1. Kənd təsərrüfatı statistikası da daxil olmaqla, müəssisələr statistikası üzrə seçmə statistik müşahidələrin aparılmasının yeni qaydaları
Statistik müşahidələrin keçirilməsi metodologiyasının yeni
Yüklə 243,69 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1. Registrin inkişafının əsas istiqamətləri
- 2.2. Müəssisə qruplarının uçotunun təşkili
- 2.3. Statistik registr və onun statistik müşahidələrdə rolu
- Göstəricinin nömrəsi Göstəricinin adı Subregistrə görə göstəricilərin kodu
- Göstəricinin nömrəsi Göstəricinin adı Subregistr görə göstəricilərin kodu
- Göstəricinin nömrəsi Göstəricinin adı Subregistrə görə göstəricinin kodu
- 2.4. Statistika məlumatlarının avtomatlaşdırılmış registrinin yaradılması.
|
2. Statistik müşahidələrin keçirilməsi metodologiyasının yeni tələblərinə (müəssisə qruplarının uçotu, maliyyə əlaqələrinin əks olunması və s.) uyğun olaraq statistik registrin aparılması, formalaşdırılması və təkmilləşdirilməsinə dair Müqəddimə Statistikanın təşkilində ən mühüm istiqamətlərindən biri də registrlər sisteminin yaradılmasıdır. Məlum olduğu kimi, registr dedikdə çoxməqsədli istifadə olunan məlumat sistemi nəzərdə tutulur. Registr və subregistrlərin yaradılması aşağıdakıları təmin edir: statistik müşahidələrin təşkili; ölkənin iqtisadi və sosial sahələrdə əldə etdiyi nailiyyətlərin təhlili üçün zəruri məlumatların mövcudluğu; sosial-iqtisadi sahələrdə aparılan islahatlara informasiya təminatı; MHS–nə uyğun metodologiyanın tam həcmdə tətbiq edilməsi; beynəlxalq və milli səviyyələrdə məlumatların müqayisəsi; statistik məlumatların işlənməsinin təkmilləşdirilməsinin həyata keçirilməsi. Seçmə statistik müşahidənin aparılmasının əsasını statistik registr təşkil edir. Statistik registr əsasında həyata keçirilən statistik müşahidə subregistrlərin formalaş-dırılmasına imkan yaradır. Bu məlumatlar isə hüquqi şəxslərin və fərdi sahibkarların hesabatları və seçmə müşahidələrinin köməyi ilə əldə edilir. 2.1. Registrin inkişafının əsas istiqamətləri Statistikanın əsas istiqamətlərindən biri vahid dövlət registri əsasında inzibati və statistik registrin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsidir. Makroiqtisadi göstəricilərin düzgün hesablanmasının təmin edilməsində əsas amil təsərrüfat subyektlərinin uçotunun tam aparılmasıdır. Hüquqi şəxslərin və onların xüsusi bölmələrinin fəaliyyətlərinin statistik müşahidəsi statistik registrin köməyi ilə aparılır. Registrin inkişafının əsas istiqamətlərindən biri yeni proqram-texnoloji vasitələrin yaradılmasıdır. Mənəvi köhnəlmiş proqram-texnoloji vasitələr məlumatların səmərəli işlənməsini və istifadəçilərə məlumat və metaməlumatların birbaşa verilməsini təmin etmir. Ölkədə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan avtomatlaşdırılmış məlumat bankının yaradılması üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi zəruridir: statistika təcrübəsində dünya standartlarına cavab verən müasir iqtisadi-statistik təsnifatların yaradılması, onların əsasında seçmə müşahidə yolu ilə