1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Tovar nomenklatura nomi
– bu bir xil iste’mol ehtiyojini qondiruvchi tovarlar assotimentining 
umumlashgan nomi. Masalan, “Yuvish vositalari”. “Non va non mahsulotlari” va hokazo. 
Assortiment 
(ingl. Assortment, range) — firma (kompaniya) sotayotgan mahsulotlarning guruhlar, 

---

turlar, tiplar, navlar, o‘lchamlar va markalar bo‘yicha tarkibi. Tovar assortimenti, deganda – bir xil 
iste’mol ehtiyojimizni qondiradigan turli tovarlar xillarini tushunamiz. Masalan, non va non 
mahsulotlari –tovarning nomenklatura nomi, deb ataladi. Bu guruhga kirgan non turlari assortiment, 
deb ataladi. 
Assortiment kengaytirilishi 
— 
assortiment kengligi (tovar guruhlari miqdori) va chuqurligi (har bir 
guruhdagi modellar, markalar turlari miqdori) bo‘yicha farqlanadi.Tovar assortimenti har bir turdagi 
mahsulotni uning sifat xususiyatlari bo‘yicha tarkibi, marka, navi, profili kabi tomonlari bilan 
berilgan miqdorda ajratilishidir. Mavjud tovarlar kategoriyalariga yangi variantlarning qo‘shilishi. 
Bunga o‘xshash kengaytirishni marketologlar savdo markasi nufuzi barbod bo‘lishi tavakkali bilan 
bog‘laydilar. Assortiment kengligi 
— 
bozorda taklif etilayotgan turli mahsulot liniyalari (tovar 
kategoriyalari)ning muayyan miqdori. 
Assortiment siyosati — ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va uni maqbullashtirish 
yo‘li muammosini hal etishni nazarda tutadigan faoliyat. Assortiment siyosatining asosiy vazifasi 
ishlab chiqarish bo‘linmasidagi ishlab chiqarish tuzilmalarida quyidagilarni aniqlash hisoblanadi: 
•
yangi mahsulot bilan takomillashtirish va zamonaviylashtirish talab etiladigan mahsulot, 
takomillashtirishni talab etmaydigan an’anaviy mahsulot, eskirgan mahsulot o‘rtasidagi 
nisbat (ulush)ni aniqlash; 
•
ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va rejalashtirilgan sifat hamda miqdor 
ko‘rsatkichlarini belgilash; 
•
ishlab chiqarilayotgan bitta bir xil mahsulot andozalarini va o‘zgargan turlarini aniqlash; 
•
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning butun nomenklaturasi bo‘yicha hayotiylik davri 
tarkiblarini va assortimentni yangilash istiqbollarini aniqlash; 
•
mahsulotning tabaqalanish darajasini va yangi mavjud mahsulotlar texnologik umumiyligi 
darajasini aniqlash. 
Assortiment siyosatini shakllantirish quyidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: zarur 
resurslarning mavjudligi, ishlab chiqarishning texnik va texnologik darajasi, eng maqbul 
muddatlarda yangi ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatlari, ishlab chiqarish patentlari va sirlari, 
ularning patent himoyasining mavjudligi, ishlab chiqarishning kutilayotgan rentabelligi va 
investitsiyalarni qoplash muddatlari, butun ishlab chiqarish jarayoni barcha bo‘g‘inlarida boshqaruv 
kadrlari va malakali xodimlarning mavjudligi, vositachi yetkazib beruvchilar bilan barqaror 
aloqaning mavjudligi, talabning mavsumiyligi, narxlar konyunkturasi va o‘sib borishi bilan bog‘liq 
tavakkalchilik darajasi. 
Assortiment siyosati o‘z firmasida texnologik bilim va tajribadan foydalanishni eng maqbul holga 
keltirishga, ishlab chiqarilayotgan tovarlar rentabelligi va yangilarini joriy etishga ketadigan 
xarajatlar nuqtayi nazaridan moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga qaratilgan. 
Assortiment siyosatini shakllantirish asosida tovarning hayotiylik davri mohiyati yotadi. Tovar 
hayotiylik davrining har bir bosqichida savdoning turli shakl va usullaridan foydalaniladi, sotishni 

