0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(nucleus arcuatus), gipotalamusning oldingi va orqa media! o'zaklari
gipotalamusning dorsal o'zagi (nucleus hypothalamicus dorsalis), quyg'ich o'zagi (nucleus infundibularis), kulrang tepalik o'zagi (nucleus tuberalis) joylashgan. Gipotalamusning orqa hidlov sohasida joylashgan juft so'rg'ichsimon tana
diametri 0,5 sm keladigan yumaloq oq moddadan iborat. Oq moddaning ichida kulrang modda, so'rg'ichsimon tananing medial va lateral o'zaklari (nuclei corporis mamillaris medialis et lateralis) joylashgan. Yangi tug'ilgan chaqaloq oraliq miyasi nisbatan yaxshi rivojlangan bo'ladi. Ko'ruv bo'rtig'i bola 2 yoshga to'lgunicha tez o'sib keyinchalik sekinlashadi. Uning kengligi 2 yoshda 3 marta, uzunligi esa 13 yoshda 2 marta kattalashadi, balandligi 40% o'sadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda medial o'zak yaxshi rivojlangan bo'lsa, lateral o'zak va yostiqcha bola tug'ilganidan keyin tez o'sadi. Tizzachali tanalar yangi tug'ilgan chaqaloqda yaxshi rivojlangan bo'lib, keyinchalik asta-sekin kattalashadi. Yangi tug'ilgan bolada bo'rtiq osti sohasi o'zak hujayralari ham to'liq takomillashmagan bo'ladi. O'zaklaming taraqqiyoti va yetilishi har xil davrlarda tugaydi. Hid bilish faoliyati bilan bog'liq so'rg'ichsimon tana va Luis tanasining rivojlanishi bola 3 yoshga to'lgunida tugaydi. Kulrang do'm boq hujayralari 6 yoshlarda rivojlanadi. Bo'rtiq osti markaziy kulrang moddasining rivojlanishi balog'at davrida tugaydi. U c h in ch i q orin ch a Uchinchi qorincha (ventriculus tertius) oraliq miyaning o'rtasida ingichka sagital yorig' shaklida joylashgan bo'lib, oltita devori tafovut qilinadi. Uning tashqi devorini ko'ruv bo'rtig'ining ichki yuzasi, oldingi devorini oxirgi parda
gumbaz ustunlari (columna fornicis) va oldingi bitishma
hosil qiladi. Gumbaz ustunlari bilan ko'ruv b o'rtig'ining oldingi qismi o'rtasida qorinchalararo teshik
joylashgan. Uchinchi qorinchaning orqa devorini orqa bitishma
va
(commissura habinularum) chegaralaydi. Uning ostida miya suv yo'li teshigi yotadi. Orqa devorda ikkita chuqurcha (recessus suprapinealis), hamda
(recessus pinealis) bor. Uchinchi qorinchaning yuqori devorini qadoq tana va miya gumbazi ostida joylashgan uchinchi qorinchaning tomirli asosi (tela choroidea ventriculi tertii) va
uni qoplagan epitelial qatlam (lamina epithelialis) hosil qiladi. Uchinchi qorinchaning pastki devorini esa bo'rtiq osti sohasi hosil qiladi. Bu yerda uchinchi qorincha: voronka chuqurchasi (recessus infundibuli) va ko'ruv chuqurchasini
hosil qiladi. Oxirgi miya Oxirgi miya (telencephalon) oxirgi miya pufagining takomillashuvidan hosil bo'lib, miya qattiq pardasining o'roqsimon o'sig'i uni ikki yarimshaiga ajratadi. Miya yarimshariari bosh miyaning eng tez o'sadigan qismidir. Homilada miya yarimshariari asta-sekin o'sib, miyaning qolgan qismlarini xuddi plashchaga o'xshab o'rab oladi. Homila hayotining uchinchi oyida u oraliq miya va talamuslami, 4 oylikda to'rttepalik, 6 oylikda miyacha ustiga kelib, 8- oyda uni o'rab oladi. Homila davrida