hərtərəfli, kompleks, obyektiv və doğru-düzgün statistik məlumatların hazırlanması; SVDR-nin inkişaf etdirilməsi, dolğunluğun təmin edilməsi (registrdən kənarda heç bir obyekt qalmamalıdır); müxtəlif registrlərin qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsi; registrlər əsasında avtomatlaşdırılmış məlumat bazasının yaradılması. Registrə qoyulan tələblərin həyata keçirilməsi aşağıdakı nailiyyətlərin əldə edilməsinə imkan yaradır: ölkədə aparılan sosial-iqtisadi islahatları statistika məlumatlarla təmin edilməsi; dövlət məlumat sistemi və ehtiyatlarının yaradılması; müasir texnologiya və texnika əsasında statistika məlumatlarının toplanması, işlənməsi və yayılmasının təkmilləşdirilməsi; seçmə müşahidənin aparılması üçün registrdən istifadəyə şəraitin yaradılması. İnzibati və statistik registrlərin inkişafı, onlardan daha səmərəli istifadə registrin normativ hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsindən asılıdır. Statistik registrin məlumat bazasında müəssisələrin, onların istehsal etdiyi ümumi daxili məhsulun uçotu, onlar tərəfindən həyata keçirilən əsas əməliyyatların (istehsal edilən məhsul, mülkiyyətdən alınan və ödənilən gəlirlər) məlumatları əks etdirilməlidir. Müəssisələrin statistik registrə və baş məcmuya daxil edilməsi onlarda statistik müşahidənin aparılmasına imkan verir. Statistik müşahidələrin ərazi prinsipi üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi yerli vahidlərin tam şəkildə statistik registrə cəlb edilməsini tələb etdiyindən registrin məlumat bazasının quruluşu və məlumatın tərkibi yenidən baxılmalıdır. Registrin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün əsas istiqamətlərdən biri inzibati mənbələrdən istifadə etməklə registrlərin aktuallaşdırılması və registrdə olmayan lakin fəaliyyət göstərən obyektlərin registrə daxil edilməsidir. Statistik registrin aparılmasının, inkişafının və istifadəsinin normativ hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi tələb edilir:
registrin keyfiyyətini yüksəltmək və aktuallığını təmin etmək üçün, qeydiyyatda olan obyektlərin demoqrafiyasının izlənməsi; statistika müşahidələrin əhatəliliyinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə registrdə olmayan obyektlərin müşahidəyə cəlb edilməsi; sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan, lakin qeydiyyata alınmayan vətəndaşların registrə daxil edilməsi üçün xüsusi təşkilati tədbirlər görülməli, təlimat-metodoloji materialların yenidən işlənməsi; dövlət qeydiyyatı orqanları, vergi orqanları və ayrı-ayrı fəaliyyət növlərinə lisenziya verən orqanlarla əlaqələrin yaradılması, onların məlumatlarının registrə daxil edilməsi; ərazilər üzrə statistik registrin və baş məcmunun aparılmasının təmin edilməsi; inzibati və statistik registrlərin aparılması üçün istifadə edilən təsnifatların beynəlxalq analoqlarının sonuncu versiyalarına uyğunlaşdırılması, ölkədə gedən inkişafla əlaqədar baş verən dəyişikliklərin nəzərə alınması və onların tətbiqi üzrə metodoloji təminatlarının inkişaf