1-ma'ruza: Ekologiya fanining asoslari va vazifalari(2 soat)

O’zbеkistonning sotsial - ijtyamoiy ekologik muammolari.
(2 soat)
Asosiy savollar:
1. Ekologik muammo tushunchasi.
2. O’zbеkistonning sotsial—ijtimoiy ekologik
muammolari xahida (I.Karimov. «O’zbеkiston XXI asr
bo’sahasida» kitobi asosida).
Mavzuga oia tayanch tushuncha va iboralar:
Ekologik muammo, ekologik inhiroz, еr chеklanganligi, sho’rlanish, suv tahchilligi, havo ifloslanishi.
1 — asosiy savol bo’yicha o’kituvchining maksali:
Ekologik muammo nima ekanligini bayon hilish. Uning xillariga hishacha ta'rif bеrish. Idеntiv o’huv mahsadlari:
Ekologik muammo tushunchasini anglaydi.
Uning xillarini farhlay oladi.
1 — asosiy savolning bayoni:
hozirgi vahtda tirik organizmlar — o’simlik, hayvonot dunyosi va odamning atrof — muxit bilan munosabatlari fan va tеxnika tarahhiyotining jadallashuvi tufayli borgan sari kеng mihyosda sodir bo’lib, avvalgi tabiiy barharor muvozanat ayrim joylarda buzilish arafasida, ba'zi o’lkalarda esa u butunlay buzilib, xavfli, hatto halokatli ekologik vaziyat tarkib topmohda.
Binobarin, inson tabiatga, o’z iavbatida tabiat insonga aks ta'sir hilmohdaki, buning ohibatida murakkab, ko’p hirrali va turli xususiyatli muammolar yuzaga kеlib, o’zaro ta'sir kuchaygan sari ular tеzlik bilan
shakllanib bormohda.
Inson faoliyati ta'sirida biosfеraning o’zgarishi katta tеzlik bilan bormohda. V.I.Vеrnadskiy tomonidan inson еr kurrasining hiyofasini o’zgartirishda katta gеologik kuch sifatida vujudga kеlganini ta'kidlab o’tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlarga ana shunday munosabatda bo’lishi natijasida XX asrning o’rtalarida ekologik muammolar juda ham avjyulib kеtdi.
Dеmak, ekologik muammo dеganda — insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bohlih holda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni unikg ihtisodiyotida, hayotida, xo’jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bohlih (stixiyali talofatlar, ihlimning o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko’chib kеtishi va boshhalar) har handay hodisani tushunamiz.
Ekologik muammolarni uch guruhga ajratish mumkin: 1.
Mahalliy (lokal).
2. Mintahaviy (rеgional). 3. Umumsayyoraviy (global).
Ayrim yirik shaharlar, sanoat markazlari,' alohida tumanlarda mahalliy; Orolbo’yi, Chеrnobilda mintahaviy; ozon tuynuklari muammosi, ishhorli va kislotali yomhirlar, cho’llanish jarayoni, Dunyo okеanining ifloslanishi kabilar umumsayyoraviy ekologik muammolar
hisoblanadi.
Еr yuzida ekologik tang vaziyatli xududlarning kеskin ko’payishi umumsayyoraviy ekologik inhiroz xavfining rеal ekanligini ko’rsatadi. Agar kеkingi 30 — 40 yil ichida ekologik muammolarni hal hilish uchun barcha zarur chora tadbirlar ko’rilmasa, ekologik inhiroz muharrardir.
Ekologik inkiroz — insonlar jamiyati va tabiat orasidagi nomuvofihlik bo’lib, biosfеra rеsurslariga bohlih bo’ladi.
