ; 10-crus osseum simplex sphericus), orqadagi cho'zinchoq shakldagisi ellipssimon chuqurcha (recessus eUepticus) deb ataladi. Ellipssimon chuqurchada dahliz suv yo'lining ichki teshigi
joylashgan. C hig'anoq
suyak labirintning oldingi qismi bo'lib, chig'anoqning o'qi atrofida ikki yarim aylana hosil qilgan chig'anoq spiral kanalidan (canalis spiralis cochleae) iborat. Chig'anoqning asosi (basis cochleae) medial tomonga, ichki eshituv yo'liga, cho'qqisi (cupula cochleae) nog'ora bo'shlig'iga qaragan. Chig'anoqning o'qi gorizontal yo'nalgan suyak asos
bo'lib, uning atrofida spiral suyak plastinka (lamina spiralis ossea) to'liq bo'lmagan to'siq shaklida spiral kanalni o'rtasida turadi. Chig'anoqning cho'qqisi sohasida u spiral plastinka ilmog'i
vositasida oval shakldagi chig'anoq teshigini (helicotrema) chegaralab turadi. Modiolusni ingichka bo'ylama kanalchalar
teshib o'tgan bo'lib, ularda dahliz-chig'anoq nervining chig'anoq qismi tolalari yotadi. Suyak spiral plastinkaning asosida
bo'lib, unda chig'anoq tuguni joylashgan. Chig'anoqning asosida nog'ora narvonining boshlanishida chig'anoq kanalining ichki teshigi
joylashgan. Suyak yarim doira kanallari
uchta
ravoqsimon kanallar shaklida uchta sathda joylashgan. Ulaming bo'shlig'ini diametri 2 mm. Oldingi (sagital) yarim doira canal
chakka suyagi piramidasi o'qiga perpendikular joylashgan. U boshqa yarim doira kanallardan yuqori turadi. Shuning uchun uning yuqori nuqtasi piramidaning oldingi yuzasida ravoqsimon tepalikni hosil qiladi. Orqa (frontal) yarim doira kanal
naylaming eng uzuni bo'lib, piramidaning orqa yuzasiga parallel joylashgan. Lateral (gorizontal) yarim doira kanal
boshqa kanallardan qisqaroq. U nog'ora bo'shlig'ining labirint devorida bo'rtm a
hosil
qiladi. Uchta yarim doira kanallar dahlizga 5 ta teshik bilan ochiladi, chunki oldingi va orqa yarim doira kanallaming suyak oyoqchalari o'zaro birikib umumiy suyak oyoqchasini
hosil qiladi. Qolgan to'rtta oyoqchalar alohida-alohida ochiladi. Yarim doira kanallaming bitta oyoqchasi dahlizga ochilishidan oldin ampula shaklida kengayadi va ampulyar oyoqcha
deb atalsa, ikkinchi oyoqchasi oddiy oyoqcha
deyiladi. Parda labirint
suyak labirint ichida joylashib, uni shaklini qaytaradi. Uning devori biriktiruvchi to'qimali qatlamdan iborat. Suyak va parda labirintlar o'rtasida toryorig' perilimfatik bo'shliq
bo'lib, u perilimfa suyuqligi bilan to'la. Suyuqlik bu bo'shliqdan perilimfa nayi
orqali to'r parda osti bo'shlig'iga oqishi mumkin. Parda labirint endolimfa suyuqligi bilan to'la bo'lib, undan suyuqlik endolimfatik nay
endolymphaticus) orqali piramidani orqa yuzasidagi bosh miyaning qattiq pardasi ichida yotgan endolimfa qopchasiga
oqadi.