etdirilməsi. Bu istiqamətdə tədqiqat işi aparılmalı, uçotun metodologiyası yenidən işlənməli və aşağıdakı məsələlər həll edilməlidir: xüsusi nomenklatura əsasında yerli vahidlərin mənsubiyyət sahəsi və tipinin müəyyənləşdirilməsi; yerli vahidlərin iqtisadi fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onların uçotu təşkil edilməsi (həkimlərin xəstələrin yanına getməsi, repetitor-müəllim fəaliyyəti, yarmarkalarda ticarət və s.); yerli vahidlərin yerləşdirdiyi yerin dəqiq coğrafi kodunun və ünvanının müəyyən edilməsi; yerli vahidlər üzrə məlumatların aktuallaşdırılması. Beynəlxalq təsnifatların tətbiq edilməsi registrdə uçota alınan təsərrüfat subyektlərinin faktiki fəaliyyəti haqqında tam məlumat almağa imkan verir. Eyni zamanda hesabat dövründə təsərrüfat subyektlərinin əsas fəaliyyət növü müəyyən edilir. Registrin məlumatlarının keyfiyyəti bütün istifadəçilərin, ilk növbədə statistikanın tələbini ödəməlidir. Ona görə registrin keyfiyyətini yüksəltmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir: təsərrüfat subyektlərinin məlumatlarının aktuallaşdırması məqsədilə onların, inzibati mənbələrin məlumatları ilə müqayisə edilməsi. Bu zaman müxtəlif fəaliyyət növləri ilə məşğul olan subyektlərin məlumatları ayrı-ayrı inzibati mənbələrin məlumatları ilə müqayisə edilməlidir (vergi ödənişləri, sosial, pensiya, tibbi sığortalar, ayrı-ayrı fəaliyyət növlərinin lisenziyası, vergi intizamına əməl edilməsinə nəzarət, dövlət əmlakının istifadəsi, xarici iqtisadi əlaqələr, kiçik sahibkarlığa dövlət yardımı, dövlət statistika fəaliyyəti və s.); yerli vahidlərin məlumatlarının toplanması və aktuallaşdırılması məqsədilə təsərrüfat subyektlərinin struktur müşahidələrinin mütəmadi həyata keçirilməsi və onların nəticələrinin istifadə edilməsi; təsərrüfat subyektlərinin struktur dəyişiklikləri, aralarındakı maliyyə əlaqələri əsasında işlənmiş metodologiyanın köməyi ilə registrdə statistik vahidlərinin fəallıq vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsi (“saxta” fəal vahidlərin aşkar edilməsi) üçün ayrı-ayrı qrup obyektlərin xüsusi müşahidəsinin keçirilməsi; statistik registrdə əsas fəaliyyət növünü aktuallaşdırmaq üçün lisenziya verən dövlət orqanlarının və təşkilatların məlumatlardan istifadə edilməsi; dövlət məlumat ehtiyatlarının formalaşdırılması məqsədilə vahid metodologiyanın və avtomatlaşdırılmış məlumat sisteminin yaradılması. Statistika orqanları ilə inzibati orqanların geniş əməkdaşlığı həyata keçirilməli və avtomatlaşdırılmış sistem tətbiq edilməlidir. Registrdə təkcə vergi ödəyiciləri barədə deyil, bütün təsərrüfat subyektləri haqqında tam məlumat toplanmalıdır (yaranması, birləşməsi, bağlanması və s.). Bu cür məlumatların toplanması iqtisadiyyatda, xüsusən də istehsal sahələrində olan vəziyyəti təhlil etməyə geniş imkanlar yaradır. Registrin keyfiyyətinin yüksəlməsi aşağıdakı məlumatların əldə edilməsinə imkan verir: inzibati, yaxud statistik registrdə müəssisə və təşkilatların, sahibkarların müxtəlif rekvizitlərində olan dəyişikliklərin nəzərə alınması; müəssisələri yaradanlar və onların yaranma şərtləri; müəssisələrin müəyyən tiplərinin yaradılması tezlikləri və onların yaranma şəraiti; müxtəlif dövrlərdə müəssisələrin yaranma xüsusiyyətlərinin müqayisəsi; müəssisələrin sıradan çıxarılması əmsalının hesablanması; müəssisələrin registrdəki məlumatlarının struktur müşahidəsindəki məlumatlarla müqayisəsi. 