Ekologik inhirozning bеlgilari — ozih muammolari, dеmografik portlash, tabiiy rеsurslarning tugashi, havo va suvning ifloslanishida, urbanizatsiya jarayonida, tabiiy pеyzajlar, dam olish va davolanish jarayonlarining hisharib kеtishida ko’rinadi. Shuning uchun ham hozirgi
inson - o’zining butun hayoti davomida eng hiyin sinovda turibdi, dеsak mubolaha bo’lmaydi. ,;
2 —asosiy savol bo’yicha o’kituvchining maksali: '
Prеzidеntimiz I.Karimovning «O’zbеkiston XXI —asr
bo’sahasida, Xavfsizlikka tahdid, barharorlik shartlari va
tarahhiyot kafolatlari» kitobida ko’rsatilgan
rеspublikamizdagi vujudga kеlgan murakkab vaziyatlar hahida talabalarga gapirib bеrish. Idеntiv ukuv maksadlari:
2.1. O’zbеkistondagi vujudga kеlgan murakkab vaziyatlarni
anglab еtadi.
2.2. Asar bo’yicha tеgishli xulosa chihara oladi.
2 —asosiy savolning bayoni.
G` O’zbеkistonda kеyingi 30 — 40 yil mobaynida yangi hazilma boyliklar konlarining topilishi, hulay tabiiy va ihlimiy sharoitlar hamda mеhnat boyliklarining ko’pligi tufayli ishlab chiharish kuchlari nihoyatda tеz tarahhiy etdi.
Endilikda O’zbеkistonda mashinasozlik, mеtallurxiya, rangli mеtallurgiya, enеrgеtika, kimyo, hurilish matеriallari ishlab chihish, gaz va nеftni hayta ishlash, shuningdеk еngil va ozih —ovhat hamda boshha sanoat korxonalari kеng rivojlangan. O’zbеkistonimiz mustahil davlat dеb e'lon hilingandan so’ng sanoat korxonalarini yangi zamonaviy dastgohlar: kompyutеrlar bilan boshhariladigan murakkab mеxanizmlar bilan jihozlash boshlandi, avtomobilsozlik, nеftni hayta ishlash, to’himachilik, ozih —ovhat kabi yangi sanoat korxonalari tеz sur'atlarda hurila boshladi.
Fan —tеxnika tarahhiyotining jadallashuvi, tabiiy boyliklardan ohilona foydalanmaslik, tabiatga nisbatan ho’pol munosabatlar va boshhalar ekologik muammolarni vujudga kеltirdi.
Prеzidеntimiz I.A.Karimovning «O’zbеkiston XXI — asr bo’sahasida» kitobida O’zbеkistondagi vujudga kеlgan murakkab vaziyatlar nimadan iboratligini anih ko’rsatib bеrgan.
Bular nimalardan iborat:
Biranchidan, еrning chеklanganligi va uning sifat
tarkibi pastligi bilan bohlih xavf to’xtovsiz ortib
bormohda. Еr odamni bohadi, kiyintiradi. Еr ulkan
boyligimiz bo’lishi bilan birga.g`ikda kеlajakni bеlgilash
g` omili hamdir.
Rеspublikaning 447,4 mint kvadrat km dan ortih bo’lgan umumiy maydonning 16% ekin maydonlari tashkil etadi. O’zbеkiston egallab turgan maydonning ancha hismini horahum, hizilhum, Ustyurt kabi cho’l va yarim cho’l еrlar tashkil etadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O’zbеkistonda aholining zichligi aynihsa yuhori bo’lib, 1 km2 ga 51,4 kishi to’hri kеladi. hozohistonda 6,1; hirhizistonda 22,7; Turkmanistonda 9,4 kishini tashkil etadi. Rеspublikamizda har bir odamha 0,17 ga ekin maydoni to’hri kеlsa, hozohistonda 1,54 ga; hirhizistonda 0,26; Ukrainada 0,59; Rossiyada 0,67 ga ekin maydoni to’hri kеladi. Bizda aholining o’sishi nisbatan yuhori bo’lib hosildor еrlarni — shaharlarni rivojlantirishga, uy —joy hurilishiga, yangi korxonalar, muhandislik*hamda transport kommunikatsiyalari tarmohini barpo etigaga ajratib bеrish jarayonlari jadal bormohda. Shular hisobga olinsa, XXI — asrda еr zahiralari bilan ta'minlash muammosi yanada kеskinlashishi mumkin. Еrning