PardalabirmtdaeUi pssimon vayumaloq qopchalar, uchtayarim halqasimon naychalar va chig'anoq nayi tafovut qilinadi. Dahiizning ellipssimon chuqurchasidaelli pssimon qopcha (bachadoncha)
joylashsa, yumaloq qopcha
o‘z nomidagi chuqurchani egallaydi. Ular o‘zaro ingichka nay
vositasida birikib turadi. Bachadonchaga parda yarim qalqa naylaming 5 teshigi ochiladi. Parda yarim doira kanal (ductus semicircularis) shaklan suyak yarim doira kanallariga o ‘xshaydi, ammo uch marta tor bo'ladi. Suyak yarim doira kanallaming ampula qismlari sohasida parda yarim doira kanallar ham ampula hosil qiladi. Bachadoncha va qopcha, shuningdek parda ampulalaming ichki yuzasi shilliqsimon modda bilan qoplangan bo'lib, ularda sezuvchi hujayralar joylashgan. Bachadoncha va qopcha sohasida ular tarkibida ohak zanacha lariotolitlar bo‘lgan oq dog‘lar (macula utriculi et macula sacculi) hosil qiladi. Parda yarim halqa naylaming ampulasi ichida qirralari (cristae ampuUaris) bo'lib, ulardan dahliz-chig‘anoq nervining dahliz qismi boshlanadi. Endolimfa suyuqligini tebranishi oq dog‘dagi sezuvchi hujayralami ta’sirlaydi va muvozanatning o'zgarishini sezuvchi nervlaming uchlari qabul qiladi. Bu nervning birinchi neyroni hujayralari tanasi ichki eshituv yo‘li tubida joylashgan dahliz tugunida yotadi. Uning markaziy o'simtalari dahliz-chig'anoq nervi tarkibida ichki eshituv yo'li orqali kalla ichiga kiradi va vestibulyar o'zaklarida tugaydi. Bu o'zak hujayralarining o'simtalari miyachagava orqa miyaga boradi. Parda labirintning chig'anoq qismi chig'anoq nayi
dahlizdan boshi berk holatda boshlanadi (137-rasm) va chig'anoqning spiral kanali ichiga yo'naladi. Chig'anoq cho'qqisida chig'anoq nayi yopiq holatda tugaydi va ko'ndalang kesmada uchburchak shaklida bo'ladi Chig'anoq nayining tashqi devori
spiral kanalni suyak pardasiga bitishib ketadi. Uning nog'ora (p astk i) devori
suyak spiral plastinkaning davomidir. Chig'anoq nayining uchinchi ustki dahliz devori (p a ries vestib u laris ductus c o c h l e a r i s ) suyak spiral plastinkaning chekkasidan qiya yo'nalib tashqi devorigacha boradi. Chig'anoq nayi spiral kanalning o'rtasida joylashgan bo'lib, nog'ora narvonini
dahliz narvonidan 137-rasm. Tovusbni o'tkazuv chizmasi. 1 -nog'ora fscala vectihiiin a ira tih П.гяЖ parda; 2-bolg‘acha; 3-sandoncha; 4-uzangi; 5-dahl-
ajratlD turadi. iz narvoni6,8-nog‘ora narvoni; 7-helicotrema; Chig anoqning cho QCjisidcl lkknlci 9-ikkilamchi nog‘ora parda.
narvon o'zaro chig'anoq teshigi (helicotrema) vositasida birikadi. Chig'anoq asosida nog'ora narvoni ikkilamchi nog'ora parda bilan yopilgan yumaloq oyna sohasida tugaydi. Dahliz narvoni esa dahlizning perilimfatik bo'shlig'iga qo'shiladi. Chig'anoq nayi ichidagi spiral membranada eshituv spiral (kortiy) a’zosi
joylashgan. Spiral a’zo asosini bazilyar membrana hosil qilib, uning tarkibida chig'anoqning asosidan to uchigacha suyak spiral plastinkaning uchidan chig'anoqning spiral kanalining qarama-qarshi devoriga tortilgan eshituv tor-rezonator vazifasini bajaruvchi 24.000 gacha kollogen tolalar bo'ladi. Dahliz oynasiga birikkan uzangi asosining harakati ta’sirida hosil bo'lgan perilimfaning tebranishi dahliz narvoni orqali chig'anoq cho'qqisi^ yo'naladi va chig'anoq teshigi orqali nog'ora narvoniga o'tib ikkilamchi nog'ora pardaga uriladL Nog'ora narvonidagi perilimfaning tebranishi bazilyar membranaga va chig'anoq nayidagi endolimfaga o'tadi. Endolimfaning tebranishi kortiy a’zosining eshitish torlariga uriladi va retseptor hujayralar mexanik ta’simi nerv impulsiga aylantiradi. Impulsning tanasi chig'anoq tugunida joylashgan bipolyar hujayralaming periferik uchlari qabul qiladi. Uning markaziy o'simtalari esa dahliz-chig'anoq nervining chig'anoq qismini hosil qilib, ichki eshituv yo'li orqali rombsimon chuqurchada joylashgan ventral va dorsal chig'anoq o'zaklarda tugaydi. Ventral o'zak hujayra aksonlari qarama-qaishi tomonga yo'nalib, trapetsiyasimon tana
hosil qiladi. Dorsal o'zak hujayra aksonlari rombsimon chuqurcha yuzasida joylashgan IV qorincha miya hoshiyalarini
hosil qilib trapetsiyasimon tanaga qo'shiladi. Trapetsiyasimon tana tolalari tashqi tomonga bukilib, tashqi qovuzloqni
hosil qilib, po'stloq osti eshituv markazlari: ichki tizzachali tana va to'rt tepalikning pastki tepachalariga yo'naladi. Bu yerda joylashgan uchinchi neyronning aksonlari ichki kapsuladan o'tib bosh miyaning chakka bo'lagini yuqori pushtasida joylashgan eshituv markazida (Gesbl pushtasi) tugaydi.
