1 – Mavzu. Jahon iqtisodiy tarixini o’ganish yo’nalishlari. Reja: Iqtisodiy tarixning qisqacha izohi

§ 4-MAVZU. YANGI DAVRDA INDUSTRIAL TIZIMNING
VUJUDGA KELISHI (XVIII asr)
MMMMMMMMMMMMMMIMIMMMMMMI МММ
Tayanch atamalar va iboralar: manafaktura, fabrika, sanoat proletariati, sanoat to'ntarilishi, senz, shampar, kurfyurst,

• 
  Reja:
  

1. 
   Davrning umumiy tavsifi
   
2. 
   Angliya - sanoat inqilobining vatani
   
3. 
   Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
   
4. 
   Germaniyaning iqtisodiy qoloqligi sabablari
   
   1. 
      Davrning umumiy tavsifi
      

18. 
    asrda G'arbiy Yevropada ijtimoiy-iqtisodiy sohada quy- idagi muhim hodisalar yuz berdi:
    

• 
  burjua iqtisodiy munosabatlarini paydo bo'lishi va rivojla- nishi,
  
• 
  sanoatni jadal o'sishi sharoitida raqobatning hukmronligi,
  
• 
  angliyadagi sanoat inqilobi,
  
• 
  burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini o'sishi,
  
• 
  andifeodal harakatning kuchayishi,
  
• 
  qishloqni shaharga bo'ysunishi,
  
• 
  insonlar o'rtasidagi deyarli barcha an'anaviy munosabatlarni pul munosabatlari bilan to'liq almashtirilishi,
  
• 
  ijtimoiy tenglik va shaxsiy erkinlik to'g'risidagi ma'rifiy g'oyalarni keng tarqalishi.
  

18. 
    asrda G'arbiy Yevropa iqtisodiy jihatdan sanoat rivojla­nish sur'atlari bo'yicha namuna bo'ldi. Asr boshidayoq yevropa manafakturasi o'z taraqqiyotining oxirgi bosqichiga o'tdi va bir qator mamlakatlarda (Angliya, Gollandiya, Fransiya sanoatin- ing ba'zi tarmoqlari) hunarmandchilikdan ustunlik qila boshladi. Boshqa Yevropa mamlakatlarida esa (Germaniya, Fransiya) manu- fakturaning rivojlanishi feodalizm sarqitlari, sexga berilayotgan imtiyozlar, ichki bozorning torligi sababli sekinlashar edi.
    

Inglizmanufakturasi. Ingliz manufakturasi eng yetuk cho'qqiga erishdi. XVIII asr o'rtalariga kelib Angliyada sanoat to'ntarilishini amalga oshirish uchun barcha ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoit- lar vujudga keldi. Ushbu jarayonning asosiy mazmuni manufak- turadan fabrikaga o'tishda mujassamlashgandir: qo'l mehnatiga asoslangan mayda ishlab chiqarishdan yirik mashina industriyasi- ga o'tishda (birinchi navbatda yengil sanoatda).
Sanoat inqilobi texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tash­kil etishga ta'sir ko'rsatdi.

• 
  Umumiy dvigatelli mashinalar tizimi mehnat jarayonini uzluksizligini ta'minladi
  
• 
  Arzonroq va sifatli bo'lgan fabrika-zavod mahsulotlari hu­narmandchilik va manufaktura mahsulotlarini siqib chiqardi
  
• 
  Sanoatni qishloq xo'jaligidan uzil-kesil ajralishi yuz berdi
  
• 
  Yirik shaharlar va kapitalistik sanoat markazlari paydo bo'ldi.
  