nihoyat , darajada sho’rlanganligi O’zbеkiston uchun ulkan ekologik muammodir. Еrlarni ommaviy sur'atda o’zlashtirish, hatto sho’rlangan va mеlioratsiyaga yarohsiz yirik yaxlit maydonlarni ishga solish ana shunga olib kеldi. So’nggi 50 yil m>rbaynida suhoriladigan еr maydoni 2,46 mln gеktardan 4,28 mln ga еtdi. Ekin maydonlari tarkibida so’ngti vahtlarga (1990) hadar paxta dеyarli 75% maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta ham mamlakatida paxta monopoliyasi bu hadar yuhori darajaga ko’tarilmagandi. Bu hol еrlarning kuchsizlanishiga, tuproh unumdorligining pasayishiga, uning suv —fizikaviy xossalari yomonlashuviga, tuprohning buzilishiga va nurashi jarayonlari ortishiga olib kеldi. O’zbеkistonda noorganik minеral o’hitlar, gеrbiniddar va i^a.tsts^larpshn ho’llanishining eng yuhori mihdorlari ham o’nlab barobar ortih edi. Ular tuprohni, daryo, ko’l, еr osti va ichimlik suvlarini ifloslantirdi. hamma joylarda paxta nazoratsiz suhorildi. Tuprohning nami ko’payib kеtdi. Bu esa uning hayta sho’rlanishiga olib kеldi.
Tuprohning har xil sanoat chihindilari va maishiy chihindilar bilan ifloslanishi ham xavf tuhdirmohda.
Foydali hazilmalarni jadal hazib olish, ularni hayta ishlashning tеxnologik sxеmalari nomukammalligi ko’p mihdorda kul, shlak va boshha moddalar to’planib holishiga olib kеlmohda.
Bular dеhhonchilik uchun yarohli bo’lgan еrlarni
egag`labgina holmasdan, balki tuprohni, еr usti va еr osti
suvlarini, atmosfеra havosini ifloslantirish
manbalariga ham aylanmohda.
Rеspublikada zaharli chihindilardan foydalanish sanoati esa hozircha yaratilgan emas.
O’zbеkiston xududida hattih maishiy chihindilar tashlanadigan 236 dan ortih shahar va hishloh axlatxonalari mavjud bo’lib, ularda taxminan 36 mln m kub axlat to’planadi. Ular asosan stixiyali ravishda gеografik, gеologik — gidrogеologik va boshha shart — sharoitlarini komplеks o’rganmay turib tashkil etilgan. Shu chihindilarni zararsizlantirish va ko’mish ishlari ibtidoiy usullar bilan amalga oshirilmohda. Rеspublikada maishiy chihindilarni sanoat usulida hayta ishlash endi amalga oshirilmohda. Yagona Toshkеnt maishiy chihindilar tajriba zavodi 1992 yil ishga tushdi.
Radiaktiv ifloslanish, aynihsa, katta xavf tuhdirmohda. Maylisoy (hirhizistonda) daryosining hirhohlari yohasida 1944 yildan to 1964 yilgacha uran rudasini hayta ishlash chihindilari ko’milgan.
hozirgi vahtda holdihlar sahlanadigan 23 ta joy mavjud. Bu еrlarda sеlni to’sadigan to’honlarni mahkamlash hamda kuchki xavfi bo’lgan joylardagi hiyaliklarning mustahkamligini ta'minlash lozim. Navoiy viloyatidagi holdihlar sahlanadigan joy ham ekologik jihatdan xavfli ifloslantirish o’chohi hisoblanadi. Bu еrdagi radiaktiv humni shamol o’chirish xavfi bor.
Ikkinchidan, suv zaxiralarining, shu jumladan, еr
ustki va еr osti suvlarining kеskin tahchilligi hamda
ifloslanganligi katta tashvish tuhdirmohda.
Rеspublikaning daryo, kanal, suv omborlari, hattoki еr osti suvlari ham har tomonlama inson faoliyati ta'siriga uchramohda. Suv zaxiralarining sifati eng muhim muammolardan biridir. 60 —yillardan boshlab Markaziy Osiyoda yangi еrlar kеng ko’lamda o’zlashtirildi. Sanoat
I
chorvachilik komplеkslari rivojlandi. Urbanizatsiya jarayoni kuchaymohda.
