M exan ik singdirish q o b iliya ti s i n g d ir i s h n in g n i s b a t a n s o d d a
tu rlarida n biri bo'lib, tuproqda m a y d a g'o vaklar va nozik k a p illa r-
larning mavjudligi sababli sodir b o 'la d i . T u proq b a rc h a g ‘o v ak jin sla r
kabi
0
‘zidan shimilib o'tadigan suv tarkibidagi m ayda q a ttiq za rra -
chalarni tutib qolish xususiyatiga ega. M asalan, t u p ro q o rqali o 't k a -
zilgan loyqa suv tiniqlashadi, b u n d a ilsim on z a rra ch alar t u p r o q t o
m o n id a n mexanikaviy y o ‘l bilan singdiriladi.
M exanik singdirish tu p ro q d a e n g z a ru r va m u h im kalloid fraksiya-
n ing sa q la n ib qolishiga y o r d a m b e r a d i. T u p r o q n i n g m e x a n ik a v iy
singdirish qobiliyati o 'g 'itlard a n foyd a la n ish d a h a m o ‘ziga x o s a h a -
m iyatga ega. Tuproqqa kiritiladigan, suvda erim aydigan kukunsim on
o 'g 'i t l a r (masalan, k u k u n s im o n superfosfat, fosforit talqoni) m exani-
kaviy singdirish tufayli tu p r o q n i n g yuza qatlamlarida ushlab qolinadi
va pastki qatlamlarga yuvilishining oldi olinadi.
Fizik singdirish qobiliyati. Fizik singdirish — tu p ro q zarrachalari
t o m o n i d a n erigan m o d d a la r n in g butun-butun m olekulalarini ijobiy
yoki salbiy adsorbsiya qilinishidir.
F izik singdirish faolligi a so s a n tuproq zarrachalari yuzalarining
yig'indisiga bog‘liq. M a ’lu m k i, jism zarrachalarining o 'lc h a m i q an-
c h a li k m aydalashib borsa, y u zalarining yig'indisi s h u n c h a ortadi.
M a s a la n , hajmi 1 sm 3 b o ‘lgan m odd an in g yuzasi 6 s m 2 ga teng bo'lsin.
U n i tom onlarining o i c h a m i 0,001 va 0,000001 sm bo'lgan kubchalarga
ajratsak, ularning u m u m iy soni mos ravishda 109 va 1018 donaga,
yuzalari esa 6000 va 6000000 s m 2 ga yetadi. Shu sababdan tuproqda
m a y d a dispers z a r ra c h a la r s o n i q an c h a k o 'p b o ‘lsa, yuzalarining
y ig'indisi h am shuncha katta b o 'lad i. Agar tuproq zarrachalari t o m o
n i d a n erigan m odda inolekulalari suvga qaraganda kuchliroq tortilsa,
ijobiy m olekular adsorbsiya so d ir bo'ladi. Ijobiy fizikaviy singdirilish
y o 'li bilan spirt, organik k islota la r va yuqori molekular birikmalarning
m olekulalari singdirilishi m u m k in . K.K. Gedroysning fikricha, mineral
b irik m a la rd a n faqat ishq o rlarg in a ijobiy fizik yo'l bilan singdiriladi.
A g a r yu q o rid a ay tilg a n g a teskari hoi yuz bersa, y a ’ni tu p ro q
z a rra c h a la ri to m o n id a n suv m olekulalari erigan m o d d a molekulalariga
n is b a ta n kuchliroq tortilsa, salbiy fizikaviy singdirilish sodir bo'ladi.
Salbiy fizik singdirilish tu p ro q n in g xlorid va nitrat eritm alar bilan
o 'z a r o t a ’sirlashishida kuzatiladi va bunda ular (nitrat va xlor ionlari)
t u p r o q n i n g quyi qatlam lariga yuvilib ketishi m um kin. O 'g 'it qo'llashda
x lo r ionlarining bunday yuvilishi ijobiy ahamiyatga ega, chunki xlorning
o r t i q c h a m iqdori o 'sim lik la r u c h u n nihoyatda zararlidir. Shu bois
tarkibida xlor tutgan mineral o'g'itlarning asosiy qismini kuzda, shudgor
ostiga kiritish maqsadga m uvofiq. Lekin nitrat ionlarni bu yo'l bilan
yuvilishi talabga javob b e rm a y d i, shu sababdan tarkibida nitrat shak-
lidagi azot tutgan o 'g 'itla rn i k u z d a qo'llash tavsiya etilmaydi.