Bu davrda burjuaziya - fabrikantlar va yollanma ishchilar - sanoat proletariati sinflari to'liq shakllandi. XVIII asr savdo asri hisoblanadi. Ba'zi hollarda tashqi savdoning o'sish sur'atlari sano- at ishlab chiqarishi o'sishi sur'atlaridan yuqori bo'ldi. Bu davrda merkantelizm g'oyalari ustuvorlik qilardi, aktiv savdo balansi targ'ib qilinar edi. Burjuaziya cho'qqisidagilarning kapitali sano­atda emas, balki savdoda, kemasozlikda, bank sohasida mujas­samlashgandir. Ushbu davrda merkantilizm siyosati faol protek- sionizm siyosati bilan uzviy bog'liq edi.
Shunday bo'lsa ham XVIII asrda Yevropa asosan agrar hudud- dir. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi jamiyatni mavjudligi va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni belgilab berar edi. Ushbu tarmoqda aholining asosiy qismi band edi: Angliyadagi 75%dan Fransiyadagi 80-85%gacha. Yerga mulkchilikning turli shakllari mintaqaviy xususiyatlarni keltirib chiqarar edi. Asta-sekin yevropa mamlakatlari agrar sektorida ijaraning shakllari va tarkibi o'zgarib bordi.

• 
  Mayda dehqonchilik ijarasi yirik tijorat ijarasi tomonidan siqib chiqarilardi.
  
• 
  Ijara munosabatlari borgan sari ko'proq yollanma mehnat jalb etilar edi.
  
• 
  Dehqonchilikning ijtimoiy-iqtisodiy differensiatsiyasi ushbu munosabalarga bevosita bog'liq edi.
  

1. 
   Angliya - sanoat inqilobining vatani
   

15. 
    asrga kelib Angliya jahon yetakchisi hisoblangan Gollandi- yadan kapitalistik manufakturalarning o'sish sur'atlari, jahon sav- dosi va mustamlaka iqtisodiyoti bo'yicha o'zib ketdi. XVIII asr o'rtasiga kelib Angliya yetakchi kapitalistik mamlakatga aylandi.
    

Qishloq xo'jaligi. XVIII asrda Angliya asosan agrar mamlakat hisoblanardi. XVII asr o'rtalaridagi burjua inqilobidan so'ng may­da va o'rta dehqon xo'jaliklarini yirik yer mulkdorligi tomonidan siqib chiqarilishi XVIII asr o'rtalarida dehqonchilikni sinf sifatida ahamiyatini yo'qolib borishiga olib keldi. Jamoa va mayda de­hqonchilikni tugatilishi natijasida yer mulkini qayta taqsimlani- shi, yerga yirik egalik qilish va kapitalistik fermerlikni rivojlanishi amalga oshirildi.

• 
  pomestyelarni yiriklashtirilishi lenlordlarga qishloq xo'jalik texnikasidan keng foydalanish imkonini berdi.
  
• 
  agrotexnika takomillashtirildi
  
• 
  almashlab ekishga o'tish amalga oshirildi
  
• 
  yirik fermerlar yollanma ishchilarni jalb qilib, yetakchi tex- nikani ishlatib va yer egalariga kapitalistik rentani to'lab xo'jalik yurita boshlashdi.
  
• 
  qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan barqaror talab va ichki va tashqi bozorlarni muntazam kengayib borishi ishlab chiqarishni takomillashtirishga doimiy rag'bat bo'lib xizmat qila- di.
  

15. 
    asrda mayda yerlarni yirik yer egalari tomonidan tortib olinishi jarayoni yirik fermalar uchun ochiq dalalarni paydo bo'lishiga olib keldi. Yer uchastkalarini yiriklashuvi va mayda ija- rachilarni yiriklari tomonidan siqib chiqarilishi ijara to'lovlarini o'sishiga olib keldi. Uning hajmi ba'zida oddiy to'lovdan 4-10 barobar katta bo'lar edi. Mayda yerlarni yirik yer egalari tomoni­dan tortib olinishi jarayonini kengayib borishi ingliz parlamenti tomonidan qabul qilingan huquqiy aktlar sonidan ham ko'rinadi.
    

18. 
    asrning birinchi choragida - 15 akt, asr o'rtasida - 220 ta akt, asr oxirida 1,5ta akt. Jamoa va dehqon yerlarini lenlordlarning xususiy mulkiga aylanishi jarayoni 1800 yilda qonun qabul qilini- shi bilan yakunlandi.
    

