1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Bozor konyunkturasi
– ma’lum davrda shakllangan bozor holati (baho darajasi, talab hajmi, 
xaridorlarning mavjudligi va h.k.lar). 
Bozor konyunkturasi – ayrim bozorlarda muayyan holatlarning mavjudligi. Bozor konyunkturasi 
muayyan davrdagi bozor holati, bozorda muvozanat(talab va taklifning bir-biriga nisbati)ning 
mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. Shunga ko‘ra bozor konyunkturasi ijobiy yoki 
salbiy, qulay yoki noqulay bo‘lishi mumkin. Uning yechimi bo‘yicha tanqidiy fikrlarning berilishi 
ham ma’qullanadi. 
Bozor konyunkturasi
– bu aniq vaqt davomida bozorda yuzaga keladigan iqtisodiy vaziyat bo‘lib, 
u talab va taklif orasidagi nisbatni, narxlar darajasini, tovar zaxiralari va boshqa iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarni tavsiflaydi. 
Marketingda esa bozor konyunkturasi, deganda belgilangan vaqtda maqsadli bozorda vujudga 
keladigan iqtisodiy shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. Bozor konyunkturasini o‘rganish zarurati 
quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: 

---

a.
odatda, bozorning sig‘imi, segmentlanishi va talab qayishqoqligi o‘zgarib boradi, shu sababli 
ularning monitoringini amalga oshirish lozim; 
b.
bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o‘tkazishi sababli 
ularni alohida o‘rganish tegishli samara bermaydi; 
c.
bozor to‘g‘risidagi ma’lumotlar odatda, retrospektiv xarakterga 
ega, shu sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi. 
Bozorni har tomonlama o‘rganishda quyidagilarga asoslaniladi: 
Tovarni o‘rganish. Raqiblar tovarlariga qaraganda tovarning sifatliligi, raqobatbardoshligi, yangiligi, 
hozirgi va bo‘lajak xaridorlar ehtiyojlarini qondira olish qobiliyati, xaridorlar talabi, uning mahalliy 
qonunchilik tartib va qoidalar talabiga to‘g‘ri kelishi, davlat hujjatlari asosida modifikatsiyalash va 
hokazo. 
Xaridorlarni o‘rganish. Tovarning asosiy xaridorlari va uni ishlatish usullari, tovarning qaysi 
belgilari uni sotib olishga majbur qilmoqda va h.k. 
Raqiblarni o‘rganish. Raqiblarning savdo belgilari, bozorda katta ulushga erishgan raqiblar 
tovarlarining muhim sifatlari, sotuvni rag‘batlantirish usullari, narx siyosati, tovar o‘ramasi, ITTKI, 
sotish usullari, foyda va zarar sabablari va h.k.lar o‘rganiladi. 
Bozorning umumiy holatini o‘rganishda tovarlar va firmalar tarkibi, raqobat ustunligi, uning hajmi, 
geografik joylashuvi va h.k.larga etibor beriladi. 
Bozorda kim yetakchilik qilishiga qarab bozorlar «sotuvchi bozori» va «xaridor bozori»ga bo‘linadi. 
«Sotuvchi bozori» - talab taklifdan ko‘p bo‘lgan holatda kuzatiladi. Bunday bozorda sotuvchi 
hukmronlik qiladi, xaridorning esa faol ishtirokchi bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Bunday holatda «pul 
tovar orqasidan yuguradi». Sotuvchi bozori –bunday sharoitda albatta firma o‘z tovarini sotish 
uchun ko‘p kuch sarflamasligi, o‘z ishlab chiqarish hajmlarini o‘zgartirmasligi, mahsulot sifat 
ko‘rsatkichlariga, dizayniga e’tibor qaratmasligi mumkin. Taklifning talabdan orqada qolishi 
bozorda raqobatning sustligini ko‘rsatadi. 
«Xaridor bozori» –bunday bozorda taklif talabdan ko‘p, shuning uchun xaridorlar (iste’molchilar) 
taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlar orasidan xohlaganini tanlash imkoniyatiga ega. Bunday 
bozorda xaridorlar ustunlikka ega bo‘lib (xaridortovar narxiga, uning sifatiga, dizayni, foydaliligiga 
alohida talablar qo‘yadi), ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar bozorning eng faol ishtirokchilariga 
aylanadilar. Bunday holatda «tovar pul orqasidan yuguradi, ya’ni raqobatning mavjudligi bilan 
xarakterlanadi. Bunday vaziyatda firma iste’molchilarni chuqur o‘rganishi, marketing vosita 
(instrument)laridan keng foydalanib bozorning ichki muhitini, tovarlar assortimentini, narx-navoni 
o‘rganib raqobat muhitida yangi tovarlar va xizmat turlarini ishlab chiqishlari, sotuvni 
rag‘batlantiruvchi choralar qo‘llanishi zarur. 