K im yoviy singdirish q o b ily a ti. Kimyoviy sin g d iris h d e g a n d a ,
t u p r o q n i n g ayrim ionlarini su v d a qiyin eridigan yoki u m u m a n erim ay
d i g a n b i rik m a la r hosil qilish y o 'l i bilan tutib qolishi tushiniladi.
M a s a la n , suvda oson eriydigan a m m o n iy fosfatni kalsiy bikarbonat
b i la n reaksiyasi natijasida k a m eriydigan kalsiy difosfat hosil bo'ladi
(fosfat kislota anionlari t u p r o q n i n g qattiq fazasi tarkibiga o'tadi):
U yoki bu ionning kimyoviy singdirilishi ularning tu proq ta rkibidagi
ionlar bilan kam eriydigan yoki suvda u in u m a n e r im a y d ig a n tu z la r
hosil qila olishiga bog'liq. N itra t va xlorid kislotalarning
a n io n la r i
( N O , - va C I - ) tuproqdagi m av ju d biro n ta kation bilan h a m ( C a 21,
Mg2f, K \ Fe-+, N H 4+) erim aydigan birikm alar hosil q ilm a ydi, d e m a k ,
ular kimyoviy yo'l bilan singdirilm aydi. Bu xlorid va n i t r a t l a r n i n g
o ‘ta harakatchanligiga bogMiq.
K arbonat va sulfat kislota a n io n la r i ( C O ^ ‘ va SO
4
' ) b i r valentli
k ationlar bilan eruvchan, t u p r o q d a k o 'p uchraydigan ikki v alen tli
kationlar bilan (C a 2+ va Mg2+ ) qiyin eriydigan birikm alar hosil qiladi.
Shuning u c h u n m azkur a n i o n la r n in g asosiy qismi kalsiy v a m a g n iy
kationlari t o in o n id a n ushlab qolin ad i.
Fosfat kislota anionlari
(FI
2
P 0 4_ , H P O ^ . P O ^ " ) b i r v a le n t l i
kationlar bilan suvda yaxshi eriydigan tuzlar ( K H
2
P 0 4, N a
2
H P 0
4
,
N H
4
H
2
P 0
4
va boshqalar), kalsiy va m agniy kationlari bilan e s a bitta,
ikkita va u c h t a vodorodga a lm a s h g a n tuzlarni hosil qilad i. F o sfa t
kislotadagi bitta vodorod o ‘rnini k a tio n egallashidan hosil b o ‘ladigan
tuzlar ( m asalan, C a ( H
2
P 0 4)2) su v d a yaxshi eriydi, ikkita y o k i u c h t a
v o d o r o d
0
‘rn in i k atio n e g a ll a s h i d a n hosil boM adigan t u z l a r esa
|( C a H P 0 4, C a , ( P 0 4)2] kam eriydi. A lum iniy va tem irning u c h valentli
kationlari bilan ham fosfat kislota suvda qiyin eriydigan b i r i k m a l a r
hosil qiladi.
Fosfat kislotaning Ca, M g, Al va Fe bilan qiyin e r iy d i g a n va
erim aydigan birikmalar hosil qilishi suvda eruvchan fosforli o ‘g ‘itlarni
tu p ro q d a o'z garishga uchrashida m u h i m roi o ‘ynaydi.
T u p ro q eritm asid a a lm a sh in ib yutilgan kalsiy tu tg a n , m o 't a d i l
yoki kuchsiz ishqoriy m uhitga ega tu p ro q la rd a ( b o ‘z va q o r a t u p -
roqlar) fosfat kislota va b irik m a la rin in g singdirilishi kalsiy v a m a g -
niyning suvda kam eriydigan fosfa tla rin in g hosil boMishi b ila n b o ra d i.
M asalan, b o 'z tuproqlarga s u p e rfo s fa t kiritilganda, quyidagi re a k s iy a
sodir b o 'ladi:
C a ( H
2
P 0
4) 2
+ Ca ( H C 0
3) 2
= 2 C a H P 0
4
+ 2 H
2
C 0
3
C a ( H
2
P 0 4), + 2 Ca ( H C 0
3) 2
= C a ( P 0
4) 2
+ 4 H
2
C 0
3
F osfat k islo ta n in g suvda e r iy d ig a n tuzlari t u p r o q d a a l m a s h i n i b
yutilgan kalsiy bilan t a ’sirlashishi natijasida ham singdirilishi m u m k i n : .
