insanları hikmətlə (Quranla, tutarlı dəlillərlə), gözəl öyüd-nəsihət (möizə) ilə Rəbbinin
yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə (şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə
müvafiq şəkildə) mübahisə et”.
Rəsmi yerlərdə vacib məsələlərlə bağlı aparılan dialoqlarda
tərəflər səbrli və
təmkinli olmalı, danışığın etik qaydalarına əməl etməlidirlər. Lakin bəzən belə olmur.
Tərəflər mümkün qədər daha çox danışmağa, haqq-nahaq müsahibini susdurmağa, öz
dediyini sübut etməyə çalışır, ucadan, qışqıra-qışqıra danışırlar. Çox təəssüf ki,
televiziya ekranında bəzən belə dialoqa tamaşa etməli oluruq. Belə verilişlərin birində
iqtidaryönlü partiyalardan birinin nümayəndəsi ilə müxalifətdən olan partiyanın
nümayəndəsi dialoqa cəlb olunmuşdu. Hər iki tərəf aparıcının sualı ətrafında öz
partiyasının mövqeyini izah etməyə çalışırdı. Mübahisə qızışmışdı. Onların biri digərinə
danışmaq üçün imkan vermirdi, hər ikisi eyni zamanda danışırdı. Aparıcı onları
sakitləşdirə bilmirdi. Tamaşaçılar bu dialoqdan heç bir şey anlamadılar, yalnız
təəssüfləndilər. Bu cür situasiyalarda dialoqa girən tərəflər müsahibinin məqsədsiz,
əhəmiyyətsiz hərəkətlərinin, qərəzli, tendensiyalı fikirlərinin, uzun-uzadı danışığının
qarşısını ehtiyatla və yüksək təvazökarlıqla almaq bacarığına yiyələnməlidir. Dialoq
nəsə öyrənmək, inkişaf etmək, yeniləşmək məqsədlərini qarşıya qoymalıdır.
Diskussiya zamanı dialoqun tələb olunan qaydada səmərəli keçməsi üçün aşağıdakılar
nəzərə alınmalıdır:
1. Müzakirəyə çıxarılan məsələnin mahiyyəti düzgün anlaşılmalıdır.
2. Müzakirədə müdafiə olunacaq mövqe və ideyalar dəqiq müəyyənləşdirilməlidir.
Müzakirə olunan məsələdən yayınmaya yol verilməməlidir.
3. Diskussiyaya hazırlaşarkən bütün mümkün məlumat mənbələri (ilkin mənbələr,
statistik məlumatlar, ədəbiyyat və s.) nəzərdən keçirilməlidir.
4. Fikir ayrılığının yaranacağı gözlənilərsə tərəflər öz
mövqeyinin müdafiəsi üçün
dəlillər, sübutlar hazırlamalıdır. Sübutlar məntiqi təfəkkürə əsaslanmalı, inandırıcı olub
qarşı tərəfi qane etməlidir. Dəqiq və aydın faktlar ən yaxşı təkzib üsuludur.
Əsaslandırma dəqiq faktlar üzərində qurulmalıdır.
5. Rəqib opponentini diqqətlə dinləməli, onun fikrinin doğru məqamları ilə
razılaşmalıdır.
6. Mövqeyinin səhv olduğu sübut edilmiş tərəf opponentinin haqlı olduğunu etiraf
etməyi bacarmalıdır.
7. Adamlar deyil, yalnız onların ideyaları tənqid olunmalıdır.
8. Tənqid zamanı emosiyaya qapılmamalı, qəzəblənməməli, təhqir və istehzaya yol
verilməməlidir.
9. Diskussiyanın məqsədi qalibi müəyyən etmək deyil, ümumi razılığa nail olmaqdır.
10. Çıxışların sonunda yekun nəticələr qeyd edilməlidir.
İstər adi danışıq, istərsə də diskussiya prosesində normal nitq tonuna da riayət
olunmalıdır. Normal nitq tonu mədəni danışığın başlıca şərtlərindəndir. Yerindən və
məqamından asılı olaraq nitqin yüksək, adi və alçaq tonundan istifadə olunur. Əgər
söhbət auditoriya qarşısında gedirsə, natiq bir qədər yüksək tonla danışmalıdır ki,
fikrini eşidənlərə yaxşı çatdıra bilsin. Belə nitq tonu təbiidir, dinləyiciləri tam şəkildə
razı salır.Digər situasiyada – dəhlizdə, yeməkxanada, ictimai
nəqliyyat vasitələrində,
mağazada, məclisdə və s. yerlərdə yüksək tonla danışmaq, mübahisə etmək, ucadan
gülmək ədəbsizlik və nəzakətsizlik kimi qəbul olunur. Belə danışıq tərzi digərlərini
əsəbiləşdirir, onların dincliyini, istirahətini pozur.
Uşaqlar normal danışıq tonuna hələ kiçik yaşlarından alışmalıdırlar. Valideyn
onlarla mülayim bir tonda danışmalıdır. Tədris prosesində də şagird və tələbələrlə
ünsiyyətdə müəllim öz nitqinə xüsusi fikir verməli, müsahibini razı
salacaq bir tonda
danışmağı bacarmalıdır. Natiqin danışıq tonu digərləri üçün nümunə olmalıdır.
Eşidənlər onun nitq tonunu imitasiya etməli, öz danışıqlarını həmin səviyyəyə
uyğunlaşdırmalıdırlar. Çox təəssüf ki, bəzən nitqin bu keyfiyyətinə istənilən səviyyədə
riayət olunmur.Danışıq zəminində baş verən narazılıq əksər hallarda nitq tonunun
pozulması, həddindən yüksək danışmaq, qışqırmaqla bağlı olur.
Dediklərimizdən aydın olur ki, nitqin normal tempi ictimai ünsiyyətdə olduqca
əhəmiyyətli bir məsələdir. Hər bir mədəni və savadlı adam, xüsusilə kütlə ilə ünsiyyətdə
olan natiq bu keyfiyyətə yüksək dərəcədə yiyələnməlidirlər.