1-amaliy ish mavzu: Toponomika fanining maqsadi, predmeti va vazifalari Topshiriq: Tumaningizdagi geologik nomlarning paydo bo’lishi va xususiyatlariga ko’ra turlarini yozing

MA’RIFAT – Xorazm viloyati Gurlan tumanidagi mahallalarning nomlaridan biri hisoblanib, mazkur termin arabcha “bilim, fan; ma’lumot” ma’nolarini bildiradi.
MEVAZOR – Xorazm viloyati Gurlan tumanidagi mahallalarning nomlaridan biri. U mustaqillik yillarida qo‘yilgan nom bo‘lib, mazkur termin “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da mevali daraxtlar bilan band joy, mevali bog‘ ma’nolarini ifodalashi qayd etilgan. Bunday nom respublikamizning ko‘plab hududlarida uchrashini ta’kidlash lozim.
MOYLI – mahalla. Xorazm viloyati Gurlan tumani. Mazkur termin ushbu hududning qadimiy nomlaridan biri bo‘lib, u “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: “a) moyi bor, moy olish mumkin bo‘lgan joy: b) moylangan, moy berilgan; v) sermoy, yog‘li” (O‘zbek tilining izohli lug‘ati, III jild, 6-bet). Ushbu hududda qadimdan moy yetishtirilgani uchun shunday nomlangan.
NAVBIRYOP – mahalla. Xorazm viloyati Gurlan tumani. Mazkur termin qadimiy nomlardan biri bo‘lib, forscha nav – yangi, bir so‘zi va yop (Xorazmda yop so‘zi “kichik kanal” ma’nosini ifodalaydi) so‘zlarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. O‘sha davrlarda mahalliy aholining qo‘l kuchi yordamida shunday bir kichkina kanal qazilib, aholi suv bilan ta’minlangan.
NURAFSHON – mahalla. Xorazm viloyati Xonqa, Gurlan va Bog‘ot tumanlari. Ushbu termin arabcha-forscha bo‘lib, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da mazkur so‘z quyidagi ma’nolarda ifodalanadi: “Nur sochuvchi, nur tarqatuvchi, nurli, porloq” (O‘zbek tilining izohli lug‘ati, III jild, 66-bet).
NURLIYO‘L – mahalla. Xorazm viloyati Gurlan tumani. Mazkur termin mustaqillik yillarida qo‘yilgan nom bo‘lib, u arabcha yorug‘lik ma’nosini bildiruvchi nur so‘ziga o‘zbekcha –li qo‘shimchasini hamda kishilar yoki transport qatnovi uchun belgilangan uzun yer bo‘lagi ma’nosini bildiruvchi yo‘l so‘zlarining qo‘shilishidan hosil qilingan nomdir.
NUROBOD – mahalla. Xorazm viloyati Xonqa va Gurlan tumanlari. Ushbu termin arabcha “yorug‘lik” ma’nosini bildiruvchi nur va forscha “odam yashaydigan, ishlov berilgan” ma’nolarini ifodalovchi obod so‘zlarining qo‘shilishidan hosil qilingan toponim hisoblanadi.
Aslida, obod so‘zi bilan yasalgan geografik nomlar asosan aholi yashaydigan punkt nomlarini yasashda qo‘llanilib, u ishtirok etgan nomlar respublikaning turli hududlarida ko‘plab uchraydi. Shuningdek, Nurobod nomi Respublikada tuman markazi sifatida ham qayd etiladi. U nur va obod so‘zlarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Obod so‘zi, toponimist T.Rahmatov qayd qilishicha, nomlar tarkibida kelib, “yangidan qurilgan, tashkil qilingan” ma’nosini beradi. Mazkur so‘z bilan yasalgan geografik nomlar asosan aholi yashaydigan punkt nomlarini yasashda qo‘llanilib, u ishtirok etgan nomlar faqat Markaziy Osiyo respublikalaridagina emas, Eron, Afg‘oniston va Pokistonda ham keng tarqalgan. O‘rta eron tilidagi apam – aholi yashayotgan joy, obod qilingan, gullatilgan ma’nosidagi bu so‘z bilan yasalgan joy nomlari Eron hududida eramizning III–IV asrlari, sosoniylar davridayoq uchraydi. Shuningdek, apam so‘zi bilan yasalgan nomlar qadimgi Armanistonda ham uchraydi.