2.2. Müəssisə qruplarının uçotunun təşkili Müəssisə qruplarının uçotu, registrə cəlb edilməsi, qrupa daxil olan subyektlər arasında maliyyə əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsi, fəaliyyətinin izlənilməsi və kompleks təhlili, onların ölkə iqtisadiyyatında rolunun və inkişafı tendensiyalarının müəyyən edilməsi üçün lazım olan məlumatların əldə edilməsi məqsədilə ölkə ərazisində qeydiyyatdan keçərək fəaliyyət göstərən iri müəssisələrin, səhmdar cəmiyyətlərin, tam xarici investisiyalı və müştərək müəssisələrin xüsusi statistik müşahidəsi təşkil olunmalıdır. Statistik müşahidənin təşkili, aparılması və nəticələrin alınması aşağıdakı mərhələləri nəzərdə tutur:
müşahidə ediləcək obyektlərin siyahısının müəyyən edilməsi; müşahidə növünün (seçmə müayinə və/və ya başdan-başa müşahidə) seçilməsi və dövriliyinin müəyyən edilməsi; müəssisə birliklərinin fəaliyyətinin öyrənilməsi və təhlilinə dair göstəricilər sisteminin müəyyən edilməsi; statistik müşahidənin sorğu vərəqələrinin və onların doldurulmasına dair metodoloji izahatların hazırlanması; məlumatların əldə edilməsi və işlənilməsi sxeminin müəyyən edilməsi; məlumatların kompüterlərə daxil edilməsi, işlənilməsi və nəzarəti üçün proqram təminatının hazırlanması; müşahidənin sorğu vərəqələrinə daxil edilmiş suallar üzrə məlumatların əldə edilməsi; məlumatların kompüterlərə daxil edilməsi və işlənilməsi. Müəssisələr statistikası üzrə aparılan bütün statistik müşahidələrin əsasını statistik registri təşkil edir. Müşahidə ediləcək obyektlərin siyahısının müəyyən edilməsi məqsədilə müəssisə qrupları subregistri yaradılmalıdır. Bu subregistrin yaradılması üçün inzibati mənbələrdə (Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyində, İqtisadi İnkişaf Nazirliyində və s.) mövcud olan məlumatlardan da istifadə etmək zəruridir. Ölkədə fəaliyyət göstərən müəssisə qruplarının sayının məhdud olmasını və onlar tərəfindən icmal maliyyə hesabatlarının illik dövriliklə hazırlanmasını nəzərə alaraq, həmin vahidlərin ildə bir dəfə başdan-başa müayinə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Yuxarıda sözügedən müəssisə qrupları iqtisadi fəaliyyətləri və fəaliyyətin nəticəsi barədə məlumatları Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmiş müvafiq sorğu anketləri vasitəsilə təqdim etməlidirlər. Sorğu anketləri onların üzərində göstərilmiş müddətlərdə müəssisə birliyinin baş kompaniyasının yerləşdiyi ərazinin statistika orqanına təhvil verilməlidir. Müəssisə qrupu tərəfindən təqdim olunmuş məlumatlar yerli statistika orqanında kompüterlərə daxil edilir və sonrakı işlənilməsi üçün Dövlət Statistika Komitəsinə göndərilir.
