1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

V MÖVZU

SOSİAL STRUKTURUN SOSİOLOGİYASI
Plan: 1. Sosial struktur və sosial stratifikasiya.
2. Sosial strukturun daxili elementləri.
3. .Sosial siyasət və onun əsas vəzifələri.
4. Sosial inteqrasiya və sosial diferensiya.

Cəmiyyətin sosiàl strukturunun öyrənilməsi sosiologiyà elminin mərkəzi

proálemlərindən áirini təşkil edir. Təsàdüfi deyildir ki, Qərb ölkələrində nəşr olunmuş bir
sırà elmi əsərlərdə âə dərs âəsàitlərində sosiologiyà jəmiyyətin sosiàl strukturu, sosiàl
ãruplàr âə insànlàrın dàârànışınà onlàrın təsiri hàqqındà elm kimi qiymətləndirilir.
Jəmiyyətin sosial strukturunun sosioloci tədqiqi bir tərəfdən sosial birliklər arasında
qarşılıqlı təsirin mexanizmini açmağa kömək edir. Digər tərəfdən isə jəmiyyətin əsas sosial
qruplarının simasının müəyyən edilməsi ideoloci işin düzgün qurulmasına imkan yaradır.
Nəhayət, sosioloci tədqiqatlar sosial strukturun inkişafının idarə olunması üçün təkliflər
irəli sürərək onu elmi jəhətdən əsaslı və səmərəli edir. Məhz bunu nəzərdə tutan amierikalı
sosioloq P.Sorokin sosiologiyanın əsas vəzifəsinin sosial hadisələrin təsvirindən və onların
arasında funksional əlaqələr yaradılmasından ibarət olduğunu göstərirdi.
Hər áir jəmiyyət dàxilən müxtəlif sosiàl ãruplàrà, təáəãələrə âə milli áirliklərə
áölünmüş orãànizmdən iáàrətdir. Onlàrın hàmısı öz àràlàrındà oáyektiâ surətdə
şərtlənmiş olàn sosiàl, iãtisàdi, siyàsi, mənəâi əlàãələr âə münàsiáətlərə màlikdirlər. Həm
də yàlnız məhz həmin münàsiáətlərin âə əlàãələrin hüdudlàrı dàxilində onlàr möâjud olà,
jəmiyyətdə özlərini təzàhür etdirə áilirlər. Áu isə öz nöâáəsində jəmiyyətin áütöâlüyünü,
onun âàhid orãànizm kimi fəàliyyət göstərə áilməsini şərtləndirir. O. Kont, H. Spenser, K.
Màrks, M. Âeáer, T. Pàrsons, R. Dàrendorf âə á. sosioloãlàr məhz áu orãànizmin
màhiyyətini àçıá göstərməyə jəhd göstərmişlər.
Sosiàl struktur dedikdə, áir–áiri ilə ãàrşılıãlı əlàãə âə təsirdə olàn sosiàl ünsürlərin
məjmusu, âàhid tàm dàxilində onlàrın nisái sàáit yerləşməsi üsulu áàşà düşülür. Sosiàl
áirlik formàlàrındà təmsil olunàn insànlàr əməli fəàliyyət âə ãàrşılıãlı təsir prosesində
özlərinin sosàl tələáàtlàrı âə mənàfelərini reàllàşdırà áilirlər. Deməli, sosiàl struktur, həm
sosiàl áirliyin âə onun hər áir üzâünün sosiàl möâãeyini ifàdə edir, həm də onlàrın jəmiy-
yətin sosiàl həyàtındà tutduğu yerə âə oynàdığı rolà münàsiáətini göstərir.
Təáiidir ki, sosiàl struktur âə sosiàl münàsiáətlər ànlàyışlàrını eyniləşdirmək düzgün
olmàzdı. Sosiàl münàsiáətlər dàhà geniş ànlàyış oluá müxtəlif sosiàl áirliklər àràsındà olàn
áütün tərəfləri âə münàsiáətləri əhàtə etdiyi hàldà, ikinji ànlàyış əsàsən həmin
münàsiáətlərin möâjud sàáit âəziyyətini âə sosiàl təşkili formàsını səjiyyələndirir.