Shunday qilib XVIII asrda Angliyaning qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi yuqori darajada rivojlanar edi. Uning tovarlilik darajasi oshdi. Yerda ishlamaydigan aholining oziq-ovqat mahsulotlari- ga, sanoatni esa xom ashyoga bo'lgan o'sib borayotgan ehtiyoji to'liqroq qondirila boshlandi. O'z navbatida yerlarni yiriklashtirish jarayoni ish kuchi zaxirasini vujudga keltirib uni sanoatda foyda- lanishga imkon yaratadi.
Sanoat to'ntarilishining shart-sharoitlari. XVII asr o'rtalaridagi burjua inqilobi natijasida:

• 
  kapitalistik rivojlanish oldida turgan to'siqlarni olib tash- landi.
  
• 
  yerga burjua mulkini o'rnatildi
  
• 
  milliy bozorni shakllanishini jadallashtirildi
  
• 
  mamlakatda monarxiya boshchiligida yer va moliyaviy aris- tokratiya ittifoqi shakllandi
  

Amalga oshirilayotgan proteksionizm siyosati olib kelinayot- gan xorijiy tovarlarga yuqori bojxona bojini o'rnatdi. Jahon bo- zorida boshqa tovarlar bilan raqobatlashish uchun Angliya fab- rika usulida va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishi zarur edi.
Angliya ilmiy tadqiqotlarga va ixtirolarni amaliyotga joriy etishga yetarli bo'lgan kapitalni jamlashga muvaffaq bo'ldi. Ker- akli mablag'ning manbalari:

• 
  davlat qarzi;
  
• 
  soliq stavkasini oshirilishi;
  
• 
  ishlab chiqarish va savdoni kengaytirilishi.
  

Angliyaning XVIII asrdagi savdo urushlari yangi mustamlaka-
larni bosib olinishi bilan yakunlanar edi. XVIII asrda Angliya 120 ta mustamlaka bosib olish urushlarida qatnashdi.
Britaniya mustamlaka imperiyasini shakllanishi Yetti yillik urush (1756-1763) bilan yakunlandi. Unda g'alaba qozonib An­gliya Fransiyani Hindistondan siqib chiqardi, Kanadani bosib oldi va qudratli mamlakatga aylandi.
Angliya burjuaziyasi mustamlakalarni talash evaziga katta mablag' to'pladi. Mustamlakalarga olib borilayotgan tovarlar mo- nopol yuqori narxlarda sotilar edi. Mustamlakalardan esa tovarlar suv tekin narxlarda olib kelinar edi.
64
Angliya yiliga 20 ming qora tanlilarni Amerikaga olib borib qul sifatida sotish evaziga juda katta foyda topar edi.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari va oqibatlari. Sanoat to'ntarilishi - bu qo'l mehnatiga asoslangan manufakturadan sanoat burjuaziyasi va sanoat proletariatini shakllanishi bilan birgalikda amalga oshadigan fabrika-zavod ishlab chiqarishiga o'tishdir.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari:

• 
  To'ntarilish birinchi bo'lib tekstil sanoatida boshlandi. Mato va gazlamalar yangi mashina va uskunlarda ishlab chiqarilib, ar- zon narxlarda bozorda sotila boshlandi va raqobatchilarni siqib chiqardi
  
• 
  Keyingi yo'nalish - metallurgiya sanoatini rivojlanishi bo'lib, oxir natijada u ko'mir qazib olishga kuchli ta'sir ko'rsatdi.
  
• 
  Ko'mir qazib olishni rivojlanishi transport kommunikatsiyasi taraqqiyotiga olib keldi.
  
• 
  Transportni rivojlanishi savdoni taraqqiy etishiga turtki bo'ldi.
  
• 
  Yakuniy bosqich bo'lib mashinasozlik tarmog'i namoyon bo'ldi. Bunda metallga ishlov beruvchi mashinalar ishlab chiqarila boshlandi.
  

