1-ma'ruza: Ekologiya fanining asoslari va vazifalari(2 soat)

13-ma'ruza.Quruqlik va suv ekotizimlari.(2-soat)
Asosiy savollar: LQuruqlik va suv ekotizimlarining asosiy xususiyatlari. 2.Suv muhitidagi hayot
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: pelagial, bental, gidrobiont, nekton, plankton, bentos, neyston, pleyston, perifiton, supralitoral, litoral, sublitoral, batial, abissal, lentik, lotik, limnik, profunaal zonalar, cho‘l, adir, tog‘, yaylov zonalari.
1-asosiy savol bo‘yicha o‘qituvchining maqsadi:
Quruqlik va suv ekotizimlarining asosiy xususiyatlarini bayon elish. Suv muhitidagi hayot va quruqlik ekotizimlarining suv muhitidan farqli belgilari haqida fikr yuritish, talabalar ongiga singdirish.
Identiv o‘quv maqsadlari: 1.1 Iqlim zonalarini ajrata biladi.
1.2.K..Z.Zokirov va PkZokirovlar tomonidan taklif qilingan zonallik (poyas) nima ekanligini tushunib yetadi.
1.3.Quruqlik ekotizimlarining suv muhitidan farq qiluvchi belgilarini anglab yetadi va gapirib beradi.
1-asosiy savolning bayoni:
Evolyutsiya jarayonida quruqlikda yashovchilarda o‘ziga xos anatomo- morfologik, fiziologik. Xulqiy va boshqa moslanishlar kelib chiqgan. Ularda nafas olish jarayonida kislorodni o‘zlashtirish uchun organlar hosil bo‘lgan. Masalan: o‘simliklarda og‘izchaning bo‘lishi; hayvonlarda ohpka va traxeya. Noqulay sharoitdan himoyalanish uchun murakkab moslanishlar
64
ishlab chiqilgan (hayotiy sikllarning davriyligi va maromi, to‘qimalarning tuzilishi); tuproq bilan aloqaning o‘rnatilishi*(o‘simlik ildizi, hayvonlar qoldig‘i); ozuqa axtarish maqsadida hayvonlarda judayam kuchli harakatchanlikning ishlab chiqilishi; uchuvchi hayvonlarning paydo bo‘lishi - ular esa havo oqimi bilan o‘simliklarning meva, urug‘, changlarini bir joydan ikkinchi joyga tashiydi.
Yer yuzasidagi ekotizimlar ko‘p yarusli bo‘lib, ular har hil balandliklarda vertikal joylashgan qatlamlarga ega. Masalan. o‘rmonlarda bir necha yaruslarni ajratish mumkin:
lDaraxtlar
2.Butalar
3.Butachalar
4.Ko‘pyillik
5.Biryillik
6Lianalar va xakozo
Xayvonlar ham o‘rmonda har xil yeruslarni egallab, ya'ni har xil balandlikda yashaydilar. Ko‘pgina qushlar o‘z inlarini yerda kursa,ayrim daraxtlarning ustiga kuradi. Uar bir yerusdagi mayjud o‘simlik, umurtqali va umirtqasiz xayvonlar o‘rujsida kuchli bog‘lanishlar kuzatiladi.
Quruqlik muhitida suv muhiti kabi aniq ajratilgan iqlim zonallikni ko‘rishimiz mumkin.
o‘simlik va xayvonlar har qaysi zona uchun xos bo‘lgan sharoit bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. chunki ular shu yerlarda yashaydilar va birinchi navbatda kopleks iqliim omillariga moslashadilar. Bu esa tuproq sharoitiga, relfiga. geografik va joyning boshqa xususiyatlariga ham bog‘liq bo‘ladi.
CValter asosan 6 ta iqlim zonasini ajratadi. 1. Ekvator 2. Tropik 3. Quruq subtropik 4. Almashinib turuvchi 5. Mo"tadil 6. Arktik
Har bir iqhm zonasi o‘zining o‘simlik va hayvonot olami bilan tavsiflanadi. Eng boy hayotiyligi. va hosildorligi bilan tropik o‘rmonlar. yirik daryolarning qirg‘oqlari. subtropik o‘nnonlar ajrafib turadi. Cho‘llarda, sahrolarda esa kam bo‘ladi.
o‘ziga xoSxo‘simliklar dunyosi va landshaftiga ega bo‘lgan biogeotsenozlar geografik zonallik bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Geografik zonallik natijasida biomlar deb alaluvchi yirik regional ekotizimlar hosil bo‘ladi. Bunday biomlarga tundra, tayga. o‘rmon, cho‘l, dasht va tropik o‘rmonlar misol bo‘ladi.