---

rag‘batlantirishning turli vositalari qo‘llaniladi, xususan, ular iste’molchilik maqsadidagi turli 
tovarlar, shuningdek, ishlab chiqarish maqsadidagi mahsulotlarni sotish paytida o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. 
Assortiment siyosatini ishlab chiqish mahsulotni hayotiylik davri va yangi mahsulotni joriy etish 
to‘g‘risidagi qarorni o‘z vaqtida qabul qilish nuqtayi nazaridan, an’anaviy turdagi mahsulotlarni 
zamonaviylashtirish, tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash va ayni paytda uzluksiz texnik xizmat 
ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida ishlatishda bo‘lgan mahsulot uchun ehtiyot qismlar chiqarishni 
davom ettirish nuqtayi nazaridan o‘rganishga doimiy e’tiborni talab etadi. 
Amalda ham firma (kompaniya, korxona) assortiment siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish 
bilan doimiy ravishda shug‘ullanadi. 
Buyumlar nomenklaturasi ishlab chiqilishi bilanoq foydani ro‘yobga chiqarishi uchun mas’uliyat 
joriy kundalik xo‘jalik faoliyati bo‘linmasi zimmasiga yuklatiladi. Bir paytning o‘zida yangi 
tovarlarni chiqarish an’anaviy tovarlar turi va texnologiyalarni o‘zgartirish va takomillashtirish 
amalda faqat yirik sanoat kompaniyalari uchungina xos bo‘ladi. Uncha katta bo‘lmagan firmalar 
odatdagi faoliyat turlariga ixtisoslashadilar: 
•
novator firmalar (venchur firmalar) yangi mahsulotni ishlab chiqadilar; injenering firmalar 
ma’lum bo‘lgan buyumlarni o‘ziga xos turli xillarda ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar; 
•
mashinasozlik sohasidagi tor ixtisoslashgan firmalar ommaviy ishlab chiqarishdagi 
murakkab bo‘lmagan buyumlar yoki qismlarni vositachi yetkazib beruvchi sifatida ishtirok 
etadilar. 
Demak, assortiment - bu har bir turdagi mahsulotning xillari, markasidir. Ustki kiyimlar qanday 
materialdan to‘qilishiga, fasoni, o‘lchamiga qarab ajratiladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra ularning 
xili 110 ta bo‘lsa, assortimenti bundan ham ko‘p. Kir yuvish mashinalarining 250 xili, kir yuvish 
kukunining 150 xili bor. 90 xildagi velosipedlar, 85 xildagi magnitofonlar, radiopriyomniklarning 
50 xildan ko‘pi, televizorlarning 45 xili, sotuvgichlar va elektr priborlarning 35 xili ma’lum. Natural 
birlikda mahsulot ishlab chiqarish dasturida mahsulotning sifat darajasi ham ko‘rsatiladi. 
Brend 
(ingl. Brend
) 
— soddalashtirilgan va tor ma’noda talqin qilganda ushbu termin muayyan 
mahsulotning xususiy nomini uning yaratuvchi ijodkori va egalik qiluvchi sohibi tomonidan 
berilgan individual xarakteristikasi va vizual identifikatsiyasi bilan birgalikda anglatadi. «Brending» 
– bu mahsulotni iste’molchilarga osonlik bilan «toptirish» uchun nom, belgi, logotip yoki ularning 
aralashmasidan foydalanish. Har gal iste’molchi supermarketga borganda yangi mahsulot sotib olish 
uchun «tavakkal» qilishni xohlamaydi, ular ishonchli, o‘zi, biladigan narsani sotib oladi. Brendni 
targ‘ibot qilish ham ishlab chiqaruvchiga, ham iste’molchiga foydali. Yaxshi brend marketing 
xarajatlari va sotish vaqtini kamaytiradi. 
«Trademark» - ma’lum bir so‘z yoki iboraning faqat bir kompaniya tomonidan o‘z mahsulotlari 
uchun ishlatilishining ro‘yxatdan o‘tganligi. «Service mark» — trademark bilan bir xil, faqat 
xizmatlar uchun qo‘llaniladi. 

