0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BO SH MIYA Um um iy m a’lu m otlar Bosh miya (encephalon) uni
0‘ragan pardalari bilan birga kallaning miya qismi ichida joylashgan. Uning ustki yon yuzasi kalla qopqog'i ichki yuzasiga mos ravishda gumbaz hosil qiladi. Pastki yuzasi kallaning ichki asosidagi chuqurchalaiga mos murakkab relefga ega. Bosh miyaning og'irligi katta odamlarda 1100 dan 2000 g gacha, o'rtacha: erkaklarda 1394, ayollarida 1245 g. Bosh miya uch yirik qismdan: katta miya yarimsharlari, miyacha va miya so'g'onidan iborat. Katta miya (cerebrum) markaziy nerv tizimining odamda kuchli taraqqiy etgan eng katta va faoliyat jihatidan ahamiyatga ega qismi. Katta miyaning bo'ylam a yorig'i (fissura longitudinalis cerebri) uni o'n g va chap yarimsharlarga ajratadi. Yarimsharlar o'zaro qadoq tana
vositasida qo'shilgan. Yarimsharlar orqa tomonda ko'ndalang yorig' (fissura transversa cerebri) vositasida miyachadan ajrab turadi. Miya yarim- sharlarining tashqi yuzasi turli chuqurlikdagi egatlar
joylashgan. Chuqur egatlar yarimshariami bo'laklarga Gobi cerebri) ajratsa, mayda egatlar pushtalami
chegaralaydi. Bosh miyaning pastki yuzasi yoki asosi (105-rasm) yarimsharlar, miyacha va miya so'g'oning ventral qismlaridan hosil bo'lgan. Uning oldingi qismlarida peshona bo'lagining ostki yuzasida hidlov piyozchalari
joylashgan. Uning ventral yuzasiga burun bo'shlig'idan g'alvir suyakning ilma-teshik plastinkasidagi teshiklardan o'tuvchi 15-20 hidlov nervlari
I juft bosh miya nervi keladi. Hidlov piyozchasidan orqaga qarab hidlov yo'li
yo'naladi. Uning orqa qismlari kengayib hidlov uchburchagini
hosil qiladi. H idlov uchburchagjning orqa tomonida oldingi ilma-teshik modda
joylashib, bu teshiklar orqali miya ichiga arteriyalar kiradi. Ilma- teshik modda oralig'ida ko'ruv nervi kesishmasi
joylashgan. U ko'ruv nervi (n. orticus) II juft bosh miya nervi tolalaridan hosil bo'ladi. Ko'ruv nervi orqa tomonga ko'ruv trakti (tractus opticus) bo'lib davom etadi. Ko'ruv nervi kesishmasining orqa tomonida kulrang tepacha
yotadi. Uning pastki qismi torayib quyg'ichni (infundibulum) hosil qiladi. Quyg'ichning uchidaichki sekretsiya bezi gipofiz (hypophysis) turadi. Kulrang tepachaning orqa tomonida oq shaisimon shakldagi ikkita oq so'rg'ichsimon tana
bor.