yarimsharlaming usti silliq bo'ladi. H om ila hayotining ikkinchi oyi oxiri va uchinchi oyi boshida yarimsharlaming yon yuzasida chuqurcha paydo bo'ladi. Bu yer keyinchalik orolchaga aylanib ketadi. Miyani boshqa qismlari o'sib orolchaning ustini yopadi va to 'rt oylikda yon egat paydo bo'ladi. To'rt oydan keyin birlamchi egatlar paydo bo'la boshlaydi. Dastlab tepa-ensa va pix egatlari, so'ng qadoq tana, gippokam p va aylanmaegatlar paydo bo'ladi.Oltinchi oyda markaziy egat, 7-8 -oylarda esa qolgan ikkilamchi egatlar paydo bo'lib, bosh miyada odamga xos relef hosil bo'ladi. Bola tug'ilishidan aw al va hayotning birinchi haftalarida uchlamchi egatlar paydo bo'ladi. Keyingi davrlarda yarim sharlar yuzasi yangi egatlam i paydo bo'lishi va bor egatlaming chuqurlashuvi hisobiga o'zgaradi. Miya yarimsharlarining ayrim bo'laklari ontogenezda bir xil o'smaydi. Eng yosh hisoblangan peshona bo'lagi boshqalarga nisbatan tez o'sadi va hajmi jihatidan po'stloq umumiy yuzasining 29% tashkil qiladi. Katta yoshdagi odamlarda peshona bo'lagi og'irligi 450 g, tepa bo'lagi 251 g, chakka va ensa bo'laklari birgalikda 383 gni tashkil qiladi. H ar bir yarimshar quyidagi qismlardan iborat: l.Plashch (pallium); 2.Hidlov miyasi (rhinencephalon); З.Уоп qorincha (ventriculus lateralis); 4.0xiigi miyaning kulrang o'zaklari. Miya yarimsharlarining yuzasi har xil chuqurlikdagi va uzunlikdagi egatlar yordamida juda ko'p pushtalarga bo'linadi. Pushta (gyrus) deb ikkita egat o'rtasida joylashgan miyaning ko'tarilib chiqqan qismiga aytiladi. Miya egatlari uch guruhga bo'linadi. Birlamchi egatlar chuqur, doim uchraydi va ontogenezda erta paydo bo'ladi. Ikkilamchi egatlar ham doim uchraydi, ontogenezda kechroq paydo bo'ladi. Uchlamchi egatlar doimiy bo'lm ay, turli shaklda uchraydi. Bosh miya yarimshariari tashqi tomondan 2-4 mm qalinlikdagi kulrang qatlam, miya po'stlog'i bilan qoplangan. Har bir yarimsharda uchta: qavariq
ustki lateral yuza (facies superolateralis), yassi medial yuza (facies medialis) va pastki yuza (facies inferior) tafovut qilinadi. H ar bir yarimshar chuqur egatlar yordamida beshta: peshona, tepa, ensa, chakka bo'laklari va orolchaga bo'linadi. Miya yarimsharlarining ustki lateral yuzasida (112-rasm) frontal sathda joylashgan markaziy yoki Roland egati
(sulcus centralis) peshona bo'lagini tepa bo'lagidan ajratib turadi. Bu egat yarimshaming medial yuzasining yuqori qismidan boshlanib, yon egatgacha boradi. Tepa bo'lak ensa bo'lakdan medial yuzada joylashgan tepa- ensa egatidan
boshlanib, pastga tomon yo'nalgan shartli chiziq yordamida ajraladi. Chakka bo'lakni boshqa bo'laklardan yon egat
(sulcus lateralis) ajratib turadi. 112-rasm. Bosh miya yarimsharlarining ostki lateral yuzasi egat va pushtalari. 1-sul. laterlis; 2-pais opercularis; 3-pars triangularis; 4-pars orbitalis; 5-sul. frontalis inferior; 6-gyrus frontalis inferior; 7-sul. frontalis superior; 8-gyrus frontalis medius; 9-gyrus fronta lis superior; 10,11-sul. precentralis; 12-gyrus precentralis; 13-sul. centralis; 14-gyrus post centralis; 15-sul. intraparietalis; 16-lobulus parietalis superior; 17-lobulus parietalis inferior; 18-gyrus supramaiginalis; 19-gyrus angularis; 20-polus occipitalis; 21-sul.tempotalis infe rior; 22-gyrus temporalis superior; 23-gyrus temporalis medius; 24-gyrus temporalis infe rior; 25-sul.temporalis superior. Miya yarimsharlarining peshona bo'lagida (lobus frontalis) markaziy egatga paralel holda markaz oldi egati
