1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Narx siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog‘liqligi 
Xavfsizlik 
Daromad 
Mustaqillik 

---

Xarajatlar 
Tushum 
Pul oqimi 
Ishlab chiqarish quvvati 
Xarid hajmi 
Narx 
Distribyutorlik 
ulushi 
Bozor ulushi 
Bozor hajmi Narx 
o‘zgarishlar 
Chegirma 
darajasi 
Brutto 
narx 
Doimiy 
xaridorlar soni 
Yangi 
xaridorlar soni 
Xaridlar 
chastotasi 
Kutilgan narx 
Narxdan qoniqish 
Xaridorlar 
bog‘lanishi 
Narx imiji 
Narx qabul qilinishi 
Narxga ishonch 
Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‘pgina maqsadlardan va kichkina maqsadlardan (ayniqsa 
ko‘pchiligi qu‘yi qismda joylashgan) tashkil topgan to‘liq ko‘rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun 
ham biz yuqori va o‘rta maqsadlarni qarab chiqish bilan chegaralanamiz. 
Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi, mustaqilligi hisoblanadi. 
Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past bo‘lgan va boshqa samaralarni to‘ldiradigan 
samaralar tanlovi haqida gap ketyapti. 
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‘rtacha narx natijasida shakllanishi sababli narx siyosatining 
keyingi bosqichiga o‘tiladi. Raqobat bozorida korxonaning o‘rtacha narxlari raqobatchilar narxi 
bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga 
mustaqil erishadilar yoki raqobatchilar narxlariga moslashadilar. 
Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir. 
10.3. Narxning rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish 
Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning 
foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z 
tovariga jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor 
ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. 
Marketologlar bunday sharoitda iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid 
qobilyatiga to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, jalb etishga 
harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish 

---

mumkin emas. Xaridor xulqatvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar 
kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, narxni qabul qilish 
va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‘zaro 
juda bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin. 
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning narxini so‘rab tovarning 
o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniqlaydi. Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga 
(tashqaridan ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi ta’sir etadi. 
Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning berilishi qisqa muddatda 
talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga 
oson ta’sir etadi. Firma do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini 
do‘kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar 
qo‘yilgan tovarlarning «mavjudligi» qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib sotilishi ham 
iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga qiziqtiradi. 
Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan, narxga bog‘liq 
quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – 
xaridor past narxda tovarni kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. 
Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», “yangi yil sovg‘asi”aksiyasida sotib 
olingan tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy. 
Narxdan rag‘batlanish – hozirda ko‘pgina savdo markazlari 
( 
“Аты-Баты”,«Korzinka.uz»)
da xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib olsa, unga chegirma beradi 
yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 
% kartochkaga o‘tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% 
gacha chegirmalar beriladi. 
Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan holda narxning 
haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. 
Narxning iste’molchi ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning xarid 
qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. 
Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib hisoblanadi. Narx – navoga 
qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga 
chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab o‘zi uchun 
qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib olishga harakat qiladi. 
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 2) alternativ (muqobil) narxni 
anglash; 3) narxlarni kuzatish. 
Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul qilishga 
bevosita ta’sir etadi. 
Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi, chegirmalar, xarajatlarni 
moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta’sir etadi. 
Alternaniv xaridlarni anglash
 – 
bunday talab holati xaridor bir necha xil bir iste’mol ehtiyojini 
qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib 

---

olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko‘p bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib 
olish oson kechadi. 
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx axborotini to‘plash, ularni 
solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor o‘zi uchun qaysi tovarni sotib 
olish haqida qaror qabul qiladi. 
Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida 10-15% farq bilan 
sotilishi iste’molchida narxlarni kuzatish va axborotlar yig‘ishga qiziqishini vujudga keltiradi. 
Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud: 
1. Iste’mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‘batli ish. 
Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning 
katta — kichikligi narxga bo‘lgan qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun 
narxning pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. 
Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qimmat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt 
xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. 
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin. 
Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi motivatsiyasi hisoblanidi. 
Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, 
yuqori turmush darajasini ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham 
band xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‘q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik 
ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. 
Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam bo‘ladi. 
Iste’molchilarning turli segmentlari o‘zlari uchun narxdan motivatsiyalashda individual 
yondashadilar. Bu yerda narxlarni differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish 
korxonalari tovar assortimenti, ularning narx siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi. 
Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste’molchilar segmentiga 
moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani 
egallashga va turli iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib keladi. 
Daromad darajasining, turmush tarzining o‘sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab 
o‘sishini ko‘rsatmoqda. Axborot bilan ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning 
Super va Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga o‘rnatilgan axborot taxta (doska) chalari 
xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda. 
Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori ko‘paymoqda. Shuning 
uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus 
«Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o‘zlariga jalb 
etadilar va u do‘konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet 
do‘konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovarlarlar 
narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo jarayonlarini faollashtirmoqda. 

---

Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga xosligi, xaridorlarning narx navoga qiziqqonligi turli 
iste’molchilar segmentida turlicha kechadi. 
Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan servisning yuqoriligi 
iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx 
haqida ma’lum bilimlarga ega bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo‘lishga va 
o‘ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi. 
Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to‘planadi. Narx – navoga tegishli 
bilimlar iste’molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) 
xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli 
hisoblanadi. 
Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: 
mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid axborot hajmi) aniqlik, 
axborotni to‘plash, 
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalarni bajaradi: 
birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga 
yordam beradi, ikkinchidan narx ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar kerakligini bildiradi. 
Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo‘yicha savolnomaga 
qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o‘tkazish 
muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do‘konlar (do‘konga qatnash chastotasi (tez-tez 
qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do‘konlardagi narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. 
Iste’molchi uchun mos keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo 
bo‘lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak. 
•
Tanlangan mahsulotlar barcha do‘konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul do‘konda 
umuman bo‘lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak? 
•
Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyatga egami? Ular oila 
«budjetini» qay darajada yuklaydilar? 
•
Do‘konning narx siyosati uchun narxlar ko‘tarilgan davr reprezintativ hisoblanadimi? 

---