So'rg'ichsimon tananing ikki yon tomonida bo'ylamasiga joylashgan ikkita yo'g'on oq to'sinlar singari miya oyoqchalari joylashgan. Ular o'rtasida 105-rasm. Bosh miyaning asosi va nndan bosh miya nervlari Qdizlarini chiqishi. 1-bul bus olfactorius; 2-tractus olfactorius; 3-substantia perforata anterior; 4-tuber cinereum; 5-tractus opticus; 6-софога mamillaris; 7-gangl. trigeminale; 8-substantia perforata interpe- duncularis (posterior); 9-pons; 10-cerebellum; 11-pyramis; 12-oliva; 13-nn.spinalis; 14-n.hypoglossus; 15- n.accessories; 16-n.vagus; 17-n. glossopharyndeus; 18-vestibuloco- chlearis; 19-n. facialis; 20-n.abducens; 21-n. trigeminus; 22-n.trochlearis; 23-n.oculomotorius; 24-n.opticus; 25-n. olfactorii. oyoqchalararo chuqurcha (fossa interpedincularis) bo'lib, uning tubini orqa ilma-teshik modda
hosil qiladi. Bu teshiklar orqali miya ichiga qon tomirlar kiradi. Miya oyoqchalarining ichki yuzasidan III juft bosh miya nervi ko'zni harakatlantiruvchi nervning (n. oculomatorius) ildizi ko'rinadi. Miya oyoqchalarining tashqi yuzasidan IV juft bosh miya nervi g'altak nervining (n. trochlearis) ildizi chiqadi. Miya oyoqchalari orqa tomonda ko'ndalang bolish shaklidagi ko'prikka
borib taqalgan. Ko'prikning tashqi qismlari miyacha tomon yo'nalib, miyachaning o'rta oyoqchasini (pedunculus cerebellaris medius) hosil qiladi. Ko'prik bilan miyachaning o'rta oyoqchasi chegarasida V juft bosh miya nervi uch shoxlik nervning (n. trigeminus) ildizi ko'rinadi. Ko'prikdan pastda uzunchoq miyaning ventral qismi joylashgan. Unda o'zaro oldingi o'rta yorig' bilan ajralgan piramidalar (pyramis medullae oblangatae), ulardan tashqarida esa yumaloq tepacha oliva (oliva) ko'rinadi. Ko'prik bilan piramidaning o'rtasidan VI juft bosh miya nervi uzoqlashtiiuvchi nervning (n. abdusens) ildizi chiqadi. Undan chekkaroqda miyachaning o'rta oyoqchasi bilan oliva o'rtasidan ketmlf-ket joylashgan VII juft yuz nervi
va V III ju f t d a h liz - c h ig 'a n o q n e rv in in g
ildizsi chiqadi. Uzunchoq ihiyaning olivasi orqasidagi egatdan birin-ketin IX juft til-yutqin nervi
X juft
adashgan nerv (n. vagus) va XI juft qo'shimcha nervning (n. accessorius) ildizlari chiqadi. XII juft til osti nervining (n. hypoglossus) ildizi esa piramida bilan oliva o'rtasidagi egatdan chiqadi. Yangi tug'ilgan chaqaloq bosh miyasi nisbatan katta bo'lib, uning og'irligi o'rtacha og'il bolalarda 390 g, qiz bolalarda 355 g bo'ladi. To'rt yoshgacha miya, bo'yiga va balandligiga bir tekis o'sib, uning og'irligi bir yoshda 2 marta, 3-4 yoshda 3 marta oshadi, 7 yoshdan so'ng miya og'irligi sekin o'zgarib, 20 yoshda erkaklarda 1355 g, ayollarda 1220 g ni tashkil qiladi. Bosh miyani ayrim qismlari bir xil o'smaydi. Peshona va tepa bo'laklari nisbatan tez o'ssa, ensa bo'lagi esa juda sekin o'sadi.
Miya so'g'oni (truncus ensephali) tarkibiga uzunchoq miya (medulla oblangata), ko'prik
(pons) va o'rta miya (mesencephalon) kiradi.