(T u p ro q ) C a +2 + C a ( H 2P 0 4)2 = (Tuproq) 2 H + + 2 C a H P 0 4;
C a +2
2 H 1
(Tuproq) + C a ( H 2P 0 4) 2 = Tuproq +
C a 3( P 0 4) 2
C a +2
2 H +
T u p ro q d a g i alm ashinib yutilgan kalsiy miqdoriga b o g ‘liq ravishda
C a H P 0 4 yoki C a , ( P 0 4) liosil b o ‘ladi. C a H P 0 4 — kuchsiz kislotalarda
o s o n eriydi, shu bois o 's im lik la r tom onida n yaxshi o ‘zlashtiriladi.
C a 3( P 0 4) 2 nisbatan kam eriydi: bu tuz hosil b o 'lg an d a , o'sim liklar
t o m o n id a n fosfat kislotaning o'zlashtirilishi qiyinlashadi. T u p ro q erit-
m asin in g muhiti nordonlashib borgani sari qiyin eriydigan fosfatlarning
e r u v c h a n l i g i o r t a d i . C h u n o n c h i , C a 3( P 0 4) 2 n i n g t u p r o q d a g i
nitrifikatsiya jarayonida hosil b o ia d i g a n nitrat kislota bilan t a ’sirlashishi
n atijasid a oson eriydigan C a ( H 2P 0 4)2 hosil b o ‘ladi:
C a 3( P 0 4) 2 + 4 H N 0 3 = 2 C a ( N 0 3)2 + C a ( H 2P 0 4)2
T arkibida k o ‘p m iq d o rd a erkin biryarim oksidlarni tutgan, nordon
m u h itli chim li podzol va qizil tuproqlarda alum iniy h a m d a ternir
fosfatlar hosil bo'ladi:
A I( O H )3 + H 3P 0 4 = A1P04 + 3 H , 0
F e ( O H ) , + H , P 0 4 = F e P 0 4 + 3 H 2Ü
Y a n g i hosil boMgan a l u m i n i y va ternir f o s f a tla r o 's i m l i k l a r
t o m o n i d a n qisnian o ‘zlashtirilishi mumkin, lekin vaqt o ‘tishi bilan
u l a r d a kristallanish sodir b o 'la d i, qiyin eriydigan holatga o ‘tadi va
o ‘sim liklar tom o n id a n j u d a kam o ‘zlashtiriladi. Shu sababli ham chimli
p o d z o l va qizil tuproqlarda fosfat kislota b o ‘z tuproqlardagiga nisbatan
a n c h a b arq aro r birikm alar hosil qiladi.
K u c h li kim yoviy sing d irilish fosfat kislotaning h a r a k a tc h a n lig in i
c h e k la y d i va o ‘sim liklar t o m o n i d a n o'z lashtirilishini qiyinlashtiradi.
K o ‘rib o ‘tiigan t u p r o q ti p la r i n i fosfat kislota b ila n b a r q a r o r b irik
m a l a r hosil qilish k u c h i g a k o ‘ra quyidagi t a r t i b d a jo y l a s h t ir is h
m u m k in :
Q o ra tup ro q lar< b o ‘z tu p ro q la r< chim li-p o d zo l tuproqlar
v a sariq tuproqlar
Fizik-kimyoviy singdirish qobiliyati. Fizik-kimyoviy singdirish mayda
d is p e rs kolloidlar (0 ,0 0 0 2 5 m m ) va loyqa zarrachalar (0 ,0 0 1 m m ) ning
e r it m a l a r d a n turli xil katio n larn i o ‘zlashtirish xususiyatidir. Eritm adan
a y r im kationlarni singdirilishi tuproqning qattiq fazasi to m o n id a n a w a l
o ‘zlashtirilgan u n g a ekvivalent m iq d o rd a g i b o s h q a k ationlarning siq ib
chiqarilishi bilan boradi:
K+
(T u p ro q ) Ca + 2KC1
= (T u p r o q )
+ C a C l ,
K +
Tuproqdagi alm ashinadigan k a tio n la rn i singdirishda q a tn a s h a d i g a n
organik (gum us tarkibida) va m inerai (asosan gilli m inerallar ta r k i b i d a )
holatdagi m ayda dispers zarrachalar y ig'indisini K.K. G e droys t u p r o q -
ning singdirish kom pleksi — T S K deb n o m lag an .