Markaziy Osiyoga “obod” terminining kirib kelishi arablar bosqini davrida, taxminan VII–VIII asrlarda fors-tojik dialektlarining tarqalishi bilan bog‘liq.
Yoqutning xabar berishicha, XIII asrda, ayniqsa, mahsuldor bo‘lgan. Viloyatimizdagi Rahmatobod arig‘i (Samarqand tumani), Yangiobod arig‘i (Bulung‘ur tumani) singari ko‘plab geografik nomlar mazkur terminning joy nomlari yasashda hozir ham sermahsul ekanligini ko‘rsatadi.
OBOD – mahalla. Xorazm viloyatining Gurlan va Xonqa tumanlari, Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod tumani, Andijon viloyatining Asaka, Xo‘jaobod tumanlari. Ushbu atama forscha “odam yashaydigan, ishlov berilgan” ma’nolarini beruvchi so‘z asosida atalgan nom hisoblanadi. Demak, Obod – “qulay va shinam”, “seraholi”.
OLG‘A – qishloq. Xorazm viloyati Gurlan tumanidagi XX asrning birinchi yarmi o‘rtalarida paydo bo‘lgan bo‘lib, u ilg‘orlardan biri bo‘lishi kerak, deb shunday atalgan. Ushbu atama so‘z sifatida oldinga, ilgariga ma’nolarini ifodalaydi.
OLCHIN – qishloq. Samarqand viloyatining Oqdaryo va Kattaqo‘rg‘on tumanlari, Farg‘ona viloyatining Bog‘dod tumani, Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumani. Alchin – turkiy xalqlar – o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, qozon tatarlari, boshqirdlar, qozoqlar tarkibidagi qabilalar ittifoqi. Shunday nomli qishloq va mahallalar Xorazm viloyati Xonqa, Gurlan tumanlarida ham uchraydi. U o‘zbek urug‘larining qadimiy nomlaridan bo‘lib, ular ham Chingizxon boshliq mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi mardonavor kurash olib borganlar. S.Qorayevning lug‘atida ham mazkur termin aynan shu ma’noda qayd etilib, ko‘proq Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida tarqalganligini ta’kidlaydi. Samarqand viloyatining Oqdaryo tumanidagi qishloq va tepalik nomi. Etnotoponim. Olchin – qadimiy turkiy urug‘ bo‘lib, bu etnonimning etimologiyasi haqida turli farazlar bor.
Ammo ko‘pchilik tadqiqotchilar olchin al, ala – katta, ulug‘, -chin//shin esa mo‘g‘ul tilidagi “xalq, qabila, kishi” ma’nosidagi so‘z deb hisoblaydi. Olchin etnonimini “katta qabila” ma’nosida talqin qilish A.Otajonova ishida ham uchraydi (Otajonova, 1995). Samarqand viloyatining Kattaqo‘rg‘on, Narpay, Poyariq tumanlarida ham olchin so‘zi ishtirokida yasalgan qishloqlar nomlari mavjud. Farg‘ona viloyati Bag‘dod tumanidagi mahalla nomi ham shunday nomlanib, izohi aynan ekanligini qayd etish zarur.
OQQUM – mahalla. Xorazm viloyati Gurlan tumani. Mazkur termin tarixiy nom hisoblanib, u rangni bildiruvchi oq va bir-biri bilan birlashmaydigan, mayda zarralardan tashkil topgan cho‘kindi tog‘ jinsi ma’nosini bildiruvchi qum so‘zlarining qo‘shilishidan hosil qilingan nomdir.