1. 
   Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
   

• 
  Feodalizm sarqitlari
  

18. 
    asrning o'rtalariga qadar Fransiya Yevropada yetakchilik qilishga intildi. Bunga uning Angliya oldida bir muncha ustunlikka ega ekanligi imkon berdi. Fransiya aholisi Angliyanikidan ikki bar­obar ko'p edi. Fransiya hududi ham kattaroq edi. Fransuz sanoati va savdosi (ayniqsa, tashqi savdo) samarali rivojlandi. yengil sano­at - ipakchilik, jungga ishlov berish, to'qimachilik, qog'oz, shisha va farfor, sovungarlik, ko'nchilik (teriga ishlov berish) yuqori nati- jalarga erishdi. Butun dunyoda fransuz manufakturalari tomoni­dan ishlab chiqarilayotgan kiyim-kechak va matolari, bezaklar va parfyumeriya, mebel va farforlar keng miqyosda tanildi. Manu­fakturalar asosan markazlashtirilgan va uncha katta bo'lmasdan, 10-50 ishchidan iborat bo'lgan.
    

18. 
    asrning ikkinchi yarmida Fransiya taraqqiyotda orqada qola boshladi. Buning asosiy sababi feodalizm sarqitlarining og'ir yuki va mavjud hukumatning konservativ siyosatidir. Feodal tarti- blar manufakturalar va savdoni rivojlanishiga to'siqlik qildi. Sano- atda o'rta asr sexlari katta ulushga ega edi. Non sotish va olib chiqib ketish ta'qiqlangan edi. Alohida monopol imtiyozlar ba'zi provinsiyalar, savdo kompaniyalari va manufakturalarga tegishli edi.
    

Savdoni rivojlanishiga ichki bojxonalar va o'lchov va me'yorlarning yagona tizimi mavjud emasligi to'siqlik qilar edi. Bu cheklovlar sexlarni rivojlanishiga to'siqlik qildi, ishlab chiqarishni inqiroziga va ichki bozorni torayib borishiga olib keldi.
Fransiya iqtisodiyotining asosiy tarmog'i hisoblangan agrar sektorda asosiy ziddiyatlar shakllandi. Ekin maydonlari, o'rmonlar va yaylovlarning katta qismiga egalik qilgan dvoryanlik va cherkov mamlakatda o'z imtiyozi va hukmroligiga ega edilar.
Mamlakatda merkantelizm siyosati quyi qatlam (dehqonlar) ni soliq yordamida talash amalga oshirilgan edi. Aholining aynan shu qatlami o'z daromadlarining 2/3 qismini g'aznaga to'lashlari kerak edi. XVIII asrning 80-yy.da soliq tushumlarining yarmidan ortig'i aksizlarga to'g'ri kelar edi.
Fransiyada aholining asosiy qismini dehqonlar tashkil etardi (26 mln.kishidan 22 mln kishi - dehqonlar). Bu qatlam obrok to'lar edi - pullik (senz) va natural (shampar) non bilan, uning hajmi bug'doy hosilining 20-26 %ni tashkil etardi. Yana boshqa soliq turlari ham amal qilar edi - jon boshiga, gabel (tuz solig'i) va cherkov ushri. Juda ko'p to'lov va yig'imlar mavjud edi: parom va ko'prik yig'imi, tutun yig'imi va baliq tutish huquqini beruvchi to'lov va boshqalar. Huquqbuzarliklar uchun katta jarimalar so- linar edi. Yer egalari hosilsizlikdan katta jabr ko'rar edilar. XVIII asrda ular o'ttizdan ortiq edi. Dehqonlarning shaxsiy qaramligi ularni yer egalari xo'jaligida yiliga 5-15 kun mehnat qilishga ma­jbur qilar edi.

18. 
    asrning 70-yy. o'rtalariga kelib fransuz moliyasining na- zoratchisi A.Tyurgo islohotlari natijasida non savdosidagi chek­lovlar bekor qilindi, shaharga olib kirilayotgan oziq-ovqat mahsu- lotlaridan olinadigan bojlar kamaytirildi. Dehqonlarning davlatga bo'lgan majburiyatlari bekor qilindi. Savdo-sanoat faoliyatining deyarli barcha turlari barcha cheklovlardan ozod qilindi.
    

Ammo iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar chuqurlashib bordi. Hosil- sizlik, savdo-sanoat inqirozlari, davlat bankrotligi va hukumatning mamlakat xo'jalik faoliyatini yo'lga qo'ya olmasligi - bularning barchasi feodal tizimning tanazzuli chuqurligini va keskin yechim- larga kelish zaruratini keltirib chiqardi.