Organik va m ineral kolloid z a rra c h a la r n in g kationlarni a l m a s h i b
singdirish xususiyati ularning m anfiy zaryadlanganligi bilan iz o h la n a d i.
T u p ro q d a m u s b a t zaryadlangan ko llo id lar ( p H — 7—8 d a n k i c h i k
boMganda ternir va aluminiy gidrooksidlari) h a m b o ‘lib, o d a td a k o ‘p -
chilik tu p ro q la rd a manfiy zaryadlangan kollo id lar ustunlik qiladi.
T u p ro q la r tabiiy holda d o im o m a ’lurn m iq d o rd a C a 2+, M g 2+, H +,
K +, Al2+, N H 4+ va boshqa singdirilgan k a tio n la rn i tutadi. Bu xildagi
k a tio n la r tu p r o q eritmasidagi b o s h q a k a t i o n l a r bilan a lm a s h i n i s h i
mumkin.
K ationlarning almashinish reaksiyasi j u d a tez sodir b o 'la d i. T u p -
roqga KC1, N H 4C1, N H 4N 0 3 va shu kabi suvda oson eriydigan o ‘g ‘itla r
kiritilganda, ular tezda tuproqning singdirish kompleksi bilan reaksiyaga
kirishadi, tarkibidagi kationlarni tu p r o q eritm asid a ilgaridan m a v j u d
b o i g a n kationlarga almashtiradi.
K ationlarni almashinish reaksiyasi q a y ta r bo'lib, tuproq t o m o n i d a n
singdirilgan k ation yana qaytadan t u p r o q eritm asiga siqib c h iq a r ilis h i
mumkin:
N H 4+
( T u p r o q ) C a 1"2 + 2 N H 4N 0 3 <-> ( T u p r o q )
+ C a ( N 0 3) 2
n h
;
T u p ro q eritm asining konsentratsiyasi, hajm i va a l m a s h in a d i g a n
kationlarning tabiatiga qarab t u p ro q eritm a sin in g kationi b i la n t u p
roqning singdirish kompleksidagi k a t io n la r o ‘rtasida m a ’l u m d a r a j a d a
h ara k a tc h a n m uvozanat yuzaga keladi. T u p r o q eritm asining t a rk ib i
va konsentratsiyasi o ‘zgarganda m u v o z a n a t h a m siljiydi. T u p r o q q a
KC1 kabi suvda o son eriydigan m i n e r a i o ‘g ‘itlar kiritilganda, t u p r o q
e r it m a s i n i n g k o n se n tra ts iy a si o s h a d i , o ' g ' i t ta rk ib id a g i k a t i o n l a r
tup ro q n in g singdirish kompleksidagi kationlar bilan alm ashinish reak-
siyasiga kirishadi, b ir qismi tuproqqa singadi.
0 ‘simlik to m o n id a n bironta kation o'z lashtirilganda. lining tuproq
eritmasidagi konsentratsiyasi kamayadi va bu kation tu proqning sing
dirish kompleksidan boshqa kationga almashgan holda eritmaga o'tadi.
T u p ro q singdirish kom pleksining shu xil kation bilan to'yinish darajasi
q a n c h a yuqori bo'lsa, tu proq eritmasidan kationlarni s h u n c h a k o ‘p
va tez siqib chiqaradi.
Tuproqning turli kationlarni singdirish xususiyati bir xilda emas.
Kationlarning zaryadi (valentligi) va atom massasi q ancha katta bo'lsa,
u sh u n c h a ko‘p singdiriladi va boshqa kationlar t o m o n id a n qiyinchilik
bilan siqib chiqariladi. Singdirilish xususiyatining ortib borishiga qarab
kationlarni quyidagi ta rtib d a joylashtirish m um kin:
Bir valentli k atio n lar :
7 Li *, 2:iN a +, ISN H 4\ -|I)K +;
Ikki valentli kationlar:
24M g2\ 40C a 2+;
Uch valentli kationlar: 27A1+3 56Fe3i.