Sosiologiyà elmi jəmiyyətin sosiàl strukturunà mürəkkəá âə áütöâ áir tàm kimi
yànàşır. Sosioloci áilik sosiàl strukturu təkjə sosiàl áirliklərin mexàniki məjmusu kimi
götürməklə məhdudlàşmır, əsàs diããəti onlàrın funksionàl ãàrşılıãlı əlàãələri âə ãàrşılıãlı
təsiri mexànizminin àçılmàsınà yönəldir.
Sosiàl struktur ànlàyışının màhiyyətinin àçılmàsındà sosiàl âəziyyət ànlàyışının dà
rolu áöyükdür. Áu, onunlà izàh edilir ki, həmin ànlàyış sosiàl áirliklər âə àyrı–àyrı insànlàr
àràsındà həyàt fəàliyyəti şəràitinin nejə áölündüyünü âə onlàrın áu prosesdə iştiràkı
dərəjəsini göstərir. Digər tərəfdən, sosiàl âəziyyət jəmiyyətdə insànlàr àràsındà ãàrşılıãlı
əlàãələrin xàràkterini əks etdirir. Sosiàl ãrupun âə àyrılıãdà götürülmüş fərdlərin
jəmiyyətdə yeri âə rolu məhz onun sosiàl âəziyyəti ilə şərtlənir. Sosiàl âəziyyət həmçinin
sosiàl suáyektin əməyinə, ijtimài fəàliyyətinə âə dàârànışınà jəmiyyət tərəfindən irəli
sürülən tələálər sistemini ifàdə edir. Həm də nəzərdə tutulmàlıdır ki, sosiàl suáyektlərin
mənàfelərinin məzmunu onlàrın sosiàl âəziyyətində dolğun surətdə ifàdə olunur. Áunà
görə də sosiàl suáyektin âəziyyətinin müəyyən edilməsi jəmiyyətin ümumi mənàfeyi ilə hər
áir konkret suáyektin spesifik mənàfeləri àràsındà làzımi nisáətləri ãoruyuá sàxlàmàã âə
düzgün əlàãələndirmək áàxımındàn zəruridir. Áütün áu məsələlərin həllində sosioloci
tədãiãàtlàrın nətijələri köməyə gəlir. Sosioloci təhlil hər áir fərdin âə yà sosiàl áirlik
formàsının sosiàl möâãeyini, funksiyàlàrını âə rolunu, onlàrdà áàş âerən dəyişiklikləri
düzgün müəyyənləşdirməyə imkàn âerir.
Yàxın keçmişə ãədər fəlsəfi–sosioloci ədəáiyyàtdà sosiàl münàsiáətlər âə sosiàl
strukturlà áàğlı olàn áütün məsələlər áirtərəfli, yàlnız màrksizm – leninizm möâãeyindən
təhlil edilir âə göstərilirdi ki, jəmiyyət əsàsən iãtisàdi əlàmətlər üzrə təşkil edilən siniflərdən
âə onlàrın içərisindən çıxmış ziyàlılàr təáəãəsindən iáàrətdir.
Áeləliklə, sosiàl həyàtın izàhındà yàlnız sinfilik möâãeyi əsàs götürülür, dünyà
sosioloci fikrində geniş yàyılmış olàn sosiàl stràtifikàsiyà nəzəriyyələri ãəti surətdə inkàr
olunurdu, hàláuki áu təlimdə jəmiyyətin struktur âàhidləri kimi müəyyən stràtlàrà
(təáəãələrə) áölünməsi özünün áir çox jəhətlərinə görə təãdirə làyiãdir âə ãəául olunà
áilər. Məsələn, müàsir Ãərá sosiologiyàsındà yàyılmış stràtifikàsiyàyà əsàslànmàãlà
jəmiyyətdəki áütün sosiàl ãruplàrı, özü də hərtərəfli şəkildə səjiyyələndirmək
mümkündür. Áuràdà peşə nüfuzundàn tutmuş hàkimiyyətdə iştiràk etmə dərəjəsi, gəlir âə
sərâət, təhsil səâiyyəsi, dini âə ãohumluã əlàmətləri kimi meyàrlàr nəzərə àlınır.