hüquqi vahidlər – hüquqi şəxslər, hüquqi şəxs statusu olmayan təşkilatlar (o cümlədən xarici ölkələrin nümayəndəlikləri və digər təşkilatları), fərdi sahibkarlar (hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər); müəssisələr – hesabat dövründə fəaliyyət göstərmiş vahidlər; yerli vahidlər – müəssisə və təşkilatların xüsusi ərazi bölmələri (filiallar, nümayəndəliklər və s.). Statistik registr ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar, onların yerli vahidləri, fərdi sahibkarlıq haqqında məlumat bazası hesab edilir. Statistik registr təsərrüfat subyektlərində seçmə müşahidələrin aparılması üçün istifadə edilir. Statistika orqanı statistik registrin metodoloji əsasını hazırlayır və onun inkişaf istiqamətini müəyyən edir, onun işlənməsini və məlumatların yayılmasını təşkil edir. Statistika orqanı ölkə qanunvericiliyinə və beynəlxalq standartlara əsaslanmaqla registrin elmi cəhətdən əsaslandırılmış metodlarla aparılmasını təşkil edir. Dövlət registri haqqında məlumat qeydiyyat orqanları tərəfindən elektron informasiya daşıyıcılarında statistika orqanına ötürülür. Alınmış məlumatlar statistika orqanları tərəfindən nəzarətdən keçirilərək əsas bazaya daxil edilir. Statistik registrin konkret statistik müşahidələrdə istifadə edilməsi üçün onun məlumat fondu daim təkmilləşdirilməlidir. Məlumat bazası üçün subregistrin yaradılması mühüm əhəmiyyətə kəsb edir. Bu iş hazırlanmış metodologiya əsasında həyata keçirilir. Subregistrin yaradılması üçün metodologiyada aşağıdakılar göstərilmişdir: subregistrin formalaşdırılması və aparılması qaydaları; məlumatların mənbələri, tərkibi, strukturu; subregistrin aktuallaşdırılması qaydası; subregistrin aparılmasını həyata keçirən struktur bölmələrinin funksiyaları. Subregistrdən istifadə etməklə statistik müşahidə üçün seçmə məcmu formalaşdırılır və seçmə müşahidə üçün qruplaşdırmalar aparılır. Subregistrin əsas anlayışları aşağıdakılardır: - statistika müşahidə obyektlərinin baş məcmusu; - statistik müşahidə obyektlərinin baş məcmusunun məlumat bazası; - baş məcmunun müşahidə obyektləri; - baş məcmunun ərazilər (region, şəhər və rayonlar) üzrə bölmələri; - əsas fəaliyyət növü. Subregistr məlumat sistemi olmaqla, tərkibinə məlumatların toplanması, işlənməsi, saxlanması, hər bir müşahidə obyekti üzrə məlumatın axtarılması, seçmə müşahidələri üçün seçmə əsaslarının formalaşdırılması, müşahidənin nəticəsinin baş məcmuya şamil edilməsi, statistik müşahidə nəticəsində yekun məlumatların və analitik cədvəllərin formalaşdırması və s. daxildir. Subregistrin təşkilində aşağıdakılar tələb edilir: - subregistr məcmu bazası ildə bir dəfə yaradılır; - subregistrin məcmu bazası əsas fəaliyyət növlərinə görə sistemləşdirilir; - subregistrin məlumat fondunun sahibi Dövlət Statistika Komitəsidir. Komitənin müvafiq şöbəsi Statistik Məlumatların Elmi-Tədqiqat və Layihə Texnoloji Mərkəzi ilə birlikdə aşağıdakıları təmin edir: - subregistrin formalaşdırılması və aparılması metodologiyasının işlənməsi, subregistrin əsasında konkret statistika müşahidəsi üçün məcmu obyektlərin seçilməsi alqoritminin hazırlanması; - sahə müşahidələri üçün seçilmiş nümunəvi statistik vahidlərin əsas siyahısının formalaşdırılması məqsədilə ölkə miqyasında subregistrin yaranması və aparılması, seçilmiş nümunəvi statistik vahidlərin optimal həcminin