Bir valentli katio n lard a n massasi bo'yicha ikkinchi va singdirilish
qobiliyati b o ‘yicha u c h in c h i o 'r in d a turadigan N H 4^ va eng kichik
a to m massasiga ega H + alohida o ‘rin tutib, o ‘zlashtirilgan boshqa
kationlarni siqib ch iqarish xususiyatiga ega.
Tuproqda k ation larn in g alm ashinm asdan singd irilish i. A y rim
k atio n lar tu proqda a l m a s h in m a s d a n ham yutilishi m um kin. B unday
katio n lar jumlasiga kaliy, a m m o n iy , rubidiv va seziylar misol b o ‘la
oladi. Ularni alm ash in m asd an , y a ’ni tuproqning singdirish kompleksiga
k irm asdan, ushlab turilishini bevosita ayrim m inerallarning kristall
panjarasiga kirishi bilan izohlash mumkin. Yutilishning bu turi ken-
g ayuvchan uch qavatli kristall panjaraga ega bo'lgan muskovit, vermi-
k it lit, illit va montmorillonit kabi loyli m inerallarda kuchli nam o y o n
b o i a d i . Kristall panjaralar oralig‘idagi bo'shliqqa kirib qolgan kationlar
q a v a tl a r q is q a rg a n d a ik k ita k re m n iv -k islo ro d li t e t r a e d r q a t la m d a
kislorod atomlari hosil qiladigan yopiq geksagonal m ak o n n in g «iskan-
jasiga» tushadi.
Kaliy va a m m o n iy k ationlarining alm ash in m asd an yutilishi tu p
ro q n in g g ranulom etrik h a m d a mineral tarkibiga b o g ‘liq ravishda kcng
k o i a m d a o ‘zgarib turadi.
K ationlarning a lm a s h in m a s d a n yutilishi tu p ro q n in g c h u q u r qat-
lam larig a q arab o rtib b o ra d i. Ayniqsa, t u p ro q g o h qurib, go h id a
n a m la n ib turadigan sh a ro itla rd a yutilishning b u turi kuchli n a m o y o n
boMadi.
Kaliy va a m m o n iy kationlarining a lm a s h in m a s d a n yutilishida faqat
loyli m i n e r a l l a r e m a s , balki g u m u s h a m f a o l i s h t i r o k e t a d i .
A lm ashinm asdan yutilgan kationlar a lm a s h i n i b yutilgan kationlarga
nisbatan o ‘sim liklar o'zlashtiriladigan s haklga a n c h a qiyin o'tadi. S h u
sababdan h a m alm ash in m asd an yutilish k u c h li ketadigan tupro q lard a
qo'llanilgan azotli va kaliyli o 'g 'itla r tark ib id ag i azot va kaliyni o 's i m -
liklar anc ha sust o ‘zlashtiradi.
M u n ta z a m ravishda azotli, kaliyli va m a h a lliy o 'g ‘itlar kiritilgan
tuproqlarda kaliy va am m oniy kationlarining alm ashinm asidan yutilishi
sezilarli darajada kamayadi.
Azotli va kaliyli o 'g 'it l a r n i goh q u r i q , g o h i d a n a m l a n a d ig a n
tuproqlarga kiritishda ular tarkibidagi k a ti o n l a r n i n g alm a sh in m a s d a n
vutilishga alohida e ’tibor berish lozim.
T U P R O Q N I N G S 1 N G D I R I S H S I G ‘ I M I V A
S I N G D I R I L G A N K A T I O N L A R T A R K I B I
T u p ro q d a yutilgan, almashinish xususiyatiga ega b o ‘lgan b a r c h a
kationlarning yig'indisiga tuproqning sin gd irish sigHmi deyiladi. U
100 gr tu p ro q d a m g/ekv birlik bilan ifo d ala n ad i.
Masalan, 100 gr tuproqda 200 mg kalsiy, 36 mg magniy va 9 m g
a m m o n iy singdirilgan b o ‘lsin. U holda t u p r o q n i n g singdirish sig'im i :
200 , 36
9
-
, .
. . , , .. .
----- + — + — = 13,5 m g/ekv m tash k il etadi.
20
12
18
Bu yerda 20, 12 va 18 sonlari C a, M g va N H 4 larning ekvivalent
og'irliklarini ifodalaydi.