• 
  Buyuk Fransuz inqilobi
  

Barcha boshqa burjua inqiloblari kabi ijtimoiy-iqtisodiy zid- diyatlarni keskinlashuvi natijasida kelib chiqqan Buyuk fransuz burjua inqilobi (1789-1794) butun Yevropa feodolizmiga tahdid soldi.

1789. 
      yilning 14 iyulida Bastiliyani qo'lga olinishi keyinchalik burjua inqilobiga aylanib ketdi. Avvalombor, birinchi bosqichda (iyun 1979 - avgust 1792 yy.) konstitutsion-monarxiya hokimiyati saqlanib qoldi va bir necha muhim o'zgarishlar amalga oshirildi.
      

Dehqonlar harakati Ta'sis kengashini 1789 yil avgustida "Feodal tuzumni to'liq yo'q qilinishi to'g'risida"gi deklaratsiyani qabul qil- ishga undadi. Lekin agrar qonunchilikni ishlab chiqishda dvory- anlarning faqatgina ba'zi huquqlarini cheklashga e'tibor qaratildi. Ular jumlasiga - sen'orlar sudini bekor qilish, dvoryanlarni cheksiz ov qilish huquini bekor qilinishi va boshq. Dehqonlar qaramligini boshqa jihatlari saqlanib qolgan bo'lib, ularni sotib olish kerak edi, uning narxi esa yigirma yillik renta hajmiga teng edi.
Shu davrning o'zida cherkov mulkini sekulyarizatsiya qilish jarayoni amalga oshirildi. Dvoryanlar va ruxoniylarga beriladigan soliq imtiyozlari bekor qilindi. Barcha fuqarolarga har qanday lavozimni egallash huquqi kafolatlandi.
Bir necha burjua islohotlari sanoat va savdoga keng tarqaldi. 1791 yil fevralida Ta'sis kengashi sanoat ishlab chiqarishini qat'iy reglamentga solishni bekor qildi. Sexlar tizimi qisqartirildi. Savdo erkinligi joriy etildi. Barcha imtiyozlar va monopoliyalar, ichki bojx- onalar, non sotishga ta'qiqlar bekor qilindi. 1791 yil martda joriy etilgan yangi bojxona boji proteksionistik xarakterga ega edi.
Ammo mehnatkashlar holati kam o'zgardi. Ish haqining ka- mayishi, narxlarning jadal o'sishi va chayqovchilik xalqda noro-
zilikni kuchaytirdi. Ta'sis kengashi, xalqni inqilobiy chiqishlaridan cho'chigan holda, 1791 yil yozida Le Shapele qonunini qabul qil- di (ushbu qonunda ishchilar birlashmasi va ish tashlashlari taq- iqlanib ularga nisbatan pul jarimalari va qamoqxona muddatlari belgilandi).
Keyinchalik ishsizlar uchun ochilgan "hayriya ustaxonalari" yo- pildi. Shu bilan birga hukumat tepasidagi yirik burjuaziya soliqqa tortishning yagona tizimini joriy etishda yuqoriroq soliqlarni may­da sanoatchilar zimmasiga yuklashdi. Agrar masala oxirigacha hal etilmagan edi. Feodalizm sarqitlari oxirigacha bartaraf etilmagan edi.
1972 yil avgustida xalq qo'zg'aloni natijasida monarxiya tu- zumi ag'darildi. Hukumat tepasiga jirondistlar - respublikachi burjuaziya vakillari keldi. Bir yildan kam bo'lgan davr ichida oziq- ovqatga maksimum narx belgilandi. Emigrantlarning konfiskatsiya qilingan yerlarini mayda uchastkalar qilib sotish yoki ularni yillik renta evaziga muddatsiz egalik qilishga berish to'g'risida Qonun qabul qilindi. Sobiq feodal huquqlari bilan bog'liq barcha tergov ishlari bekor qilindi.
Agrar va boshqa muammolarni keskin hal etilishi inqilobning uchinchi bosqichi (iyun 1793 - iyul 1794 yy.)ga to'g'ri keldi. Parij qo'zg'oloni natijasida yakobinlar - inqilobiy demokratlar diktat- urasi o'rnatildi. Hukumat tepasiga quyidagi siyosatchilar kelishidi;

• 
  M. Robesper, L. Sen-Jyust, J.P. Marat, J. J. Danton va boshq. Ya- kobinchilar diktaturasining qat'iyatligi ichki va tashqi dushman- larga zarba berib, feodal tuzumni butunlay tugatdi.
  