yotadi. Bu egat ko'pincha o'rtasida ikkita alohida qismga bo'linadi. Markaz oldi egatidan oldinga qarab ustki va pastki peshona egatlari (sulcus frontalis superior et inferior) yo'naladi. Bu egatlar peshona bo'lagining ustki lateral yuzasini pushtalarga ajratadi. Markaziy va markaz oldi egatlari o'rtasida markaz oldi pushtasi (gyrus precentralis) joylashadi. Ustki peshona egatidan yuqorida ustki peshona pushtasi (gyrus frontalis superior) yotadi. Ustki va pastki peshona egatlari o'rtasida o'rta peshona pushtasi (gyrus frontalis media), pastki peshona egatidan pastda pastki peshona pushtasi (gyrus frontalis inrerior) joylashgan. Pastki peshona pushtasini yon egatdan kiruvchi ko'tariluvchi shox
va oldingi shox (ramus anterior) uchta mayda pushtaga ajratadi. Markaz oldi pushtasining pastki qismi bilan ko'tariluvchi shox o'rtasida joylashgan orolchani ustidan yopib turuvchi qopqoq qismi
(pars opercularis) deyiladi. Ko'tariluvchi va oldingi shoxlar o'rtasidagi uchburchak qismi -
oldingi shoxdan pastdagi ko'z kosasi qismi -
deyiladi. Tepa bo'lakda
markaziy egatga paralel joylashgan markaz orqa egati
bo'lib, ular o'rtasida markaz orqa pushtasi (gyrus postcentralis) yotadi. Bu pushta yarimsharlaming medial yuzasiga davom etadi va peshona bo'lagining markaz oldi pushtasiga qo'shilib, markaz yon bo'lagini (lobulus paracentralis) hosil qiladi. Markaz orqa egatidan orqaga yo'naluvchi tepa ichi egati
tepa bo'lagini ustki va pastki tepa bo'lakchalariga
bo'ladi. Pastki tepa bo'lakchasi ikki pushtaga: yon egatning uchini o'ragan chekka usti pushtasi (gyrus supramarginalis) va ustki chakka egati uchini o'ragan burchak p\ishtasiga
bo'linadi. Ensa bo'lagi
nisbatan kichik bo'lib, uning egat va pushtalari juda o'zgaruvchan bo'ladi. Boshqalarga nisbatan tepa ichi egatining davomi bo'lgan ensaning ko'ndalang egati (sulcus occipitalis transversus) yaxshi bilinadi. Chakka bo'lakning
yon yuzasida yon egatga parallel joylashgan ustki va pastki chakka egatlari
joylashgan. Yon egat bilan ustki chakka egati o'rtasida ustki chakka pushtasi
yotadi. O 'rta chakka pushtasi
ustki va pastki chakka egatlari o'rtasida joylashsa, pastki chakka pushtasi
yuqoridan pastki chakka egati bilan chegaralanadi. Orolcha bo'lagi
yon egatning tubida joylashgan bo'lib, uni ko'rish uchun peshona, tepa va chakka bo'laklarm ing qopqoq
qismini olib tashlash kerak bo'ladi. Orolcha boshqa bo'laklardan chuqur aylanma egat
vositasida ajralib turadi. Orolchaning markaziy egati
uni ikki bo'lakka ajratadi. Orqa bo'lagida uzun pushtalar
oldingi bo'lagida esa kalta pushtalar
joylashgan. Orolchaning oldingi pastki qismida egatlar bo'lmay uncha katta bo'lmagan kengaymalar (limen insulae) bo'ladi.