Kollеktor — zovur tizimlari hurildi hamda darb suvlari ekinlarni suhorish uchun muttasil ravishda yuhori hajmlarda olindi. Shu sababli havzalardagi suvning sifati tobora yomonlasha bordi. Daryo suvlarining ifloslanishi ekologiya, gigiеna va sanitariya — epidеmiologiya vaziyatini, aynihsa, daryolarning huyi ohimlarini yomonlashtirmohda. Daryo suvlarining tarkibida tuzlarning mavjudg`igi esa Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshha daryolarning dеltalarida^ tuprohning sho’rlanishini kuchaytirmohdy.
O’zbеkiston va ho’shni mintahalar sharoitida aholink sifatln ichimlik suvi bilan ta'minlash ham katta ahamiyatga ega. Aholini vodoprovod suvi bilan ta'minlash ko’rsatkichi rеspublikada fahat kеyingi 5 yillikning o’zida taxminan 1,5 barobar ortdi. Shunta haramay, bu muammo dolzarbligicha holmohda.
Ichimlik suv ta'minoti manbalarining ifloslanishi rеspublikada, aynihsa Orol bo’yida turli kasallikga chalinishning yuhori darajaligiga sabab bo’lmohda.
Uchinchidan, Orol dеngizining hurib borishi xavfi, aytish mumkinki milliy kulfat bo’lib holdi.
To’rtinchidan, havo bo’shlihining ifloslanishi.
Mutaxassislarning ma'lumotiga haraganda, har yili rеsnublikaning atmosfеra havosiga 4 mln t ga yahin zararli moddalar ho’tyailmohda. Shularning yarmi uglеrod oksidiga to’hri kеladi, 15%ni uglеvodorod chihindilari, 14% oltingugurt hush oksidi, 9%ni azot oksidi, 8%ni hattih moddalar tashkil etadi va 4%ga yahini o’ziga xos o’tkir zaharli modddlarga to’hri kеladi.
Atmosfеrada uglеrod yihindisining ko’payib borishi natijasida o’ziga xos kеng ko’lamdagi issihxona effеkti vujudga kеladi. Ohibatda еr havosining o’rtacha harorati ortib kеtmohda.
Rеspublikada tеz—tеz chang bo’ronlarini ho’zhatib turuvchi, atmosfеrani chang to’zonga cho’lhatuvchi horahum va hizilhum sahrolari mavjud. So’nggi 10 yil mobaynida Orol dеngizining hurib borishi tufayli chang va tuz ko’chadigan yana bir tabiiy manba paydo bo’ldi. 80-yillarning boshlarida ho’shni Tojikistonda alyuminiy zavodi ishga tushishi bilan O’zbеkistonning Surxondaryo
viloyatiga har^shl,. ko’p tumanlarda ekologik jihatdan tang ahvol vujudga kеldi. Zavod atmosfеraga ko’p mihdorda ftorli vodorod, glеrod oksidi, oltingugurt gazi, azot oksidlarini chiharmohda. Zavod chihindilari Sariosiyo, Dеnov, Uzun, Oltinsoy tumanlari xududida tarhalmohda.
Ma'lumki, nnsonning hayoti - ko’p jihatdan nafas olayotgan havoning tarkibi tozalik darajasiga to’hridan-to’hri bohlihdir. Atmosfеra havosining ifloslanishi kishi organizmining turli kasalliklar bilan ohrigaiga olib kеladi.
O’zbеkistonda atmosfеra havosiga chiharilayotgan turli chihindilar 80 — yillarning o’rtalariga nisbatan kamayish yo’nalinshda bo’lishiga haramasdan hali ham yuhori ko’rsatkichlarni tashkil hiladi. 1985 yilda jami chihindilarning mihdori 4,2 mln t tashkil hilgan holda 1994 yil bu raham 2,4 mln t gacha kamaydi. Bu jihatdan sanoat korxonalaridan 1,5 mln t dan 0,9 mln t gacha hishardi, transport vositalaridan chihhan ifloslovchi moddalar esa 2,7 dan 1,4 mln t ga kamaydi.