Yangi tug'ilgan chaqaloqda ichki quloq yaxshi taraqqiy etgan bo'lib, xuddi kattalamikiga o'xshagan hajmga va tuzilishga ega. Yarim doira kanallar devori yupqa bo'ladi, u chakka suyagi piramidasining suyak nuqtalari hisobiga kattalashadi. Teri va uning bosilalari Teri
(cutis) organizmning tashqi ta’sirdan saqlabgina qolmay, balki muhim sezgi a’zosi vazifasini ham bajaradi. Teri orqali odam haroratni, atmosfera bosimini, og'riqni va biror narsa tegib turganini sezadi. Bundan tashqari, teri modda almashinuvi, nafas olish va suyuqlik ajratish faoliyatlarida ham ishtirok etadi. Odam terisining umumiy sathi 1,5-2 m2 bo'lib, tana o'lchamiga bevosita bog'liq. Teri sezuvchanligi odamda juda yaxshi takomil etgan bo'lib, sezgi retseptorlari terming hamma yerida bir xil tarqalmagan. Lablar, burun va bannoqlaming uchlarida sezgi retseptorlari juda ko'p. Terida yuza qavat epidermis va chuqur qavat derma tafovut qilinadi. Epidermis (epidermis) ektodermadan takomiUashgan bo'lib, ko‘p qavatli yassi epiteliydan tuzilgan. Epiteliyni tashqi qavati shox qavatga aylanib, ko'chib yangilanib turadi. Epidermis son, elka, bilak, bo'yin, yuz sohalarida yupqa (0,02-0,05 mm), qo'l va oyoq kafti sohalari ko'p ta’sirlangani uchun qalin (0,5-2,4 mm) bo'ladi. Asl teri, derma
mezodermadan rivojlanib, tolali biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan. Unda elastik tolalar va silliq mushak to'qimasi bo'lib, terini elastikligini ta'minlaydi. Dermaning qalinligi bilak sohasida 1-1,5 mm bo'lsa, orqada 2,5 mm bo'ladi. Derma ikki qavatdan iborat. Epidermisga tegib turgan yuza so'rg'ichsimon qavat (stratum papillare) yumshoq biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan, so'rgichlar hosil qiladi. Ulami ichida qon, limfa tomirlari va nervlar bo'lib, so'rg'ichlar epidermis yuzasida qirralar hosil qiladi, ular o'rtasida egatlar bor. Bu egatlar qo'l kafti sohasida yaxshi ko'rinib bo'lib, har bir odamda o'ziga xos xususiyatga ega. T o'r qavat (stratum reticulare) zich biriktiruvchi to'qimadan iborat bo'lib, tarkibida kollogen tolalari ko'p bo'ladi. Bu qavat bevosita teri osti yog' qatlamiga o'tib ketadi. Teri osti yog‘ qatlami tanada turii qalinlikda bo'ladi. Qovoqlar va yorg'oq terisida yog' qatlami bo'lmaydi. Peshona, burun sohalarida kam bo'lib, dumba va tavon sohalarida yaxshi rivojlangan bo'ladi. Terini rangi uning tarkibidagi pigment miqdoriga bogliq. Ba’zi sohalarda (yorg'oq, sut bezi so'rg'ichi atrofida, uyatli lablar va anus atrofida) pigment ko'proq to'plangan. Sochlar
terini turli sohalarida turlicha qoplagan. Ular epidermis hosilasi bo'lib, teri usti qismi va ildizi tafovut qilinadi. Ddizi
teri
ichida joylashib, sochning o'suvchi kengaygan qismi soch piyozchasini (bulbi pili) hosil qiladi. Soch ildizi biriktiruvchi to'qimali qopcha ichida yotadi. Bu qopcha ichiga moy bezlarining chiqaruv nayi ochiladi. Uni sochni ko'taruvchi mushak
(m. arrector pQi) o'raydi. U qisqarganda moy bezini siqadi va soch tikkayadi. Sochning rangi uning tarkibidagi pigmentga bog'liq. Soch tarkibida havo pufakchalari paydo bo'lib, pigment yo‘qolsa soch oqaradi. Timoqlar (unguis) epidermisni dag'allashishidan paydo bo'ladi. U timoq o'mida
(matrix unguis) yotadi. Bu timoqni o'suvchi qismi hisoblanadi. Timoqda timoq yorig'ida joylashgan ildizi
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|