Singdirish sig‘imi, odatda, tu p ro q n in g alm a sh in u v c h a n singdirish
qobiliyatini ko'rsatadi. Kationlarning singdirilish sig‘imi tu p r o q n i n g
granulom etrik tarkibi va undagi m ay d a d is p e rs fraksiyaning m iq d o ri
ham da tarkibiga bog'liq. O 'lc h am i I m k m d a n yirik z a rra c h a la rd a
kationlarning singdirilish sig‘inii juda kichik b o 'lib , mayda zarrachalarda
keskin oshadi. T u p ro q d a mineral kolloid va ilsim on zarrachalar (0,001
m m dan kichik) k o ‘p bo‘lsa, k a tio n la rn in g singdirilish sig‘imi h a m
katta b o ‘ladi. T arkibida loyli va q u m o q m a y d a dispers za rra c h a la rn i
ko ‘plab tutadigan o g ‘ir granulom etrik tark ib li tu proqlar a n c h a k a tt a
singdirish sig'im iga egadir.
Shu bilan b ir qato rd a tu p r o q n i n g sin g d iris h sig’im ida m a y d a
dispers za rrachalarning mineralogik tarkibi h a m m uhim o ‘rin t u ta d i.
Tuproqning m inera l qism ida m ontm orillonit guruhi yoki gidrosludalar
ko ‘p b o i s a , singdirish s i g i m i katta, a ksincha kaolinit, tem ir yoki
aluminiyning a m o r f holatdagi gidrooksidlari k o ‘p b o i s a , singdirish
s ig im i kichik b o i a d i .
Tuproq tarkibidagi g um us miqdori ham kationlarning singdirilishiga
kuchli ta ’sir k o 'rsa ta d i. T adqiqotlar asosida gum usning ilsim on zar-
rachalarga nisbatan k atta singdirish sig‘imiga ega ekanligi aniqlangan.
Masalan, m o'tadil s h aroitda ajratib olingan gum in kislotaning singdirish
sig'imi 350—500 tn g /e k v ni tashkil qiladi, vaholanki, bu k o ‘rsatkich
m o n tm o rillo n itd a 8 0 — 120, kaolinitda esa 3— 15 mg/ekv ga tengdir
T uproqning m a y d a dispers qismida m ineral kolloidlar ko ‘p, g um us
miqdori ancha kam b o i i s h ig a qaramasdan, kationlarning singdirilishida
tuproqning organik qism i m uhim ahamiyatga ega (24-jadval).
24-jaclval
Tuproq singdirish s ig ‘imining organik va mineral qismlari
o ‘rtasida taqsimlanishi,
%
( M . M K on n o n o v a )
Tuproq
qismi
B o ‘z
tuproqlar
Sur tusli
tuproq
Q ora
tuproqlar
Chimli-
podzol
Kashtan
tuproq
Mineral
5 2
39
38
62
65
Organik
4 8
61
6 2
38
35
Tuproqning yu za q atlam i gumusga boy b o i g a n i bois singdirish
sig'imi ham quyi q a tla m la rg a nisbatan kattadir.
Singdirish sig‘imi shunin g d ek tuproq m uhiti va undagi m anfiy
zaryadlangan kolloid (asidoid) laming am fo te r kolloid (amfolitoid)
larga b o ig a n nisbatiga h a m bog iiq d ir. S huning uchun tuproq eritm a-
sida vodorod ionlari ( H +) ning konsentratsiyasi q an c h a kichik b o i s a ,
katio n lar s h u n c h a k o ‘p yutiladi. Manfiy zaryadlangan organik va
k o ‘pchilik m ineral k o llo id la r buni yanada yaqqol nam oyon qiladi.
Tuproqlar u m u m iy singdirish sig‘imi bilangina emas, balki sing-
dirilgan kationlarning tarkibi b o ‘yicha ham o ‘zaro farqlanadi. K o ‘pchilik
t u p r o q tiplarida sin g d irilg a n kationlar ichida kalsiy ustunlik qilib,
ikkinchi o ‘rinda m a g n i y turadi, nisbatan kam roq m iqdorni kaliy va
a m m o n iy tashkil qiladi. Kalsiy va magniy kationlarining y ig in d isi
tuproqdagi yalpi a lm a s h i n i b singdirilgan kationlarning 90 % ini tashkil
qiladi (25-jadval).
25-jadval.
Dostları ilə paylaş: |