Uzunchoq miya Uzunchoq miya (medduOa oblangata) orqa miyaning bevosita davomi bo'lib, rombsimon miyaning pastki qismidir. Uning tashqi tuzilishi orqa miyaga, ichki tuzilishi bosh miyaga o'xshagani uchun myelencephalon deb
ataladi. Uning pastki chegarasi katta teshik sohasida yoki I juft orqa miya nervi ildizining yuqori chekkasida. Yuqori chegarasi old yuzasida ko'prikning pastki chekkasida bo'lsa, orqa yuzasida miya hoshiyalariga to'g'ri keladi. Uzunchoq miyaning yuqori qismlari kengayib, piyozcha shaklini olgani uchun miya piyozchasi
deb ham ataladi. Uzunchoq miya eshituv va muvozanat a’zolari hamda qon aylanish va nafas a’zolariga bog'liq bo'lgan jabra apparatlari bilan aloqada paydo bo'ladi. Shuning uchun unda muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvini boshqaruvga aloqador bo'lgan kulrang o'zaklar joylashgan. Uzunchoq miyaning uzunligi o'rtacha 2,5 sm. Unda oldingi, onqa va yon yuzalari tafovut qilinib, ular o'zaro egatlar yordamida ajralib turadi. Bu egatlar orqa miya egatlarining davomi bo'lib, o'sha nomlar bilan ataladi. Uzunchoq miyaning ventral yuzasidagi oldingi o'rta yoriqni (fissura mediana anterior) ikki tomonida bo'rtib chiqqan piramidalar
joylashgan. Piramidalar harakatlantiruvchi nerv tolalaridan iborat bo'lib, orqa miyaga o'tish joida qisman keSishib, piramidalar kesishmasini (decussatio pyramidum) hosil qiladi. Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchasiga davom etadi. Kesishmagan tolalar orqa miyaning oldingi tizimchasi tarkibida yo'naladi. Oldingi yon egat (sulcus anterolateralis) piramidaning oval shaklidagi tepalik olivadan
ajratib turadi. Oliva tishsimon tuzilishga ega bo'lgan kulrang modda to'plami oliva o'zagining joylashshidan hosil bo'lgan. Bu egatdan til osti nervi ildizi chiqadi. Uzunchoq miyaning dorsal yuzasida orqa o'rta egatni
yon tomonlarida o'zaro oraliq egat bilan bo'lingan orqa miyaning nozik va ponasimon dastalari kengayib bo'rtiqlar hosil qiladi. Nozik dasta bo'rtig'i (tuberculum gracQe) ichki, ponasimon dasta bo'rtig'i
tashqi tomonda joylashadi. Orqa yon egatdan (sulcus posterolateralis) IX, X, XI juft bosh miya nervlarining ildizi chiqadi. Yon tizimchaning dorsal qismi ponasimon va nozik dastalardan chiqayotgan tolalar bilan qo'shilib miyachaning pastki oyoqchasini (pedunculus cerebellaris inferior) hosil qiladi. Uzunchoq miya kesmasida (106-rasm) u oq va kulrang moddalar to'plam idan iborat bo'ladi. Kulrang moddada muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvi boshqaruvga aloqador bo'lgan kulrang o'zaklar joylashgan. l.Yon tomonda joylashgan o'ng va chap pastki oliva o'zaklari (nuclei olivaris inferiores) miyachaning tishli o'zagi bilan bog'langan bo'lib, odamda muvozanatni boshqaruvchi oraliq o'zak hisoblanadi. 2.To'r formatsiya (formatio retecularis) bir- biri bilan chalkashib to 'r hosil qilgan nerv tolalari va ular o'rtasida yotgan nerv o'zaklaridan iborat. 3.To'rt juft (IX-XII) bosh miya nervlarining o'zaklari. 4.Adashgan nerv o'zagi bilan bog'langan nafas olish va qon aylanish markazlari bor. Uzunchoq miyaning oq moddasi uzun va qisqa tolalardan iborat. Uzun tolalar uzunchoq miyani oldingi qismida pastga tushuvchi, harakatlantiruvchi piramida yo'lini hosil qiladi. Uning orqa lateral yuzasida yuqoriga ko'tariluvchi orqa miyani miya yarimsharlari va miyacha bilan bog'lovchi sezuvchi yo'llar joylashadi. Orqa miya-po'stloq yo'li uzunchoq miya sohasida kesishib qovuzloq kesishmasini (decussatio lemniscorum) hosil qiladi. Qisqa tolalar kulrang modda o'zaklarini o'zaro bog'lab, shuningdek uzunchoq miyani bosh miya so'g'onining qo'shni qismlari bilan qo'shib turadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda uzunchoq miya yuqori va gorizontal joylashgan. Piramida yaxshi taraqqiy etmagani uchun ohvalar bir-biriga yaqin turadi. Nozik va ponasim on dastalar bir-biridan aniq ajramagan. Bola hayotining 106-rasm. Uzunchoq miyaning kesmasi. 1-nucleus tractus solitari; 2-pedunculus cerebellaris inferior; 3-nucleus tractus spinalis n. trigemini; 4-nucleus ambiguus; 5-nucleus olivaris; 6-n.hypoglossus; 7-lemniscus medialis; 8-pyramis; 9-fibrae arcuatae extem ae; 10-fibrae arcuatae intem ae; 11-tractus rubro-spinalis; 12-nucleus cuneatus; 13-nucleus dorsalis n.vagi; 14-nucleus n.hypoglossi; 15-fascic- ulus longitudinalis medialis.