Miya yarimsharlarining medial yuzasini hosil qilishda orolchadan tashqari barcha bo'laklar ishtirok etadi. Bu yuzada joylashgan qadoq tana egati (sulcus corporis collosi) qadoq tanani yarimshaming boshqa qismlaridan ajratib turadi. Orqa tomonda bu egat qadoq tana qayishini aylanib o'tadi, pastga va oldinga tomon yo'nalib dengiz oti egatiga (sulcus hippocampi) davom
etadi. Qadoq tana egatiga parallel yo'nalgan belbo egati (sulcus cinguli) belbog' pushtasini (gyrus cinguli) chegaralab turadi. Qadoq tana qayishi sohasida belbog' pushtasidan yarimsharlaming ustki chekkasiga tomon yuqoriga va orqaga qarab yo'nalgan chetki shox (ramus marginalis) chiqadi. Qadoq tana qayishidan orqa va past tomonda belbog* pushtasi torayib, belbog' pushtasining toraygan qismini (istmus gyri cinguli) hosil qiladi. U pastga va oldinga yo'nalib, biroz kengaygan yuqoridan gippokam p egati bilan chegaralangan paragippokamp pushtasiga(gyrus parahyppocampalis) aylanib
ketadi. Belbog' pushtasi, uning toraygan qismi va dengiz oti pushtasi birlashib, gumbaz shaklini oladi. Ulami qo'shib gumbaz pushtasi (gyrus fomicatus) deb ataladi. Gippokam p egati ichida mayda ko'ndalang egatlar bilan bo'lingan kulrang hoshiya bo'lib, uni tishli pushta
deyiladi. Yarim shar medial yuzasining belbog' egati bilan ustki chekkasi o'rtasidagi soha peshona va tepa bo'laklariga taalluqli. Markaziy egatning oldingi qismida ustki peshona pushtasi joylashsa, markaziy egat bilan chetki shox o'rtasida markaz yon bo'lagi (lobulus paracentralis) joylashgan. Chetki shox bilan tepa-ensa egati
o'rtasida pona oldi
yotadi.
Medial yuzaning ensa sohasida tepa-ensa egati bilan o'tkir burchak hosil qilib qo'shilgan pix egati (sulcus calcarinus) bo'lib, ular o'rtasida uchburchak shaklda pona
joylashgan. Pix egati ostida til pushtasi (gyrus lingualis) joylashgan bo'lib, uni past tomondan yonlama egat (sulcus collateralis) chegaralaydi. Yarimshaming ostki yuzasining oldingi qismlarini peshona bo'lagi hosil qiladi. Bu yerda bo'ylama yoriqqa parallel joylashgan hidlov egati (sulcus olfactorius) bo'lib, unda hidlov piyozchasi va hidlov yo'li yotadi. Bo'ylama yoriq va hidllov egati o'rtasida to'g'ri pushta
joylashgan. Peshona bo'lagining hidlov egatidan tashqarida joylashgan sohasi uncha chuqur bo'lmagan ko'z kosasi egatlari (sulci orbitales) bilan bir necha o'zgaruvchan pushtalarga
bo'linadi. Yarimshaming ostki yuzasini orqa qismida yonlama egatning oldingi uchi sohasida burun egati (sulcus rhinalis) bo'lib, u ilmoqni (uncus) tashqi tomondan chegaralab turadi. Yonlama egatdan tashqarida medial ensa- chakka pushtasi
yotadi. Bu pushtani tashqi tom ondan lateral ensa-chakka egati
chegaralaydi. Undan tashqarida esa tashqi ensa-chakka pushtasi (gyrus occipitotemporalis lateralis) joylashgan. Bosh miyaning limbik tizimi tarkibiga quyidagi hosilalar kiradi: hid bilish nervining so‘g‘oni (bulbus olfactoctorius), hid bilish yo'li, hid bilish uchburchagi, oldingi ilma-teshik modda, belbog' pushtasi, dengiz oti pushtasi, tishsimon pushta. jf Homila hayotining 7-8 oylarida bosh miya yarimshariari yuzasida katta yoshdagi odamlamikiga xos relyef hosil bo'ladi. 7 yoshgacha bo'lgan davrda yarimsharlar reylefi murakkablashib boradi. Egatlar uzayib chuqurlashadi va shoxlanadi. Pushtalar kengayib qalinlashadi. Asosiy egatlardan chiqayotgan va alohida uchlamchi egatlar soni ko'payadi. Yarimsharlaming umumiy yuzasi 9-10 oylarda 2 marta, 9 yoshda 3-4 marta kattalashadi.