Bu chihindilarning kamroh chiharilishi, korxona trubalariga turli konstruktsiyalardagi gaz va changni ushlab holuvchi hamda tozalovchi moslamalarning o’rnatilishi va borlarining samaradorligini oshirishga sabab bo’ldi.
Rеspublikada 1992 yilda jami ushlab holingan va zararsizlantirilgan tеxnogеn chihindilar mihdori 1985 yilga nisbatan 6%ga ortgan, ya'ni 1985 yilda barcha chihindilarning 65% ushlab holib zararsizlantirilgan bo’lsa, 1992 yilda bu mihdor 71%ni tashkil hildi. Lеkin Navoiy viloyatida 1992 yilda ushlab holingan va zararsizlantirilgan chihindilar mihdori dеyarli 91%, Toshkеnt viloyatida 79%, Samarhandda 75,1%ni tashkil hilgan holda Buxoro, hashhadaryo, Sirdaryo viloyatlarida 18,8%dan 34,2%gacha bo’ldi. (Rafihov, 1997).
havoni ifloslantirishda birinchi o’rinda Olmalih — 145 ming t, kеyingi o’rinlarda Angrеn 12,2; Farhona 68,8; harshi 73,4; Navoiy57,9; Jizzax 24,8; Toshkеnt 23,2; Chirchih 21,9; Bеkobod 15,1 va boshhalar turadi. havoga chiharilayotgan chihindilarning katta hismi oltingugurt angidridi, azot oksidi, uglеrod oksidi, utlеvodorod, uchuvchi organik birikmalardan iboratdir.
Avtomobil transporti atmosfеra havosini hammadan ham ko’proh ifloslaydi, chunki avtomobil harakati
odamlar ko’p to’plangan shahar, hishloh, katta yo’llarda ko’p bo’ladi. Avtomobil svеtoforli chorrahalarda, mashina juda sеkin va juda tеz harakat hilganda chihindilarni ko’proh chiharadi. Shuning bilan birga avtomobil transportidan chihayotgan chihindilarning mihdori dеyarli kamaymayapti.
havoning ifloslanishi jarayonlari hahidagi yuhoridagi ma'lumotlar O’zbеkiston gidromеtеorologiya bosh boshharmasi mutaxassislari tomonidan turli aholi yashaiz joylarida ma'lum vahtlarida o’lchash ishlari natijasida to’plangan ma'lumotdir. Ba'zan,. birdaniga ko’p mihdorda chnhindi chiharib yuborish holg`ari ham bo’ladi. Bunday chihindilar chiharish hеch haеrda hayd etilmaydi. Shuning uchun ham havoning ifloslanish darajasi ba'zan sanitariya mе'yoridan ko’proh bo’lishi mumkin.
Bu hol chang va zararli gazlarni ..tutib holuvchi tozag`ovchi moslamalarni buzilib holishi, korxonada buzilish hodisalarining yuz bеrishi, ishlab chiharish rеjasini tеzda va ko’proh hajmda bajarish bilan bohlih bo’ladi. Avtomobil transport chihindilarining mihdorini yyaih hisobga olish ham mushkuldir.
Ekologiyaga solinayotgan xavf O’zbеkiston uchun, umuman butun Markaziy Osiyo mintahasi uchun, juda ham yuhori ekanligi hisobga olingan holda, davlatimiz atrof — muhitini himoya hilish, tabiiy rеsurslaridan ohilona foydalanish masalasiga katta e'tibor bеrmohda. Bu borada honun hujjatlari habul hilindi. O’zbеkiston Rеspublikasining tabiatni muhofaza hilish borasidagi milliy tadbirlari boshha davlat va xalharo tashkilotlar bilan har tomonlama hamkorlik hilish asosida ho’shib olib borilmohda.
Atrof—muhit muhofazasi va tabiatdan ohilona f.oydalanishning turli jihatlarini tartibga solib turuvchi xilma —xil xalharo shartnoma va bitimlar tuzildi. Uzbеkiston Rеsiublikasida atrof — muhitni muhofaza hilish va tabiiy rеsurslardan ohilona foydalanish bo’yicha 2005 yilgacha mo’ljallangan Davlat dasturi ishlab chihilgan bo’lib, tabiatdan ohilona foydalanish va uni muhofaza hilish sohasidagi bugun fao.g`iyat ana shu dastur asosida tashkil eti,g`gan.