birinchi yilida olivalar asta-sekin bo'rtiq shaklini oladi va yoshga qarab kattalashib boradi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda uning uzunligi 8-9 mm, kengligi 4-5 mm, bir yoshda esa uzunligi 12-13 mm bo'ladi. Erta bolalik davri so'ngida miya o'tkazuv yo'llari taraqqiyoti natijasida piramidalar kattalashib olivalar bir-biridan uzoqlashadi. Nozik va ponasimon dastalar bir-biridan ajralib, nozik va ponasimon bo'rtiqchalar paydo bo'ladi. Uzunchoq miya o'zaklari taraqqiyoti 7 yoshda tugaydi.
Orqa miya (metencephalon) ikki qismdan: ventral joylashgan ko'prik va dorsal joylashgan miyachadan iborat. Orqa miyaning qoldiq bo'shlig'i, uzunchoq miya bilan birgalikda IV qorinchani hosil qiladi. Ko'prik Ko'prik
(pons) sut emizuvchilarda plashch taraqqiyotiga bog'liq ravishda payda bo'ladi. U odamda yaxshi rivojlangan bo'lib, ko'ndalang bolish shaklida. U yuqoridan miya oyoqchalari, pastdan esa uzunchoq miya bilan chegaralanadi. Uzunchoq miya bilan ko'prik o'rtasida egat
yotadi.
Yon tomonga ko'prik torayib, miyachaning o'rta oyoqchasiga (pedunculi cerebellaris medius) o'tib ketadi. Ko'prikning tashqi chegarasini uch shoxlik va yuz nervlari ildizlari o'rtasidagi chiziq
hosil
qiladi. Ko'prikning ventral yuzasi ko'ndalang yo'nalgan tolalardan iborat bo'lib, o'rtasida asosiy arteriya egati (sulcus a. basillaris) joylashgan, uning dorsal yuzasi IV qorincha tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Ko'prikning ko'ndalang kesmasi (107-rasm) markazida ko'ndalang tolalar to'plami - trapetsiyasimon tana
joylashgan. Uning tolalari o'rtasida trapetsiyasimon tananing oldingi va orqa o'zaklari yotadi. Trapetsiyasimon tana ko'prikni orqa yoki qopqoq qismi (tegmentum pontis) va oldingi yoki asosiy qismga (pars basillaris) ajratadi. Ko'prikning oldingi qismi bo'ylama va ko'ndalang tolalar va ular o'rtasida joylashgan ko'prikning xususiy o'zaklaridan iborat. Bo'ylama tolalar piramida, po'stloq- o'zak va po'stloq-ko'prik yo'llari tolalaridan iborat b o 'lib , ular k o 'p rik n in g xususiy o'zaklarida tugaydi. Bu o'zak hujayralari tolalari ko'ndalang tolalami hosil qilib, miyachaning o'rta oyoqchasi tarkibida miyacha po'stlog'iga boradi.
