1 – mavzu: hfx fanining asosiy tushunchalari mohiyati

 
3.
YOng’indan kuyish - 4
´
10
-5
. 
 
4.
Elektr tokidan - 6
´
10
-5
.
 
5.
YAshindan - 5
´
10
-7
.
 
6.
Ishlab chiqarish vositalarining nosozligidan - 1
´
10
-5
.
 
7.
Umumiy «T» - 6
´
10
-4
.
 
8.
Boshqalar - 4
´
10
-5
. 
 
Tavakkalni tasniflash
. 
«T»ni baholashda uni «foyda» bilan solishtirish ya`ni, odam 
hayotini saqlab qolish uchun pul birligining kirgizilishi taklif qilindi. Ko`p olimlar bunga 
norozilik bildirishdi, chunki odam hayotining bahosi yo`q. Lekin, odam hayotini saqlab qolish 
uchun qancha mablag’ sarf qilish kerak deganda bunday baho kerakdir. Xorijda o`tkazilgan 
tadqiqotlarga ko`ra, odam hayoti AQSH da 650 mingdan 7 million dollargacha baholanar 
ekan. 
Tavakkalni aniqlash qancha taxminiy bo`lishiga qaramay, uni aniqlashning 
quyidagi to`rt yo`li mavjud
:
1. Muhandislik yo`li statistikaga, takrorlanishlarni hisoblashga, xavfsizlikning 
taxminiy tahliliga, «xavflar daraxti» qurishga asoslanadi.
2. Modellash yo`li (andozalash) odamga, guruhga, kasbga ta`sir qiluvchi omillar 
modelini qurishga asoslangan va h.k. Bu yo`l bilan hisoblashga ma`lumotlar topish ancha 
qiyin.

3. ekspert (tekshirish) yo`li ma`lumotlarni ekspertlardan (mutaxassislardan) so`rab 
yig’ishga asoslangan. 
4. Ijtimoiy yo`l odamlardan so`rab surishtirib, aniq xulosa chiqarishga asoslangan
. 
Bu yo`llar «T»ni har xil nuqtai nazardan tavsiflaydi, shuning uchun hammasi birga 
qo`llaniladi.
Tavakkalning yo`l qo`ysa bo`ladigan (YQB) fikr yuritish usuli
 
xavfsizlik texnikasi, 
mutlaq xavfsizlikni yaratib berishga asoslangan. Ammo bunday holatni (ya`ni, T=0) yaratib 
berish amalda mumkin emas. SHuning uchun yo`l qo`ysa bo`ladigan (YQB) «T» ning fikr 
yuritish usuli qabul qilinadi. «T» o`z ishiga texnik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni 
oladi. «T»da ayrim murosalarga borishga to`g’ri keladi.
Ma`lumki, texnik tizimning xavfsizligini ko`tarish uchun iqtisodiy imkoniyatlar 
cheksiz emas. Agar xavfsizlikka qancha ko`p xarajat qilinsa, ijtimoiy sohalarga shuncha kam 
xarajat qilishga to`g’ri keladi.
Tavakkalning YQB mintaqasi shunday minimal chegaraki, unda ijtimoy va texnik 
mablag’lar ma`lum mutanosiblikka ega (2.1.-rasm). Tavakkalni tanlashda uni hisobga olish 
kerak va jamiyat shu bilan qanoatlanishga majbur.
Jahonning ayrim mamlakatlarida, masalan, Gollandiyada tavakkalning YQB qiymati 
qonuniy asosda belgilangan. O`lim hodisalarining maksimal YQB darajasi bir yilda 10
-6 
deb 
olingan. Odatda, tavakkalning YQB mintaqasi 10
-8
bo`lsa, bu juda kichik qiymat hisoblanadi.
Tavakkalning YQB mintaqasi tushunchalari bizda hali qabul qilinmagan va to`liq 
amalga oshirilmagan. Bundan tashqari ayrim mutaxassislar bunga tanqidiy nazar bilan 
qaraydilar. Ularning fikricha, xavfsizlikni bunday baholash insonparvarlik nuqtai nazaridan 

---

330 
yiroqdir. Haqiqatda esa, hozirgi mavjud usullardan, tavakkalning YQB mintaqasi usuli 2-3 
daraja jiddiy sanaladi. 
2.1.-rasm. Tavakkalning YQB mintaqasi aniqlash sxemasi.