1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Xariddan keyingi reaksiya. 
Tovar sotib olgach, iste’molchi qoniqish yoki qoniqmaslik tuyg‘usini 
his qiladi. Xaridor tovarni sotib olgan paytdan ishlab chiqaruvchining ishi tugamaydi: u sotishdan 
keyingi paytda ham davom etadi. Marketolog iste’molchining qilgan xarididan qoniqqanlik 
darajasini, uning tovar sotib olingandan keyingi reaksiyasini va mahsulotning keyingi taqdirini 
o‘rganishi kerak. 
Xariddan qoniqish.
Iste’molchining xarididan qoniqqan yoki qoniqmaganini qanday aniqlash 
mumkin? Xariddan qoniqish iste’molchining kutgani va tovar xarakteristikasining real tarzda mos 
kelishi sifatida belgilanadi. Agar xarid dastlabki kutilganiga mos kelmasa, foydalanuvchi uni 
yoqtirmaydi, agar xaridorning ishonchi oqlansa, u qoniqish his qiladi. Agar tovarga berilgan 
xarakteristika iste’molchining kutganidan ham yaxshi (yuqori darajada) chiqsa, unda iste’molchi 
qoyil qolish tuyg‘usini his qiladi. Xaridorning takror xarid haqidagi qarori va uning do‘stlari va 
tanishlariga ushbu tovarni maqtab, sotib olishi, unga undashi ushbu tovardan qanoatlanganlik 
darajasidan kelib chiqadi. 
Iste’molchining kutishi sotuvchi va do‘stlaridan olgan ma’lumotlari asosida shakllanadi. Kutilgani 
va tovar xarakteristikasi orasidagi mos kelmaslik qancha ko‘p bo‘lsa, iste’molchining noroziligi 
shuncha kuchli bo‘ladi. Xaridor xarid qilgan narsasidan qoniqishi uchun ishlab chiqaruvchining 
reklamasi tovarning real xarakteristikasini ishonchli aks ettirmog‘i zarur. Ayrim sotuvchilar 
iste’molchi xarididan kafolatli qoniqish hosil qilishi uchun qandaydir darajada ularni pasaytiradilar 
ham. 
Xariddan keyingi harakatlar
. Iste’molchining qoniqqani yoki yoqtirmaganini uning keyingi 
harakatlari belgilaydi. Agar u xarididan qanoatlansa, ko‘p hollarda uning ishonchini oqlagan 
tovardan yana sotib oladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Toyota kompaniyasi avtomobillarini sotib 
oluvchilarning 75 % o‘z xaridlaridan ko‘ngli to‘lgan va ma’lum vaqtdan keyin yana shu 
kompaniyaning yangi markadagi avtomobillarini sotib olmoqchi bo‘lishgan. «Chevrolet» 
avtomobilini sotib olganlarning 35% xaridlaridan juda ham qanoatlanishgan va bu markaga sodiq 

---

qolishlarini aytishgan. Bu borada ishlab chiqaruvchilar «Qanoatlangan xaridor- bizning eng yaxshi 
reklamamizdir» - deyishadi. 
Xarididan qoniqmagan iste’molchi tovardan foydalanishdan bosh tortishi, uni do‘konga qaytarib 
berishi yoki markaning qiymatini tasdiqlaydigan ma’lumotlarni qidira boshlashi mumkin. Balki u 
ishlab chiqaruvchi kompaniya nomiga reklamasini yuborar yoki “huquqim buzildi”, deb hisoblasa, 
yuristdan maslahat olishi yoki boshqa muassasalarga murojaat qilishi ham mumkin. Oxir – oqibat u 
kelgusida ushbu markadan sotib olishdan bosh tortadi va uning salbiy tomonlaridan do‘stlari, 
tanishlarini ham xabardor qiladi. 
Ishlab chiqaruvchilar iste’molchining xaridi borasida yuzaga keladigan salbiy oqibatlarini 
minimumga keltirishlari zarur bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda ishlab chiqaruvchilar sotuvdan keyingi 
kommunikatsiyalar amaliyotini kengaytirish oqibatida iste’molchilar tomonidan xaridlarini 
do‘konga qaytarishlari va buyurtmalarini bekor qilish holatlari qisqardi. Jumladan, kompyuter 
kompaniyalari quyidagi imkoniyatlarga ega: 
•
Yangi xaridorga ajoyib xaridlari bilan tabriklab, xat yuborish; 
•
Foydalanuvchilarning o‘z mahsulotlarini maqtagan reklamalarni chiqarish; ShKni 
mukammallashtirish maqsadida takliflar olish uchun iste’molchilar bilan so‘rovlar o‘tkazish; 
•
har qanday xaridor uchun tushunarli bo‘lgan foydalanuvchilar uchun ko‘rsatmalar tuzish; 
•
ShK egalariga kompyuter texnikasi sohasidagi yangiliklar yoritilgan maqolalari bo‘lgan 
maxsus ixtisoslashgan jurnallar yuborish; 
•
Foydalanuvchilarning shikoyatlari aniq ko‘lamiga qaratilgan bo‘lsa, yo‘naltirish tizimini 
yo‘lga qo‘yish.