müəyyən edilməsi, yekun məlumatlarının alınmasında seçilmiş nümunəvi statistik vahidlərin çəkilərinin dəqiqləşdirilməsi; - sahə statistikası üzrə məlumat-sorğu və analitik materialların hazırlanması üçün subregistrin məlumat ehtiyatlarından istifadə edilməsi; - məlumatın qorunmasına göstəriş verilməsi. Regional səviyyədə subregistrin istifadəçisi yerli statistika orqanlarıdır. Yerli statistika orqanları aşağıdakıları təmin edir: - regionlar səviyyəsində subregistrin formalaşdırılması və aparılması; - ölkə səviyyəsində subregistrin formalaşdırılması və aparılması üçün müəyyən edilmiş qaydada məlumatların informasiya kommunikasiya texnologiyasının köməyi ilə ötürülməsinin təşkili; - istifadəçilərə məlumat-sorğu xidməti; - icazəsiz məlumatların verilməsinin qarşısının alınması; - subregistrin aktuallaşdırılmış məlumat bazasının formalaşdırılması; - subregistrə iri və kiçik müəssisələr, həmçinin kiçik sahibkarlığın subyekti olmayan vahidlərin daxil edilməsi; - subregistrə daxil olan statistik vahidinin kəmiyyət xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi; - subregistrin məcmu bazasının strukturunun təhlili və onun əsasında seçmə məcmunun formalaşdırılması; - seçmə müşahidənin nəticələrinin subregistrə daxil edilməsi; - yekun məlumatlarının formalaşdırılması; - əlamətlər üzrə statistik qruplaşdırılma, statistik sıralarının qurulması; - orta kəmiyyətin hesablaması yolu ilə yekunların müəyyən edilməsi; - nisbi kəmiyyətlərin müəyyən edilməsi; - statistika göstəricilərinin qrafika ilə ifadə edilməsi. Subregistrin məlumat fondu statistik müşahidə obyektlərinin Baş məcmusunun bazası əsasında yaradılır. Onun üçün müəssisə və təşkilatların statistik registrdən, təşkilatların mühasibat və statistika hesabatları məlumatlarından istifadə edilir. Subregistrin məlumat fondu aşağıdakı tip məlumatları özündə birləşdirir: - eyniləşdirilmə (identifikasiya); - təsnifat; - sorğu; - iqtisadi göstəricilər; - texnoloji. Subregistrdə hər bir obyekt üzrə aşağıdakı rekvizitlər iştirak edir: - təsnifatların kodu; - təşkilatın tipi; - iqtisadi göstəricilər; - təşkilatın adı (yaxud fərdi sahibkarın adı, soyadı); - ünvan (faktiki); - qeydiyyat tarixi; - axırıncı dəyişikliyin tarixi. Bütün məlumatlar hesabat dövründən sonrakı ilin 1 yanvar vəziyyətinə formalaşmış məlumatlardan götürülür. Subregistrdə aşağıdakı növ obyektlər müşahidə edilir: - kiçik, orta və iri sahibkarlıq; - kiçik sahibkarlıq subyekti olmayan təşkilatlar; Subregistrin göstəriciləri üç qrupa bölünür. Birinci qrupda olan göstəricilər müəssisə və təşkilatlarının ölçüsünü ifadə edir. Bu göstəricilər seçmə məcmunu formalaşdırmaq üçün istifadə edilir. Müəssisənin ölçüsünü ifadə edən göstəricilər aşağıdakılardır: - işçilərin orta siyahı sayı; - dövriyyənin həcmi; - əmtəə, iş və xidmət satışından əldə olunan pul gəliri. Bu göstəricilər müşahidə obyektinin ölçüsünü xarakterizə edir və aşağıdakı məsələlərin həlli üçün zəruridir: - iqtisadi qruplar üzrə obyektlərin təsnifatı; - senz üzrə öyrənilən sahələrin seçilməsi; - seçmə modelinin yaradılması. İkinci qrup göstəricilər qruplaşdırma aparıldıqda istifadə edilir. - əsas fondların orta illik dəyəri; - əmək haqqına xərclər; - kommersiya xərcləri; - idarə etmə xərcləri; - əmtəələrin satışından mənfəət (zərər); - maliyyə nəticələri (mənfəət-zərər); - tədavül xərcləri. Üçüncü