Xususan, 1793 yil iyunida Konvent dekreti bilan emigrantlarn­ing konfiskatsiya qilingan yerlarini imtiyozli sotish tartibi belgi­landi. Kam ta'minlangan dehqonlar kichik yer maydonlarini sotib olishda boshlang'ich yerning 5% summasini kiritish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Qolgan summani to'lash uchun 10 yil muddat beri- lar edi. Dehqonlarning yerlari ularning xususiy mulkiga aylandi.
Oziq-ovqat muammosini hal etish maqsadida "tovarlarni chay­qov maqsadida sotib olish" jinoyat deb hisoblana boshlandi. Har bir rayonda oziq-ovqat omborlari tashkil etildi. Non zaxiralarini ro'yxatdan o'tkazish bilan maxsus komissarlar shug'ullanar edilar. Yer egasi va uning oilasining ehtiyojidan ortiq bo'lgan bug'doy konfiskatsiya qilinar edi. 1793 yilning kuzidan boshlab birinchi zaruratdagi mahsulotlardan (kiyim-kechak, yoqilg'i va boshq.) tashqari, xom ashyo, temir, cho'yanga ham qat'iy cheklangan narxlar belgilandi.
Yakobinchilar o'zlarining qat'iy va ziddiyatli siyosatlari natijasi­da xalqni qo'llab-quvvatlashidan mahrum bo'ldilar. Bu holatdan yirik burjuaziya foydalanishga harakat qildi. 1 mlrd.livr hajmda majburiy qarz olingandan so'ng mamlakatning iqtisodiy holatini yomonlashtirdi. Daromadi 9 ming livrdan oshgan boylarning zeb- ziynat va mulk soliqlari deyarli konfiskatsiyaga tenglashdi. Ushbu "soliqlar" joylarda qat'iylik bilan undirilardi. Aholining kambag'al qismi uchun hayriya kassalari tuzildi.
1794 yilning 27 iyulida yirik moliyaviy burjuaziya, sanoat tad- birkorlari, savdogarlar manfaatlarini yoqlab chiqqan aksilinqilob yakobinchilar diktaturasini ag'darib hukumat tepasiga general Napoleon Bonapartni kelishiga sababchi bo'ldi.

4. 
   Germaniyaning iqtisodiy qoloqligi sabablari
   

18. 
    asrda Germaniya feodal va iqtisodiy jihatdan qoloq mam- lakatligicha qolardi. Bozor xo'jaligini rivojlantirishga qaratilgan Gollandiya, Angliya va Fransiyadan farqli o'laroq Germaniya, ay- niqsa uning sharqiy qismi, krepostnoylikni kuchayib borishi bilan xarakterlarnalardi. Yerni feodal ekspropriatsiya qilish (barshchi- na) yirik miqyoslarga erishdi. Yerdan mahrum bo'lgan dehqonlar feodalning xonadonida ovqat uchun yollanib ishlashardi.
    

Mamlakat iqtisodiyotini kuchsizlanib borishining sabablari- dan biri - Germaniya tomonidan yirik jahon savdosi markazi o'rnining yo'qotishidir. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida savdo markazi Atlantika okeaniga ko'chib o'tdi. Germaniya siyosiy tarqoqligi sababli mustamlakalarni bosib olish, dastlabki kapital jamg'arishining tashqi manbalarini izlashda faol ishtirok etishda qatnasha olmadi.