Jəmiyyətin sosiàl strukturu dàxili məzmununà görə çox mürəkkəádir. Müxtəlif
meyàrlàr üzrə yànàşmàãlà onun áir çox nöâlərini àşkàr etmək olàr:
1.sosiàl–sinif (sosiàl–ãrup) strukturu (siniflər âə sosiàl ãruplàr üzrə təsnifàt);
2. sosiàl –əràzi strukturu (şəhər–kənd münàsiáətləri, regionlàr üzrə áölgü);
3.işçilərin peşə–ixtisàs strukturu (peşə əlàmətləri âə ixtisàs dərəjələrinə görə áölgü);
4. əhàlinin fiziki əmək işçiləri âə əqli əməklə məşğul olàn işçilərə áölünməsi;
5. milli âə etnik struktur;
6. sosiàl–demoãràfik struktur (əhàlinin jinsə âə yàşà görə áölgüsü).
Reàl həyàtdà áu struktur áölgüləri áir–áirilə sıx əlàãədə âə ãàrşılıãlı təsirdə çıxış edir.
İnsànlàrın áu âə yà digər sosiàl áirlik formàsınà mənsuáiyyəti oáyektiâ xàràkter
dàşıyır âə áir sırà iãtisàdi, siyàsi, mədəni âə mənəâi göstərijilər, əlàmətlərlə (onlàrın
âəhdəti hàlındà) müəyyən olunur.
Totàlitàr recimin uzun müddətli hökmrànlığı döâründə ijtimài həyàtın áütün digər
sàhələrində olduğu kimi, sosiàl münàsiáətlərdə də dərin pozuntulàr âə deformàsiyàlàr áàş
âermişdir. Rəsmi döâlət sənədlərində fəhlə âə kəndlilərlə ziyàlılàrın ittifàãının durmàdàn
möhkəmləndiyindən áəhs olunmàsınà áàxmàyàràã, reàl həyàtdà áunun tàm əksi olàn
proseslər getmiş, sosiàl əlàãələr zəifləmişdir. Odur ki, digər yerlərdə olduğu kimi Àzəráày-
jàndà dà sosiàl münàsiáətlərdə áöyük gerilik miràs ãàlmışdır. Áunà görə də suâeren
inkişàf yolunà ãədəm ãoyàn respuálikàmızdà iãtisàdi, siyàsi âə mənəâi sàhələrdə áöhrànı
àràdàn ãàldırmàã, əsàslı dəyişikliklər etmək əsàsındà sosiàl münàsiáətlərin normàl gedişini
təmin etmək çox zəruridir. Àzəráàyjàn Respuálikàsının Konstitusiyàsının 16-jı
màddəsində deyilir: “Àzəráàyjàn döâləti xàlãın âə hər áir âətəndàşın rifàhının
yüksəldilməsi, onun sosiàl müdàfiəsi âə làyiãli həyàt səâiyyəsi ãàyğısınà ãàlır”.12
Sosiàl strukturun dàxili elementlərinin müəyyənləşdirilməsi sosiologiyàdà mürəkkəá
məsələlərdəndir. Onun əsàs áölgü âàhidlərini siniflər, sosiàl ãruplàr, təáəãələr, kollektiâlər,
12 Azərbayjan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı,1997,s.7.
sosiàl–əràzi áirlikləri, milli–etnik áirlik formàlàrı âə sosiàl - demoãràfik ãruplàr təşkil edir.
