1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

keng iste’mol tovarlari
quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
-Kundalik xarid tovarlari. Masalan, choy, tuz, tozalash vositalari, tamaki, sovun, gazeta va h.k. 
-Maxsus talab etiladigan tovarlar. Masalan, erkaklar kostyumi, avtomobillar, modadagi tovarlar. 
Sanoatda ishlatiladigan tovarlar. 
Ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi va yangi qiymat yaratish darajasiga qarab quyidagi 
guruhlarga bo‘linadi: 
•
materiallar va detallar; 
•
kapital shaklidagi mulk (inshootlar, yordamchi dastgohlar); 
•
yordamchi materiallar va xizmatlar. Ular tayyor mahsulotning asosini tashkil etmaydi, uning 
sifati, ko‘rinishi, xususiyatlarini oshiradi, mahsulotni tayyorlashga xizmat qiladi. Xarajat 
sifatida mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Masalan, yozuv qog‘ozi, moylovchi yog‘lar, 
toshko‘mir – yoqilg‘i sifatida, qalamlar, ip, podkladka materiallari va h.k. 
Tayyor mahsulot asosini xomashyo va yarim fabrikatlar, detallar tashkil etadi. Mahsulot ishlab 
chiqarish rejasi (programmasi) korxonani rivojlantirish rejasining yoki biznes rejaning eng muhim 
qismi hisoblanadi. Rejaning bu qismida ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot hajmi uning 
turlari, navi va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona majburiyatlari ko‘rsatiladi. 

---

Mahsulot ishlab chiqarish rejasida natural ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. Masalan, tonna, metr, 
kilobayt, soat, kubmetr kabi ko‘rsatkichlar. Ular yordamida har bir mahsulot turi bo‘yicha kimga 
qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini, mahsulot birligi uchun ketadigan ish 
vaqti yoki energiya xarajatlari, mehnat sarf-xarajatlari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i) miqdorining 
me’yorini bilish mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari natural ko‘rsatkichlar yordamida korxonada 
xomashyo materiallarga ishchi-xizmatchilarga bo‘lgan talabni, mehnat haqi to‘lovlari miqdori, har 
birining mahsulot uchun mehnat haqi (bahosini) to‘lovini aniqlash, ishlab chiqarishdagi barcha 
bo‘g‘inlar (uchastkalar) o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash, ishlab chiqarishni tashkil etish 
shakllarini – (konsentratsiyalashtirish, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish, kombinatlashtirish) 
tanlash, xomashyo resurslari bilan ta’minlash, ularning zaxiralarini miqdorini aniqlash imkoniyati 
yaratiladi. Natural ko‘rsatkichlar korxona va tarmoqlarning o‘ziga xos tomonlarini, xususiyatlarini 
ham ifoda etadi. Ishlab chiqarishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Bularning hammasi ishlab 
chiqarishni rejalashtirish jarayonida albatta hisobga olinishi zarur. Aks holda ishlab chiqarish 
jarayonida yil davomida uzilishlar, turib qolishlar, natijada ish vaqti, dastgohlar unumdorligi, 
quvvatidan va boshqa resurslardan foydalanish samarasiz bo‘lib chiqadi, unumsiz xarajatlar paydo 
bo‘ladi. Shuning uchun mahsulot miqdorini uning xususiyatlari va sifatini to‘g‘ri va to‘laroq ifoda 
etuvchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri tanlab olinishi lozim. Masalan, gazlamalarni pogon va metrlarda, 
gilamlarni – kv.m. va dona hisobida, g‘ishtni – donada ishlab chiqarish rejalashtiriladi. 
Mashinasozlikda dastgohlar, mashinalar, uskunalarning iste’molga yaroqli xususiyatlarini to‘laroq 
ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Masalan, yigiruv mashinalari dona hisobidan tashqari ming 
yigiruv veretenda o‘lchanadi, o‘zgaruvchan tok generatorlari dona va ming kilovatt, elektrovozlar – 
dona va ming ot kuchi, akkumulyatorlar – dona va mln. amper soat, skreperlar – nafar va 
cho‘michining hajmi ming kub m. hisobida o‘lchanadi. 
Qora va rangli metallurgiyada mahsulot sifatiga bozor tomonidan yuqori darajada talablar 
qo‘yilmoqda. Masalan, metall tarkibi sifatini yaxshilash, prokat va trubalarning tarkibida umuman 
metall hajmini, tonnadagi og‘irligini kamaytirib, ularning yuqori sifatdagilarini va tonnali 
bo‘lganlarini salmog‘ini oshirishga zaruriyat tug‘ilmoqda. 
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib berish ular tarkibida shartli birlik 
o‘rniga oziqa moddalar mavjudligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi, demak mahsulotning 
iste’mol qiymati, iste’molga yaroqlilik darajasi yuqori o‘ringa qo‘yiladi. Buyurtmachilar portfelini 
shakllantirishda ular talabiga ko‘ra mahsulot ishlab chiqarish natural o‘lchovlarda (reja tuzishda) 
mahsulot turi va navi (nomenklaturasi va assortimenti) tushunchalari muhim ahamiyatga ega 
bo‘ladi. 
Biz kundalik hayotimizda turli iste’mol ehtiyojlarimizni qondirish uchun turli tovarlar guruhlaridan 
ma’lum assortimentdagi tovarlarni tanlaymiz. Tovar iste’molchilar xohishiga qancha ko‘p mos 
kelsa, ishlab chiqaruvchi shuncha ko‘p muvaffaqiyatga erishadi. Gap shundaki, ishlab 
chiqaruvchilar iste’molchilarni izlab topishlari, ularning talablarini yuzaga chiqarishlari, keyin shu 
tovarni yaratishlari va sotishlari zarur.