qrup göstəricilər əmtəə qrupları üzrə ticarət fəalittəti ilə məşğul olan vahidlərin ölçülərini xarakterizə edir: - əmtəə növləri üzrə pərakəndə satış; - növlər üzrə əmtəələrin topdan satışı. Subregistrin köməyi ilə seçmə müşahidə aparılmasının təşkili və onun işlənməsi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir: - seçmə müşahidə üçün statistik registrin əsasının yaradılması, onun vahidlərinin və müşahidə vahidlərinin təyin edilməsi, konkret müşahidənin vəzifələrinə uyğun olaraq seçilənlərin optimal faizinin müəyyən edilməsi; - seçmə məcmunun formalaşdırılması – konkret müşahidə aparmaq üçün müşahidə vahidlərinin siyahısının tərtibi; - cavab verməyən respondentlərin məlumatlarını bərpası; - seçmə müşahidənin nəticələrinin müşahidə məcmusuna tətbiqi və seçmə müşahidənin (reprezentativlik və digər s.) xətaların müəyyən edilməsi; - yekun məlumatlarının formalaşdırılması; - müşahidələrinin yekunları üzrə qruplaşdırmanın aparılması və analitik cədvəllərinin qurulması. Ticarət təşkilatlarının subregistri aşağıdakı göstəricilərdən ibarətdir:
Qruplaşdırma üçün istifadə edilən göstəricilər:
Aparılan müşahidə əsasında əmtəə qrupları üzrə satışın həcmini xarakterizə edən göstəricilər:
2.4. Statistika məlumatlarının avtomatlaşdırılmış registrinin yaradılması. Statistika məlumatlarının toplanması, qruplaşdırılması, yekun nəticələrin alınması və saxlanmasında informasiya kommunikasiya texnologiyasının (İKT) xüsusi rolu var. Məlumat bazasının yaradılması, onun qorunub saxlanması və istifadəçilərə verilməsi İKT-siz mümkün deyildir. Məlumat bazası bir tərəfdən ayrı-ayrı statistik məsələlərin, digər tərəfdən sahələr statistikasını əhatə edən çoxfunksiyalı məsələlərin həllini təmin etmək üçün yaradıla bilər. Odur ki, müasir statistik məlumat xidmətini təşkil etmək üçün iki məsələ həll edilməlidir: avtomatlaşdırılmış registr yaradılmalı; avtomatlaşdırılmış məlumat bankı yaradılmalı. Avtomatlaşdırılmış registr dedikdə statistik məsələləri həll etmək üçün tətbiq edilən kompleks proqram-texnoloji vəsait nəzərdə tutulur. Statistik tədqiqatlar üçün obyektlərin (sənaye, kənd təsərrüfatı müəssisələri, elmi-tədqiqat və layihə-konstruktor təşkilatları və digər obyektlərin) avtomatlaşdırılmış registri yaradılır. Sənaye müəssisələri üçün avtomatlaşdırılmış registri (SMAR) nəzərdən keçirək. Sənaye müəssisələrinin tam xüsusiyyətlərini təmin etmək məqsədilə SMAR-a sənaye statistikası üzrə illik hesabat formalarının göstəriciləri, həmçinin əsas fondlar və əsaslı tikinti statistikası üzrə hesabat formalarının göstəriciləri daxil edilir. SMAR-ın məlumatları sənaye müəssisələrinin fəaliyyətini təhlil etməyə, onların ərazi və sənaye sahələri üzrə göstəricilərin istifadəçilərin tələbi ilə müvafiq cədvəllər şəklində yayılmasına imkan verir. SMAR-ın məlumat bazası sənaye müəssisələrinin əsas göstəriciləri sistemindən ibarətdir. Bu göstəricilər sistemi illik statistik hesabat formaları əsasında yaradılır. Onları şərti olaraq aşağıdakı qruplara bölmək olar: əsas fondların göstəriciləri; əmək göstəriciləri; xərclərin göstəriciləri; enerji gücü göstəriciləri; yeni texnikanın tətbiqi göstəriciləri. Sənaye müəssisələri göstəricilər bazasının strukturu aşağıdakı kimidir:
Göstəricilərin dinamik sıraları massivinin strukturu