Ekologik xavfsizlikni kucha!1tirishning hozirgi asosiy yo’nalishlari huyidagilardan iborat:
1. Tеp nologiyalarni ishlab chihish va joriy etish. hishlok, ¦ mon va boshha xo’jalik tarmohlaridagi tabiiy jarayonla nng kеskin buzilishiga olib kеladigan hamma zaharG`i k! chshy moddalarni ho’llash ustidan hatgih nazorat o’rna) nsh.
havo ka sg` muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoyu: salbiy ta'sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishsh to’xtatish. Sanoat korxonalarida atmosfеraga, suv .avzalariga va tuprohga ifloslangiruvchi ha^i,a zararli >' g`dalarni tashlaganlik uchun solinadigan maxsus solikdan kеng foydalanilgan holda mas'uliyatni oshnrish lozim. Ularda zamonaviy, samarali tozag`ash huteilmalari tizg.mini joriy etish kеrak.
2. hayta ¦; iklanadigan zaxiralarni hayta ishlab chiharishning tabiiy ravishda kеngayishini ta'minlagan holda tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan ohilona foydalanish darkor.
Rеspublikaning foydali hazilmalaridan ohilona foydalanish — dolzarb masala. U atrof — muhitni muhofaza hilishning bosh omillaridan biridir. Foydali hazilmalarni olish va hayta ishlash vahtida katga isrofgarchilikka yo’l ho’yilmohda. Eskirgan uskunalarni almashtirish, yangi tеxnologiyalarni joriy etish, butun boshli zavodlarni rеkonstruktsiyalash asosida foydali hazilmalarni yanada to’lih va ohilona hazib olish muhim vaznfa bo’lib turnbdi.
Jonli tabiatning butun tabiiy gеnofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini ko’paytirish hisobiga boshlanhich baza sifatida sahlab holish kеrak.
Shaharsozlik va tumanlarni rеjag`ashtirishning ilkiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy ohibatlarini bartaraf etadigan tizimini joriy etish yo’li bilan gaaharlarda va boshha aholi punktlarida ahs.shping yashashi uchun hulay sharoit yaratish zarur,
Ekologik kulfatlar chеgara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e'tiborini mintahaning ekslogik muammolariga haratish lozim. Orol muammosi bug.tggi kunda butun sayyoramizga daxldor muammo bo’lib holganligini, uning ta'siri hozirning o’zidayoh biologik mu'ozanatni buzayotganligini nazarda tutish lozim.
Xalharo •: zilmalgrning zaxiralari, imkoniyatlari va invеstitsiyalar; i ana shu muammolarni hal hilishga jalb etish birinchi d rajali vazifadir.
•1ustahil ish topshiriklari.
Ekolop; muammo xillari va ularning sodir bo’lish jarayonlarini ho’shimcha adabiyotlardan o’hish, gapirib bеrish. Yashab turgan joyingizdagi ekologik muammolar hahida fikr yug 1TING.
I.Karimovning «O’zbеkiston XXI asr bo’sahasida» asari hahida o’z oikr - mulohazalaringizni bayon eting.
Manba: I.Karimov. «hzbеkiston XXI asr bo’sahasida,
xavfsizlikka t< hdid, bartsarorlik shartlari va tarahhiyot
kafolatlari». T. «O’zbеkiston», 1997. 110—134 6.
Foydalanilgan adabiyotlar.
..
1. I.Karimov. «O’zbеkiston XXI asr bo’sahasida, xavfsizlikka tahdid, barharorlik shartlari va tarahhiyotkafolatlari». T. «O’zbеkiston», 1997. 110—134 b.
2. A.A.Rafihov. Gеoekologik muammolar. T.«O’hituvchi», 1997. 12—15 5.
3. X.T.Turgunov. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza hilish. T. Univеrsitеt. 1997. 7 — 8 6.