Bosh miya po'stlog'i (cortex cerebri) miya yarimsharlarining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo'lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo'llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirlami qabul qiladi, ulami tahlil qilib, bir-biriga bog'laydi (sintez). Shuning natijasida odam oiganizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega.
Amfibiyalarda miya po'stlog'i yo‘q. Reptihyalaming miya po'stlog'i juda sodda bo'lib, 2-3 qavat hujayralardan tashkil topgan. Sut emizuvchi hayvonlaming miya po'stlog'i yarimsharlaming ko'p qismini qoplaydi va 6 qavatdan iborat. Odamda miya po'stlog'i sekin-asta taraqqiy etadi. 2 oylik homilada po'stloq bo'lmaydi. Neyroblastlar qorinchalar ependimasi ostida joylashgan bo'ladi. Homila 3 oylik bo'lganida nerv hujayralari oxiigi miyani yuzasiga o'sib chiqa boshlaydi va po'stloq plastinkasi paydo bo'ladi. Po'stloq plastinkasi dastlab bir qavat bo'lib, keyinchalik 6 qavatga bo'linadi. Odamning miya po'stlog'i juda yaxshi taraqqiy etgan. Uning qalinligi yarimsharlarining turli qismlarida har xil 1,25 mm dan 4 mm, ba’zi yerlarda 6 mm gacha. Eng qalin po'stloq markaz oldi, markaz orqa pushtalari va markaz yon bo'laklari sohasida bo'ladi. Pushtalaming ustki qismda po'stloq qalin, egatlarda esa yupqa bo'ladi. Bosh miya po'stlog'i 9-14 mid. nerv hujayralarining yig'indisidan iborat bo'lib, ular orasida nerv tolalari ham bor. Nerv tolalarining massasi po'stloq umumiy massasining 26/27 qismini tashkil qiladi. Bosh miya po'stlog'ining umumiy massasi 581 g, umumiy hajmi 560 sm3. Agar po'stloq nerv hujayralarining tanasini ajratsak, uning umumiy hajmi 20 sm3, og'irligi 21 g bo'ladi. Bosh miya po'stlog'i qadimiy (paleocortex) va yangi po'stloqqa (neocortex) bo'linadi. Qadimiy po'stloqqa hid bilish miyasi po'stlog'i kirib, har xil tuzilishga ega ikki qismga: qadimiy po'stloq -
va eski
po'stloq - archicortex ga bo'linadi. Qadimiy po'stloqqa peshona bo'lagining bulbus olfactorius ga yaqin tuigan qismi kirib judda sodda tuzilishga ega bo'lib, qavatlarga bo'linmagan. Eski po'stloq ancha murakkab tuzilishga ega bo'lib, ammo bu yerda nerv hujayralari kam bo'ladi. Eski po'stloq 2-3 qavatga bo'lingan. Unga dengiz oti, tishli, gumbaz pushtasi va uning ilmog'ini kulrang moddalari kiradi. Yangi po'stloqqa odamning miya yarimshariari po'stlog'i kirib, juda yaxshi taraqqiy etgan 6 qavatdan iborat. Bu qavatlar o'zaro tarkibiga kiruvchi hujayralaming shakli bilan farq qiladi. 1. M olekulyar qavat