Sənaye müəssisələrinin göstəricilər bazasına sorğuların və sorğulara cavabın strukturu verilir. Yəni hər hansı bir məsələnin həllində zəruri cədvəllərin formalaşması və alınması prosesində sorğulara və məlumat massivinin formalaşmasına əsaslanmaq lazımdır. Məlumat bazası sorğu operatorları toplusu və nəticə cədvəllərini göstərir. Bunu aşağıdakı cədvəldə göstərmək olar. SMAR-da sorğunun quruluşu
Uçot obyektlərinin xüsusiyyətləri
Mürəkkəb tipli uçot vahidlərini yazmaq üçün əvvəlcə tipin kodu yazılır, sonra isə göstəricilərin kodları yazılır, yəni dolayıcı ilə obyektlər yazılır. Sənaye müəssisələrinin avtomatlaşdırılmış registrinin (SMAR) yaradılması texnologiyası aşağıdakı mərhələlərə bölünür: məlumat bazasının aparılması sistemi; məlumat bazası əsasında məsələlərin həllinin təşkili. SMAR-nin məlumat bazasının aparılması sistemi aşağıdakılardan ibarətdir: məlumat bazasının ilkin hazırlanması; məlumat bazasının bütün məlumat massivinin dəyişməsi və aktuallaşdırması. Əsas məlumat bazasının ilkin hazırlığı aşağıdakı mərhələlərdən keçir: keçmiş dövr üçün ilkin göstəricilərin hazırlanması, yığılması və formalaşdırılması; dinamika sıralarının hazırlanması, yığılması və formalaşdırılması. Əsas məlumat bazasının aktuallaşdırılması aşağıdakı mərhələlərdən keçir: məlumat bazasında düzəlişlərin formalaşdırılması, hazırlanması, yığılması; əsas məlumat bazasına düzəlişlər. Əsas məlumatlar bazasının dəyişilməsi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: növbəti ildə ilkin göstəricilərin hazırlanması, toplanması, formalaşdırılması; növbəti ilin məlumatları daxil olmaqla əsas məlumat bazasının dəyişilməsi. Müxtəlif məlumat bazalarının hazırlanması və formalaşdırılması əməliyyatının ilkin təşkili, aktuallaşdırılması və dəyişilməsi ümumi xüsusiyyətlərə malikdir. Bu məqsədlə aşağıdakı cədvəldən istifadə edilə bilər. Dəyişikliklərin blankının qurulması
Sxem № -1  1
Məlumat cədvəlləri əsasında məlumat bazasından ilkin göstəricilər seçilir, hesablamalar aparılır və sorğuda tələb edilən məlumatlar formalaşdırılır. Nəticədə çıxış materialları formalaşdırılır və çıxış cədvəlləri yayılır. Registrin köməyi ilə avtomatlaşdırılmış məlumat bankı (AMB) yaradılır. AMB dedikdə kompleks texnoloji və təşkilati tədbirlər nəzərdə tutulur. Onların əsasında müasir texniki vasitələrin və metodların köməyi ilə məlumat bazaları yaradılır. Bu bazaların köməyi ilə məlumatların yığılması, saxlanması, axtarılması, işlənməsi və verilməsi həyata keçirilir. Avtomatlaşdırılmış bank sistemi iki hissədən ibarətdir: göstəricilərin məlumat bazası; sənədlərin məlumat bazası. Statistikada əsasən göstəricilərin məlumat bazasından istifadə edilir. Göstəricilərin məlumat bazasından həm daxili istifadəçilər (sahə statistika şöbələri), həm də kənar istifadəçilər (Prezident Administrasiyası, Nazirlər Kabineti, Milli Məclis, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və digərləri) istifadə edir. 
Göstəricilərin məlumat bazasının quruluşu aşağıdakı kimidir 
Registrin köməyi ilə yaradılan məlumat bazası ölkə üzrə, regionlar üzrə, rayon (şəhər) üzrə müxtəlif məlumatları özündə birləşdirir. Registrin və onun əsasında məlumat bazasının yaradılması uzun müddətli tədqiqat işinin aparılmasını tələb edir. Tədqiqat zamanı məlumat bazası təkmilləşdirilməli, kənar və daxili istehlakçıların tələbi ödənilməlidir. Yüklə 243,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||