Ko'prikning orqa qismida ko'tariluvchi masi. 1-pus dorsalis pontis; 2-ven- sezuvchi yo'llar o'rtasida to 'rt (V, V I, V II, 2 ? J S S J - S S S S S ; Juft b °sh ™Уа neivlarining o'zaklari va 5-pais ventralis pontis. to 'r formatsiya joylashgan. Yangi tug'ilgan chaqaloqda ko'prik tuik egari oldida yotadi. Bola hayotining erta davrlarida orqa tomonga surilib, 5 yoshda ensa suyagi qiyaligiga yetib boradi. Yosh bolalarda piramida va miyacha o'tkazuv yo'llari yaxshi taraqqiy etmagani uchun uning hajmi kichik va o'zaklari bir-biriga yaqin joylashadi. 5-7 yoshlarda ko'prik tez taraqqiy etib kattalamikiga o'xshash ko'rinishga ega bo'ladi.
Miyacha
(cerebellum) ko'prik va uzunchoq miya yuqori qismining orqa tomonida, orqa kalla chuqurchasida yotadi. Yuqori tomondan katta miyaning ko'ndalang yorig'i (fissura transversa cerebri) miyachani yarimsharlaming ensa bo'lagidan ajratib turadi. Miyacha taraqqiyoti harakatni reflektor moslashtirish retseptorlari bilan bog'liq ravishda o'tad i va m ushaklar qisqarishini muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. U ayrim mushaklaming murakkab faoliyatini bir-biriga bog'lab turadi va tana muvozanatini ta’minlaydi. Bundan tashqari, unda vegetativ nerv tizimi markazlari (qon tomirlar harakati refleksi, teri trofikasi, yaralami bitish tezligi) joylashgan. Miyachada ustki va pastki yuzalar tafovut qilinib, ular o'zaro chuqur gorizontal yoriq (fissura horizontalis) bilan ajrab turadi. Pastki yuza o'rtasida keng botiq
bo'lib, unga uzunchoq miyani orqa yuzasi tegib turadi. Miyachada ikkita yarimshar
va ular
o'rtasid ag i to q chuvalchangsim on qism (verm is) tafovut qilinadi. Chuvalchangsimon hosila miyachaning tanasi
deb ataladi. Yarimsharlar va chuvalchangning ustki va pastki yuzalari ko'plab ko'ndalang yoriqlar (fissura cerebelli) vositasida uzun va ingichka miyacha barglariga (pushtalari)
ajragan. C huqur egatlar bilan ajragan pushtalar yig'indisi miyacha bo'lakchasini
hosil qiladi. Bo'laklardan alohidasi parcha
miyacha o'rta oyoqchasini ventral qismida yotadi. Parcha o 'z oyoqchasi yordamida miyacha chuvalchangi va tuguncha (nodulus) bilan qo'shiladi. Miyacha miyaning boshqa qismlari bilan uch juft oyoqchalari vositasida birikadi. Miyacha oyoqchalari o'tkazuv yo'llar tolalaridan iborat. Miyachaning pastki oyoqchasi
pastga tom on yo'nalib, miyachani uzunchoq miya bilan qo'shadi. Uning tarkibida orqa miya bilan miyacha o'rtasidagi orqa yo'l (tractus spino-cerebellaris posterior) tolalari joylashadi. Miyachaning o'rta oyoqchasi
juda
qalin bo'lib, ko'prikka o'tib ketadi. Uning tarkibida ko'prik-miyacha yo'li (tractus ponto-cereb ellaris) tolalari joylashadi. M iyachaning ustki oyoqchalari
uni o'rta miya bilan qo'shib turadi. Uning tarkibida orqa miya bilan miyacha o'rtasidagi oldingi yo'l
tolalari joylashadi. Miyacha oq va kulrang moddadan iborat (108-rasm). U ning kulrang moddasi tashqi tom onida po'stloqni (cortex cerebelli) hosil qilsa, oq moddaning ichida to'rt juft miyacha o'zakLarini hosil qiladi. Miyacha po'stlog'i
ancha sodda tuzilgan bo'lib, uch qavat nerv hujayralaridan iborat: l.M olekulyar qavat kam sonli m ayda va savatsim on nerv hujayralaridan iborat. 2.Ganglionar qavat bir qator joylashgan Purkine hujayralaridan iborat. Ulaming dendritlari kuchli shoxlangan b o 'lib , m olekulyar qavatga y o 'n alad i. . . .