Áu ànlàyışlàrın hər áiri də öz dàxili məzmununà görə áir sırà təhlil âàhidlərinə – ünsürlərə
àyrılır. Yuxàrıdà ãeyd olunàn ànlàyışlàrın müəyyən olunmàsındà sosiologiyàdà müxtəlif
fikirlər möâjuddur. Məsələn onlàrdàn sàyjà ən áöyük olànını – sinif ànlàyışını nəzərdən
keçirək. Àrtıã ãeyd olunduğu kimi, màrksist sosiologiyà sosiàl strukturdà sinfin rolunu
həddən àrtıã şişirdir, sinfi áàxımdàn yànàşmànı mütləãləşdirir. Həm də sinfin müəyyən
olunmàsındà əsàs meyàr kimi iãtisàdi əlàməti–mülkiyyət formàlàrının müxtəlifliyini
götürür. İndi àydın görünür ki, uzun müddət sosioloci fikirdə hàkim olmuş áu áàxış
məhdud xàràkter dàşıyır. Jəmiyyətin siniflərə áölünməsini müəyyənləşdirərkən təkjə
mülkiyyət formàlàrınà əsàslànmàã kifàyət deyildir, iãtisàdi, siyàsi âə mənəâi àmilləri
kompleks hàldà ãeyd etmək làzımdır. Áu mənàdà müàsir Ãərá sosiologiyàsındà sinfi
mənsuáiyyətin meyàrlàrı məsələsi diããəti jəlá edir. Áuràdà çox âàxt siniflər ümumi iãtisàdi
imkànlàrınà görə müəyyən olunàn áöyük insàn ãruplàrı kimi səjiyyələndirilir. Ãərá sosio-
loãlàrı sinfi fərãlərin áàşlıjà əsàsını, məşğuliyyət âə sərâətin miãdàrındà görür, jəmiyyətdə
àşàğıdàkı siniflərin olduğunu ãeyd edirlər: yüksək siniflər (istehsàldà iãtisàdi ehtiyàtlàr
üzərində nəzàrət edənlər), ortà sinif (“àğ yàxàlıãlàr” âə peşəkàrlàr); fəhlə sinfi (“göy
yàxàlıãlàr” âə yà əl əməyi ilə məşğul olànlàr) âə nəhàyət, kəndli sinfi -ənənəâi olàràã kənd
təsərrüfàtındà çàlışànlàr.
Sosiàl strukturun nöâáəti áölgü âàhidi olàn sosiàl ãrup hàããındà dà müxtəlif rəylər
âàrdır. Áu ànlàyış áəzən sinfin sinonimi kimi işlənir, làkin əksər hàllàrdà sosiàl ãrup
dedikdə siniflərin dàxilində öz məşğuliyyətinə, peşə–ixtisàs âə təhsil səâiyyəsinə, siyàsi
şüurunà âə mədəniyyət göstərijilərinə, áütöâlükdə sosiàl yetkinlik dərəjəsinə görə
fərãlənən sosiàl suáyektlər nəzərdə tutulur.
Sosiàl strukturdà təáəãə ànlàyışı dà mühümdür. O, həm siniflərin âə sosiàl ãruplàrın
dàxilində üfüãi áölgü âàhidi kimi götürülür, həm də siniflərdən kənàrdà duràn ziyàlılàrı –
peşəkàr əãli əməklə məşğul olàn işçiləri əhàtə edir. Áu áölgü həm də jəmiyyət üzâlərinin
əãli əmək âə fiziki əmək işçilərinə àyrılmàsınà əsàsən uyğun gəlir. Ziyàlılàrın əsàs əlàməti
áir ãàydà olàràã ortà ixtisàs âə àli məktəá həjmində təhsil tələá edən peşəkàr əãli əmək
sàhələrində məşğul olmàsıdır.
Dünyà sosioloci fikrində jəmiyyətin sosiàl təáəãələrə áölünməsi – sosiàl stràtifikàsiyà
təlimi geniş yàyılmışdır. Áu təlimin tərəfdàrlàrı (M.Âeáer, E.Ràyt, F.Pàrkin âə á.) sosiàl
həyàtdà təáəãələrin əsàs rol oynàdığını göstərir âə jəmiyyətin sosiàl münàsiáətlərinin àyrı-
àyrı təáəãələrdən təşkil olunduğunu ãeyd edirlər. Əhàlini sosiàl təáəãələrə àyırmàğın
meyàrlàrı isə hàkimiyyətdə iştiràk etmə, gəlirin âə sərâətin səâiyyəsi, təhsil, ãohumluã
əlàmətləri hesàá olunur.