yumshoq parda ostida joylashgan. U asosan bir-biri bilan zich to 'r kabi to'qilib ketgan nerv tolalari va ular o'rtasida joylashgan kam sonli mayda nerv hujayralaridan iborat. 2. Tashqi donador qavatda (lamina granulans externa) juda ko'p yumaloq va uchburchak shakldagi hujayralar alohida-alohida donachalardek tarqoq holda joylashgan. 3. Piramidasimon hujayralar qavati
Bu qavatda kichik va o'rta kattalikdagi piramida hujayralari tarqoq holda joylashgan. 4. Ichki donador qavat (lamina granularis interna) xuddi ikkinchi qavat singari tarqoq joylangan mayda hujayralardan iborat. 5. Ganglionar qavat (la m in a ganglionaris). Bu qavatda kichik piramida hujayralardan tashqari, yirik Bets piramida hujayralari bo'lib, ular markaz oldi pushtasi va markaz yon bo'lagida uchraydi. 6. Polimorf hujayralar qavati
Bu qavatda turli shakldagi hujayralar bo'lib, ular oq modda bilan yonma-yon turadi. Bu
6 qavatning pastki (5 -6 ) efferent yo'llarining boshlanish qismi bo'lsa, o'rta (3 -4 ) qavatlar esa afferent yo'llar bilan bog'langandir. Yuqorigi ( 1 - 2) qavatlar esa po'stloqni bir-biri bilan bog'lovchi assotsiativ yo'llami hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda po'stloq yaxshi takomillashmagan bo'lib, 2—3 yoshlarda yetiladi. Bolalikning keyingi davrlarida egat va pushtalaming o'sishi munosabati bilan miya po'stlog'i yuzasi kattalashadi va tuzilishi murakkablashib, ma’lum soha va maydonlaiga bo'linadi.
Bosh miya m arkazlarining joylashuvini o'rganish jarayonida biz organizmning o'zida bo'layotgan o'zgarishlar va tashqi muhitning organizmga ta’siriga moslashuvida ro'y beradigan nerv boshqaruvida qaysi markazlarning qanday ahamiyati borligini bilamiz. Bosh miya po'stlog'i markazlarini I.P. Pavlov analizatoming miyadagi oxirgi qismi deb atagan. Analizator bu murakkab nerv mexanizmi bo'lib, u tashqi qabul qiluvchi apparatdan boshlanib miyada tugaydi. Analizator yordamida tashqi muhitning murakkab ta’siri alohida qismlarga bo'linadi va tahlil qilinadi. Boshqa analizatorlar bilan aloqada ma’lum ish bajariladi. Miya markazi tekis chegaraga ega bo'lmay. «o'zak» hamda «yoyilgan» qismlardan tashkil topadi. 0 ‘zak retseptoming po‘stloqdagi to‘g‘n va chuqur proyeksiyasi bo‘lib, yuqori tahdil qiluvchi asosiy qism hisoblanadi. Yoyilgan elementlar o'zak atrofida joylashgan bo'lib, ularda ancha sodda va elementar tahlil sodir bo'ladi. Markazning o'zak qismi shikastlanganda yoyilgan elementlar ma’lum darajada o'zakning yo'qolgan faoliyatini qoplab turadi. Har xil analizatoriaming yoyilgan elementlari egallagan sohasi bir-biriga qo'shilib ketadi. Hozirgi vaqtda miya po'stlog'i bir butun qabul qiluvchi yuza hisoblanadi.
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|