. . . . . ы • Aksonlari esa donador qavatdan o'tib oq 108-rasm. M iyacha o ‘zaklan. . , , ^ , Gorizontal kesma. 1 -nucl.fastigi; moddaga tushadi. 3.Donador qavat mayda 2-nucl. globosus; 3-nucl. embolifor- nerv hujayralaridan ib o ra t b o 'lib , oq mis; 4- nucl. dentatus; moddani yonida turadi. Miyacha o'zaklaridan b iri c h o 'q q i o 'z a g i (n u cleu s fa stig i) chuvalchangning oq moddasida joylashgan. U tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. U ndan tashqariroqda joylashgan sharsimon o'zak
po'kaksimon o'zak (nucleus embolifonnis) va chuvalchang bo'yin hamda tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha yarimshariarining o'rtasida joylashgan tishsimon o'zak (nucleus dentatus) va miyacha yarimshariari po'stlog'i qo'l hamda oyoq mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha to'rtinchi miya pufagining dorsal qismidan paydo bo'ladi. U o'ng va chap qanotsimon plastinkalardan hosil bo'lgan juft kurtaklardan taraqqiy etadi. Bu kurtaklar asta-sekin o'sib o'rta chiziqda o'zaro qo'shiladi va chuvalchangni hosil qiladi. Uning yon tomonida esa miyacha yarimshariari paydo bo'ladi. Homila hayotining 4-5-oylarida miyacha yuzasida pushtalar va egatlar hosil bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda m iyacha cho'zinchoq va kichik bo'lib, kattalarga nisbatan yuqori joylashgan bo'ladi. U ning og'irligi 20—23 g bo'ladi. U larda miyacha egatlari chuqur bo'lib, hayot daraxti yaxshi ko'rinm aydi. Chuvalchang yarimsharlarga nisbatan yaxshi rivojlangan bo'ladi. Bola hayotining birinchi yilida miyacha tez o'sadi. Uning og'irligi 6 oyda 3 marta, bir yoshda esa 4 marta kattalashadi. Bola 6 yoshga to'lgunicha miyacha og'irligi o 'g 'il bolalarda 142-150 g, qiz bolalarda esa 135 g bo'ladi. Bolaning yoshi kattalashgani sari miyachaning oq moddasi kulrang moddaga nisbatan tez ko'payadi. Homila davrida va bir yoshgacha bo'lgan bolada miyacha o'zaklari yaxshi taraqqiy etib, bir yoshdan keyin nerv tolalari tez o'sadi. M iyachaning tishsimon o'zagi bir yoshgacha o'ng tom onda katta bo'lsa, keyingi davrlarda chap o'zak tez o'sib, hajm jihatidan kattalashadi. M iyacha oyoqchalarining o'sishi ham bir xil emas. M iyachaning pastki oyoqchasi bola hayotining birinchi yilida tez o'sadi. Keyingi davrlarda uning o'sishi sekinlashib, 7 yoshda kattalam ikiga o'xshash bo'ladi. Miyachaning o'rta oyoqchasining kengligi yangi tug'ilgan chaqaloqda 5,7 mm bo'lsa, emizikli davrda tez o'sib, 2 yoshda 10 mm bo'ladi. Kattalarda esa 13,9 mm. M iyachaning ustki oyoqchasining o'sishi 7—9 yoshgacha davom etadi.
|