Stràtifikàsiyà nəzəriyyəsi “sinif” ànlàyışını inkàr etməsə də onà áàşãà məzmun
âerir, yàxşı–pis, “àşàğı–yuxàrı” kàteãoriyàlàrını irəli sürür. Áu nəzəriyyəyə görə üç sinif
möâjuddur: àli,ortà âə àşàğı. Hər áir sinif də öz nöâáəsində səâiyyələrə áölünür.
Àmerikàlı sosioloã U.À.Uorner 1941–ji ildə nəşr etdirdiyi “Yànkilər şəhəri” àdlı əsərdə
àşàğıdàkı siniflərin möâjud olmàsını iddià edir:
1. Ən àli sinif. Əsl nəjàáətli âàrlılàrı nəzərdə tutur.
2. Àli sinif. Àristokràtik mənşəyə màlik olmàyàn âə müxtəlif yollàrlà âàrlànànlàrı
əhatə edir.
3. Ortà sinfin àli təáəãəsi. Yüksək təhsil səâiyyəsinə âə müâàfiã gəlirə màlik olàn
ziyàlılàr.
4. Ortà sinfin àşàğı təáəãəsi. Áuràyà dəftərxànà mə’murlàrı, kàtiálər,xırdà áànk
işçiləri âə s. dàxildir.
5. Àşàğı sinfin àli təáəãəsi. Áuràyà zàâod âə fàárik fəhlələri, fiziki əməklə məşğul
olàn digər işçilər dàxildir.
6. Nəhàyət àşàğı sinifin àşàğı təáəãəsi. Áuràyà jəmiyyətin ən kàsıá âə səfil üzâləri
àiddir.
Ümumiyyətlə, stràtifikàsiyà ànlàyışı jəmiyyətdə möâjud olàn insàn ãruplàrı àràsındà
strukturlàşdırılmış áəràáərsizlik kimi ãiymətləndirilə áilər. Sosioloãlàrın fikrinjə
stràtifikàsiyànın àşàğıdàkı 4 əsàs sosial bərabərsizlik sistemi âàrdır:
1.Ãuldàrlıã. Áəràáərsizliyin ən kəskin formàsıdır, çünki áuràdà insàn əşyà kimi
ãiymətləndirilir.
2.Kàstàlàr. Portuãàl dilindən tərjümədə kàstà “təmiz ãəáilə” deməkdir. Əsàsən
Hindistàndà geniş yàyılmışdır. Jəmiyyətdə hər áir kəs hànsı sosiàl təáəãəyə məxsus
olduğunu dərk edir âə áàşà düşür.
3.Zümrələr. Àâropàdà feodàlizm döâründə dàhà geniş yàyılmışdı. Zümrələrə misàl
olàràã àristokràtiyànı, zàdəgànlàrı, din xàdimlərini, həráiçiləri âə s. göstərmək olàr.
Kàstàlàrdàn fərãli olàràã zümrələr àràsındà ãohumluã əlàãələrinə yol âerilirdi.
4.Siniflər. Digər stràtlàrdàn fərãli olàràã siniflər hüãuãi âə dini əsàslàrlà yàràdılır,
irslə, àdət–ənənə ilə áàğlı deyil. Hər áir şəxs hànsı sinfə mənsuá olmàsını özü şüurlu
surətdə, əmək nöâü seçməklə müəyyən edir (fəhlə,kəndli,ziyàlı âə s.)
Àmerikàlı sosioloã P.Sorokin insànlàr àràsındà sosiàl áəràáərsizliyə səáəá olàn dörd
tip àmil göstərir:
à)Hüãuã âə imtiyàzlàr.
á)Âəzifə âə məs’uliyyət.
j)Sosiàl sərâətlər âə ehtiyàj.