• 
  Siyosiy tarqoqlik
  

18. 
    asr boshlarida Germaniya hududida 300 ga yaqin mus- taqil knyazliklar, gersogliklar va arxiepiskopliklar, 9 ta kurfyurst- liklar¹⁰, 36 ta diniy knyazliklar, 62 ta ariskratik va 100 ga yaqin im- periya ritsarliklari, 50 ta imperiya shaharlari mavjud edi. Ushbu konglomerat "German millatining muqaddas Rim imperiyasi" deb nomlanar edi. Ushbu knyazliklarning yerlari alohidalashgan bo'lib, o'z avtonomiyasiga ega edi, lekin rasman ular imperatorlik tarki- bida edi. Ushbu alohida hududlarning eng yiriklari - Brandenburg va Saksoniya, Meklenburg va Gessen, Gannover va Braunshveyg, Bavariya va Vyurtenberg va boshq.
    

Siyosiy tarqoqlik xo'jaliklarni rivojlanishiga ham to'siqlik qildi. Ko'psonli bojxona postlari juda ko'p bojlar olar edilar. Yagona pul birligi mavjud bo'lmaganligi sababli pul muomalasida betar- tiblik mavjud edi. Mamlakatda 600 turdagi tangalar zarb etilardi. Yagona o'lchov va og'irlik tizimi yo'q edi. Bu sharoitda sanoat va savdodagi bir tomonlama proteksionizm iqtisodiy turg'unlikni chuqurlashtirar edi.
Ichki (diniy) va tashqi urushlar ham qashshoqlikka olib kelar- di. O'ttiz yillik urush (1618-1648 yy.) haqiqiy milliy fojiaga olib kelib, uzoq muddatga xo'jalik rivojlanishiga to'siqlik qildi. Urush- dagi yo'qotishlar juda katta bo'lib ba'zi yerlarda aholining s qis- mini nobud bo'lishiga olib keldi. Qishloq xo'jaligida ham katta yo'qotishlar yuz berdi.

• 
  Qishloq xo'jaligi
  

Bu davrda qishloq xo'jalik mahsulotlariga ichki va tashqi bozor talabi ortib bordi. Don, zig'ir, mol, jun, teri va boshqalar aholi va rivojlanib borayotgan shaharlar ishlab chiqarishlari uchun zarur edi. Bu hol nemis knyazlarini xo'jaliklarini kengaytirishga majbur- lardi. Bu islohotlar feodal uslubda amalga oshirilardi. Barshchina mehnati va dehqonlarni ekspluatatsiya og'irlashtirildi. Dehqon­larning yerlarini ekspropriatsiya qilish evaziga yerlarning kengayi- shi va ishlab chiqarishni rivojlantirish dehqonlarni ekspluatatsiya qilish evaziga amalga oshirilgan yerlar yunker xo'jaliklari deb nomlanardi. Yirik nemis feodal-knyazlari (yunkerlar) davlat siyo- satining boshida turar edilar. Faqatgina ular armiya va hukumatda yuqori lavozimlarni egallashga, va yerga egalik qilish huquqiga ega edilar.

• 
  Taraqqiyotning yangi tendensiyalari
  

Germaniya sanoatida sexlar tuzumi kechki o'rta asrlarning a'analarini saqlagan holda XIX asrning ikkinchi yarmigacha amal qildi. Ammo mamlakat iqtisodiyotida asta-sekin kapitalistik rivojl- anish elementlari paydo bo'la boshladi. Qishloq xo'jaligida qisman 70
yollanma mehnatdan foydalana boshlandi. Dehqonlar yerlarini ekspropriatsiya qilinishi, o'z navbatida feodal tuzumning iqtisodiy asoslariga putur yetkazdi. Tarqoq manufaktura keng rivoj topdi. Savdo kapitali tog'-kon ishlariga, metallni qayta ishlashga, mato to'qish sanoatiga kirib bordi. XVIII asr oxirlarida markazlashtiril- gan savdo manufakturalari paydo bo'la boshladi. Ammo ular hali Gollandiya, Angliya va Fransiya savdo manufakturalari oldida kuchsiz edi.
Shunday qilib XVIII asrda Germaniya, uni iqtisodiy rivojlanish- iga to'sqinlik qiluvchi feodal tuzumni saqlagan holda kapitalistik ishlab chiqarishga qarab birinchi qadamlar tashlay boshladi.