---

Mahsulot sifati bo‘yicha barcha texnik — iqtisodiy ko‘rsatkichlar dunyo amaliyotidagi eng oliy 
darajadagi erishilgan yutuqlar talabiga javob berishi kerak. Demak, rejada mahsulotlarning standart 
talablari va sertifikatlash shartlariga rioya qilgan holda ishlab chiqarish hajmini mo‘ljallash zarur. 
Natural ko‘rsatkichlarning ahamiyati yuqori bo‘lishiga qaramasdan ular korxonada mahsulotning 
umumiy hajmi, ishlab chiqarish sur’ati, tarkibini, mehnat to‘lovlari fondi hajmini aniqlash 
imkoniyatini bermaydi. Buning uchun qiymat ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Ular yalpi tovar 
aylanmasidagi mahsulot miqdori, yalpi mahsulot, tovar mahsuloti, realizatsiya mahsuloti, sof 
mahsulot shartli normadagi sof mahsulot, mehnat sarfi (soat-daqiqalar) miqdori bo‘yicha mahsulot 
hajmi, xomashyoga ishlov berish bo‘yicha mahsulot hajmi va boshqalar. 
Agar bozor ishtirokchisi, ya’ni korxona marketingi iste’molni yuzaga chiqarish, zarur xildagi 
tovarlarni yaratish, bahosini aniqlash, ularni taqsimlash va iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi ustida 
yaxshi ishlagan bo‘lsa, bunday tovarlar sotilmay qolmaydi. Har birimiz bilamizki, iste’molchilar tez 
sotiladigan tovarlarni navbatda turib ham olishga tayyor bo‘ladilar. Shuni ham aytish kerakki, 
ko‘pchilik marketingni ta’minot va rag‘batlantirish ishlari bilan bir xil, deb hisoblaydilar. 
Marketing – ayirboshlash yo‘li bilan talab va ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan kishilik 
faoliyatining turi. Masalan, ayollar lab bo‘yog‘ini «Fabrikada kosmetika ishlab chiqarilsa, do‘konda 
esa ishonch sotiladi», deb ta’kidlaydi firma rahbari Charlz Revson. Shuning uchun ayol kishi 
shunchaki lab uchun bo‘yoq sotib olmasligi hammaga tushunarli, yoki do‘kondan diametri chorakta 
bo‘lgan parmalash buyumini xarid qilmay, shu diametrdagi oraliq (teshikni) xarid qilinadi, deb 
hisoblaydi bilimdon sotuvchilar. Shunga o‘xshash “faqat bifshteks sotilmaydi, uni iste’mol qilganda 
keladigan ishtaha bilan birga huzur-rohat sotilishi kerak”. Mijozga shu kerak. Shuning uchun bozor 
ishtirokchilari, sotuvchilari har qanday tovar ortida yashiringan talablarni yuzaga chiqarib, uning 
xususiyatlarini, undan keladigan bahramandlikni, foydani sotishlari lozim. 
Bozor iqtisodiyoti bir xil mahsulotni ishlab chiqarish foydali boshqasini ishlab chiqarish esa zararli 
ekanligini belgilovchi iste’molchi talabi, uning xohishi erkinligini cheklaydi. 
Korxona mahsulot ishlab chiqarishni iste’molchi talabi bilan moslashtirmasa, ishlab chiqarish 
bankrotga uchraydi. Xomashyo resurslarini yetkazib beruvchilar ham shunday. Ishlab chiqariladigan 
mahsulot qanday bo‘lsa uning uchun shunday resurs kerak bo‘ladi. Yetkazib beruvchilar mehnat va 
moddiy resurslar hisobiga maksimal foyda olishlari uchun bozor tizimi talablariga bo‘ysunib 
iste’mol talablaridan kelib chiqib resurslarni tanlashi lozim. Chunki faqat foyda ko‘radigan 
firmalargina shu xildagi resurslarga o‘z talablarini qo‘yadilar, ularni xarid qiladilar. Demak, 
iste’molni qondiradigan mahsulotlar uchun resurs yetkazib beruvchilar o‘zlari istagan xildagi va 
sifatdagi resurslarni yetkazib berishda «Erkin» emaslar. 
Kishilarning talabalari cheksizdir, lekin ularni qondirish uchun zarur bo‘lgan resurslar cheklangan. 
Shuning uchun kishilar o‘zlarining moliyaviy imkoniyatlariga yarasha eng ko‘p qoniqtiradigan 
tovarlarni tanlab oladilar. Talab – xarid qilish qobiliyati bilan belgilanadigan iste’moldir. 
Iste’molchilar kichik, o‘rtacha va katta tipda bo‘lishi mumkin. Ular korxonalar, kompaniyalar va 
turli xildagi xo‘jaliklardir. Lekin talablar o‘zgarib turuvchi ko‘rsatkichdir. Kishilar xilma-xil, 
yangidan yangi narsalarni qidirib topishga harakat qiladigan, hamma har doim ishlatadigan, 
foydalanadigan bir xil tovarlarni yoqtirmay qoladilar, me’dalariga tegadi. Tovar tanlashdagi harakat 
mahsulot bahosining pasayishi yoki kishilar daromadining ko‘payib borishi bilan ham bog‘liq 
bo‘ladi. Xaridorlar o‘z pullariga eng ko‘p qoniqish hosil qiladiganlarini tanlab oladilar. Masalan, 
«Volkswagen» avtomobili transport vositalarining barcha qulayliklarini o‘zida jamlagan, narxi ham 
nisbatan past, yoqilg‘ini tejaydigan, Yevropa transport vositalaridagi elementar talablar standartiga 

---

mos bo‘lgan mashinadir. Lekin «Cadillac» avtomobili yuqori darajadagi qulaylik va afzalliklarga 
ega. Shu pulga shu mashinani xarid qilgan kishi bu xususiyatlardan ko‘proq qoniqish hosil qiladi. 
Tovarlarga baho berishda uning sifati asosiy o‘rinda turadi. Tovarning sifati – maqsadiga ko‘ra bu 
iste’molchilarning talabini qondirishi mumkin bo‘lgan foydali xususiyatlarning majmuyidan 
iboratdir. Marketing nuqtayi nazardan, sifat bu – mahsulotning mijoz talab va istaklarini qondira 
olish qobilyatidir. Sifat mahsulotning detallarida emas, balki xususiyatidadir. 
9.
3-rasmda tovarning sifatini ifodalovchi aynan shu xususiyatlar ko‘rsatilgan.