ç)Hàkimiyyət âə nüfuz.
Sosiàl strukturun áölgü âàhidi kimi əmək kollektiâləri də ãeyd olunmàlıdır.
Doğrudur jəmiyyətin müxtəlif kollektiâlərə áölünməsi, digər struktur áölgüləri ilə
çulğàşmış şəkildə çıxış edir. Áununlà áelə kollektiâlər sosiàl münàsiáətlər sistemində
spesifik yer tutur, jəmiyyət üzâlərinin məşğuliyyətinin miãyàslàrı áàxımındàn àyrı-àyrı
sosiàl özəklərə áölündüyünü ifàdə edir.
Sosiàl struktur peşə-ixtisàs strukturu ilə də sıx áàğlıdır. Sonunju, işçilərin peşə âə
ixtisàslàrà görə àyrılmàsını, onlàrın kəmiyyət âə keyfiyyət göstərijilərini, müâàfiã peşə âə
ixtisàs ãruplàrı àràsındàkı funksionàl əlàãələri səjiyyələndirir. Áunà áàxmàyàràã peşə-
ixtisàs göstərijiləri həm də mühüm sosiàl mənà kəsá edir, àyrı-àyrı şəxslərin âə ãruplàrın
sosiàl áàxımdàn səjiyyələndirilməsinin mühüm əlàmətləri rolunu oynàyır.
Sosiàl- əràzi áirlikləri àdındàn göründüyü kimi sosiàl münàsiáətləri yàşàyış məskəni
tipi (şəhər âə yà kənd) áàxımındàn təsnif edir, onlàrın məkànjà regionlàr üzrə təşkil
edilməsi prinsiplərini əsàs götürür. Áu struktur áölgüsü ikili təáiətə màlik oluá, sözün əsl
mə’nàsındà sosiàl olàn ilə məkànjà yerləşəni âəhdətdə götürür.
Siniflərin yàrànmàsı âə inkişàfı prosesində elə áir mərhələ âàrdır ki, yuxàrıdà
göstərilmiş təáəãələşmə âəziyyətində olàn àdàmlàr áir-áiri ilə hələ şüurlu dàxili əlàãə ilə
deyil, yàlnız istehsàl münàsiáətləri çərçiâəsi dàxilində möâjud olàn oáyektiâ münàsiáətlər
âə oáyektiâ àsılılıãlàrlà áàğlı olur. Áu zàmàn onlàr “özlərində sinifdirlər” âə yàlnız təkjə
çoxluãlàr olmàyàràã áir-áiri ilə oáyektiâ münàsiáətlər sistemi ilə áàğlı olsàlàr dà, áunà
áàxmàyàràã hələ “özləri üçün sinif” olmàmışlàr, yəni özlərinin sinfi, iãtisàdi âə siyàsi
màràãlàrının hələ tàm inkişàf etmiş dərkinə màlik deyillər.
Siniflərin yàrànmàsı, inkişàfı âə ijtimài xüsusiyyətləri dàhà geniş, tàrixən formàlàşmış
“ijtimài-iãtisàdi formàsiyà” tiplərindən âə yà ãloáàl jəmiyyət tiplərindən àsılıdır (áu
jəmiyyət isə hüdudlàrındà siniflərin möâjud olduğu âə fəàliyyət göstəridiyi istehsàl
münàsiáətləri sistemi tərəfindən determinàsiyà edilir, şərtləndirilir). Làkin “sinfi
formàsiyàlàrdà” (ãuldàrlıã, feodàlizm, kàpitàlizm) əmələ gələn sosiàl təáəãələr âə siniflər
üçün ümumi olàn áəzi xüsusiyyətlər də âàrdır. Siniflərin özü mürəkkəá törəmələrdir âə áiz
onlàrın hüdudlàrındà sosiàl təáəãələri, ãruplàrı àyırà áilərik. Áəzi sosiàl təáəãələr siniflərə
çox yàxındırlàr, áunà görə də hər hànsı áir ãloáàl jəmiyyətin sinfi strukturu hàãdà söháət_