1-ma’ruza: 1-mavzu: Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja

3. Ekologiya obektlarini kuzatish usullari

Ekologiyada uning predmetlarini obektini oʻrganishning quyidagi 5 ta prinsipi ishlatiladi:

1. Ekosistemani oʻrganish. Bu usul bilan ekosistemaning shakllani­shini, tizimini, ekosistema komponentlarining (abiotik, biotik) oʻzaro munosabatlarini, ular oʻrtasidagi moddalar va energiya almashi­nish ja­rayonlarini oʻrganiladi.
2. Jamoani oʻrganish. Bu usul jamoaning biologik komponentla­rini oʻrganishga katta eʼtibor beradi. Jamoa ekologiyasi boshqacha qilib ayt­ganda sinekologiya deyiladi. Jamoani oʻrganishda avvalambor, har xil biologik birliklar (oʻrmon, choʻl, dasht) tarkibida uchray­digan oʻsimlik­lar, hayvonlar va mikroorganizmlarni oʻrganiladi. Ularni oʻrganishda cheklovchi omillarga alohida eʼtibor qilinadi.
3. Populyasiyani oʻrganish. Populyasion ekologiya — autekologiya mu­ammolarini oʻrganish bilan shugʻullanadi. Hozirgi zamonda populyatsiyani tahlil qilishda populyatsiya oʻsishining matematik modulini tu­zish mumkin. Bundan tashqari populyatsiyadagi u yoki bu tur sonining saqlanib qolishi yoki kamayib ketishi hodisalari oʻrganiladi. Tur va uning saqlanib qolish modullarini tuzishda uning tugʻilishi, hayotchanligi va oʻlimi katta ahamiyatga ega. Shu sababli populyasion eko­logiya qishloq xoʻjaligi va meditsina sohasida uchraydigan zarar­kunan­dalar va parazit­larning koʻpayib ketish holatlarini tushunti­rib be­rishda muhim naza­riy asos boʻlib xizmat qiladi va bu sohada olingan maʼlumotlarga asos­lanib, zararkunandalar va parazitlarga qarshi bio­logik kurash chorala­rini ishlab chiqilishi mumkin.
4. Yashash sharoitini oʻrganish. Yashash sharoiti — bu muayyan bir tur in­divid yashaydigan joydir. Masalan, chuchuk suv koʻllari, dub oʻrmonzori yoki choʻl zonasini olib qarasak, bu yerlarda shu sharoit­larga moslashgan oʻsim­lik va hayvon turlari yashaydi. Har bir tur oʻzining yashash sharoitida aniq bir ekologik burchakni egallaydi. Bir xil joyni egallagan ikki tur oʻrtasida yashash uchun kurash davom etib biri ikkinchisini siqib chiqarmaguncha bu kurash davom etishi mum­kin.
5. Evolyusion va tarixiy ekologik prinsiplari. Evolyusion eko­lo­giya planetamizda hayotning rivojlanishiga bogʻliq boʻlgan oʻzgarishlarni oʻrganadi. Yaʼni odamning paydo boʻlib, atmosferaga taʼsiri kuchayganga qadar mavjud boʻlgan ekologik omillarning taʼsiri toʻgʻrisida tushuncha­lar beradi.
Tarixiy ekologiya esa, kishilik jamiyatining rivojlanishi va tex­no­logiyaning joriy qilinishi natijasida ularning tabiatda koʻrsatgan taʼsirini taʼminlovchi oʻzgarishlarni oʻrganadi.
Ekologik obektlar quyidagi usullar yordamida kuzatiladi:
1. Muhitning holatini baholash va uni roʻyxatga olish usullari. Bu usullarga meteorologik kuzatishlar, haroratni oʻlchash, suvning ti­niqligini, shoʻrligini va kimyoviy tarkibini aniqlash; Tuproq muhitini aniqlash, yorugʻlik tushishini, radiatsion fonni, muhitning kimyoviy va bak­terologik ifloslanishini aniqlash va shu kabilar ki­radi.
Bundan tashqari ekolog ekologik obektlar va muhitning sifat ho­latlarini doimo kuzatib borishi lozim yoki monitoring boʻlishi kerak. Suv, havo, tuproq va oʻsimliklar tarkibidagi zararli aralash­malarning tarkibini doimo aniqlab kuzatib borish hozirgi zamon ekologiyasi­ning muhim vazifalaridandir.
2. Tabiiy jamoalardagi oʻsimliklar va hayvonlar mahsuldorligi va biomassasini aniqlash va uni baholash usullari. Buning uchun na­zorat maydonchalarda individlarni hisoblash, tuproq yoki suv massa­sida (haj­mida) organizmlarni aniqlash, marshrutni hisoblash, hayvonlarni ovlash va ularni belgilab keyin ular orqali kuzatish­lar olib borish, hattoki hayvonlar, baliqlar sonini, daraxtlar qalinligini, ekinlar holati va hosildorligini kosmik kuzatishlar yordamida aniqlash kabi usullar qoʻllaniladi.
3. Tashqi muhit omillarining tirik organizmlar faoliyatiga taʼsi­rini oʻrganish. Bu usul turli xillarda amalga oshiriladi. Chunonchi, u yoki bu obekt yuzasidan uzoq vaqt va murakkab kuzatishlar olib bori­ladi. Bunda koʻpincha ekspremental kuzatishlar oʻtkaziladi. Bu usullar bilan ekosistemani doimiyligini va uning tarkibidagi oʻsimliklar, hay­vonlar va odamlarning har xil sharoitga moslashish belgilarini aniqlash mumkin.
4. Koʻp turli jamoalardagi organizmlarning oʻzaro munosabatla­rini oʻrganish usullari. Bu usullar ekosistemaning muhim qismi hisobla­nadi. Ular yordamida tabiatda yoki laboratoriyada organizm­larning trofik munosabatlarini aniqlash mumkin. Masalan, radioak­tiv izotop­lar yordamida bir organizmdan ikkinchi organizmga qancha miqdorda orga­nik moddalar va energiya (yaʼni oʻsimliklardan oʻtxoʻr hayvonlarga, oʻtxoʻr hayvonlardan yirtqichlarga) oʻtganligini aniqlash mumkin.
5. Matematik modellashtirish usullari. Bu usul bilan atmosfera­ning ifloslanishi, daryolarning oʻz-oʻzini tozalash holatlarini aniqlash oson, biroq ekologik sistemalarni modellashtirish biroz qiyinroqdir.