---

Talab va taklifning miqdori va tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq kelishini «muvozanatli bozor» 
deb yuritiladi. Muvozanatli bozorni ta’minlashning asosiy yo‘llari quyidagilar hisoblanadi: ishlab 
chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to‘yintirish, yetarli darajada mahsulotlar 
zaxirasini barpo etish, xaridorgir mahsulotlar narxini oshirish va aksincha, talab uncha mavjud 
bo‘lmagan mahsulotlar narxini pasaytirish va boshqalar. Talab va taklifning har doim mos bo‘lishi, 
ya’ni bozor muvozanti holati bu real emas. Bozor muvozanati ro‘y berganda firma o‘z 
mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini ushlab turishi, mahsulotning raqobatbardoshligini o‘rganishi 
va shular asosida o‘z strategiyasini ishlab chiqishi, muntazam ravishda innovatsion siyosat bilan 
shug‘ullanishi lozim. 
Bozor konyunkturasi talab oshishi bilan xarakterlansa, u sotuvchi uchun qulay, chunki u tovarni 
qimmatga sotib, ortiqcha daromad ko‘radi. Agar bozorda taklif ortiqlik qiladigan bo‘lsa, 
konyunktura xaridor uchun qulay bo‘ladi, tovarni arzonga olib, bundan naf ko‘radi. Bozor 
konyunkturasi ayrim tovarlarga nisbatan ham sodir bo‘lishi mumkin. Bozor konyunkturasi ayrim 
tovar ishlab chiqarilishiga va sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga, narx-navoga, modaning 
o‘zgarishiga qarab har xil bo‘ladi. 
Butun yig‘ilgan axborotlar uch qismga bo‘linadi. Birinchisiga konyunkturaning oldingi davrda 
tasvirlangan ma’lumotlari kirib, hozir ularning hech qanday aloqasi yo‘q. Ikkinchisi 
konyunkturaning hozirgi ahvolini bildiradi, ammo u istiqbolga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Uchinchisi 
konyunkturaning kelajakdagi o‘zgarishini aniqlaydi. Konyunkturaning tahlili bozorning ayrim 
tomonini ifodalovchi ko‘rsatkichlarigina emas, balki uning kompleks holatini tasvirlovchi barcha 
axborotlar va statistika ma’lumotlariga asoslanishi kerak. 
Bozor konyunkturasini o‘rganish mazmuni va tartibi firma tomonidan ko‘zlangan maqsadga bog‘liq 
bo‘ladi va uch turga bo‘linadi: konyunktura axborotnomasi, konyunktura tahlili va konyunktura 
prognozi. 
Konyunktura axborotnomasi – konyunkturaning tahliliy shakli hisoblanadi. Bu hujjat bozorning 
holatiga ta’sir etuvchi barcha omillar to‘g‘risidagi, ularning o‘zaro aloqalari hamda konyunkturaning 
umumiy o‘zgarishini ifodalovchi qonuniyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. 
Konyunktura tahlili - konyunkturani mavjud holatga keltirgan omillarning tahlilini o‘z ichiga 
oladigan hujjat hisoblanadi. Amalda tahlil bozor konyunkturasinig maxsus izlanishlarini aks ettiradi 
va omillarning ta’sir doirasini aniqlashga xizmat qiladi. 
Umuman istiqbolni aniqlash - ma’lum obyektning bo‘lajak holatini ilmiy asosda obrazini yaratish 
demakdir. Har qanday mamlakat ichki iqtisodiy holatini va ishlab chiqarish istiqbolini belgilashda 
jahon bozoridagi o‘zgarishlarni aniq tassavur qilish va baholay olish, uning progressiv 
tendensiyalariga mos ilmiy ishlab chiqarish omillarini ishga solish obyektiv zaruriyat hisoblanadi. 
Bozor istiqbolini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi shart: 
−
kelajakda bozor konyunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olishda ilmiy asoslangan, 
ishonchli va tizimli yondashish; 
−
istiqbolni aniqlashning bir nechta usullaridan foydalanish zarur, ularning natijalari bir xil yoki 
yaqin bo‘lishi lozim; 
−
ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo‘lishi; 

---

−
xulosalarning aniq va ravon tilda, ayniqsa, qaror qabul qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi; 
– bozor konyunkturasi istiqboli o‘z vaqtida aniqlanishi hamda korxona, assotsiatsiya, kompaniya va 
vazirliklar ishini boshqarishda qo‘llanilishi. 
Bozorni o‘rganish tovar turlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar har bir iste’mol tovarlari bo‘yicha 
tovarlarning sotilish vaqti, aholining tabaqalanishi o‘rganilsa, kundalik va ma’lum davrlarda 
foydalanadigan yoki iste’mol qilinadigan tovarlar turlariga qarab, shuningdek, shu tovarlarni saqlash 
bilan bog‘liq masalalarni hal etish asosiy vazifa hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari bozorida 
ularning sotilishi bilan bog‘liq barcha shart-sharoitlarni chuqur o‘rganish zaruriyati yotadi. Bu 
shartlar jumlasiga ishlab chiqarish vositalarning birdaniga ko‘p iste’mol qilinishi, xaridorning 
nisbatan kam bo‘lishi, asosan bir manzilga ko‘p tovar yetkazib berilishi, sotishda ulgurji shaklning 
ko‘p qo‘llanilishi, tovar yetkazib berishda transport aloqasi va turlarining ahamiyati kattaligi va 
boshqalar kiradi. Shartlarni to‘g‘ri baholash esa bozor sharoitini o‘rganishda qo‘llaniladigan uslublar 
turkumining mukammaligiga bog‘liq. 
Bozorni o‘rganish shu bozorda faoliyat yurgizish bilan bog‘liq shart-sharoitlarni o‘rganishni nazarda 
tutadi. Bu o‘rganish bozorning asosiy talablari: sifat, narx-navo va servis xizmati ko‘rsatish bo‘yicha 
imkoniyatlarni baholashni taqozo etadi. Bozor sharoiti bozorda tovar-pul munosabatlari va oldi-sotdi 
jarayoni holatidir, tovar-pul munosabatlari tovar turlari, ularning miqdori, raqobatchi korxonalarning 
bozordagi mavqeyi, ularning imkoniyatlari, tovarlar ayirboshlash yo‘llari kabi jarayonlarni chuqur 
o‘rganishni nazarda tutadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, muayyan bozorda iqtisodiy 
aloqalarning mavjudligi, ularning rivojlanish yo‘nalishlari hamda shunday aloqalar o‘rnatish uchun 
shartsharoitlar yaratish tovar-pul munosabatlari negizini tashkil etadi.