1-Ma’ruza Mavzu: Multimedia tushunchasi. Multimedianing xususiyatlari Reja

Maruza. Mavzu:
Multimediali tarmoqlarning yuqori sath protokollari. 
Yuqori sath protokollari (5-7). Amaliy sath protokoli 
asosiy protokol 
hisoblanadi, aynan u tufayli qolgan barcha protokollar mavjuddir. U amaliy 
deyiladi, chunki u bilan boshqa ochiq tizimlarda joylashgan amaliy jarayonlar bilan 
birgalikda qandaydir masalani yechishi kerak bo‘lgan tizimning amaliy jarayonlari 
o‘zaro ta’sirlashadi. OTO‘B etalon modelning amaliy darajasi, ochiq tizimlar 
qandaydir oldindan ma’lum bo‘lgan masalani birgalikda yechishi jarayonida 
almashadigan ma’lumotlarning mazmuniy tarkibini aniqlaydi. 
Oltinchi daraja 
taqdim etish
darajasi deyiladi. U asosan uzatiladigan 
ma’lumotlarni kerakli tarmoq shaklida taqdim etish jarayonini aniqlaydi. Bu 
tarmoq turli oxirgi punktlarni (masalan, turli kompyuterlarni) birlashtirishiga 
bog‘liq. Agar tarmoqdagi barcha oxirgi punktlar bitta turda bo‘lganida edi, taqdim 
etish darajasini kiritish kerak bo‘lmas edi. Har xil turlardagi kompyuterlarni 
birlashtiradigan tarmoqda, tarmoq bo‘ylab uzatiladigan axborotlar ma’lum yagona 
taqdim etish shakliga ega bo‘lishi kerak. Aynan bu shaklni oltinchi daraja protokoli 
aniqlaydi. 
Protokollarning navbatdagi beshinchi darajasi 
sessiyalar
yoki 
seanslar
protokoli deyiladi. Uning asosiy vazifasi amaliy jarayonlar orasidagi o‘zaro 
ta’sirlashish – amaliy jaryonlarning o‘zaro ta’sirlashishi uchun ularni ulash 
usullarini tashkil etish, jarayonlarning o‘zaro ta’sirlashishi va “ulanishni uzish” 
vaqtlari jarayonlari orasida ma’lumotlarni uzatishni tashkil etish hisoblanadi.

---

So‘ngra pastki makro sathning to‘rtta protokoli keladi. Pastki sath 
protokollarining asosiy vazifasi ma’lumotlarni tezkor va ishonchli uzatish 
hisoblanadi. Shuning uchun pastki sath protokollari ba’zan transport tarmog‘i 
protokollari deyiladi. Transport tarmog‘iga chiqish port orqali amalga oshiriladi. 
Har bir jarayon o‘z portiga ega bo‘ladi. Transport tarmog‘iga kirishdan oldin 
foydalanuvchining ma’lumoti, uni yaratgan jarayonning sarlavhasini oladi. 
Transport tarmog‘i pastki sath protokollarini qo‘llab, jarayon (xabar) sarlavhasiga 
ega foydalanuvchining ma’lumotini manzilga (adresga) uzatishni ta’minlaydi. 
Internet protokollarining arxitekturalari to‘rtta sathli hisoblanadi. Keyinroq paydo 
bo‘lgan ISO etalon modeli protokollarining yetti sathli arxitekturasini TCP/IP ning 
keyingi rivojlanishi sifatida qarash mumkin. Haqiqatdan ham, ikkkita 
arxitekturaning farqi shundan iboratki, TCP/IP arxitekturasidagi OSI modelining 
uchta yuqori sathlari (amaliy, taqdim etish, seanslar) bitta amaliy darajaga 
birlashtirilgan (4.3-rasm). TCP/IP tarmoq interfeyslarining sathi, OSI modelining 
ikkita kanalli va tarmoq sathlariga mos keladi. 
TCP/IP amaliy sathi quyidagi an’anaviy xizmatlarni qo‘llab-quvvatlaydi: 
-
elektron pochtani uzatishning oddiy protokoli SMNP (Simple Mail 
Transfer Protocol) yordamida ishlatiladigan elektron pochta va yangiliklarni 
almashish; 
-
IMAP (Internet Massage Access Protocol), POP (Post Office Protocol) va 
X.400 pochta protokollari; NNTP (Network News Transfer Protocol) yangiliklarni 
almashish tarmoq protokoli; 
-
Telnet protokoli yordamida amalga oshiriladigan virtual terminal; 
-
fayllarni uzatish FTP (Fail Transfer Protocol), TFTP (Trivial Fail Transfer 
Protocol) NFS (Network File Systems) protokollari yordamida amalga oshiriladi; 
-
ma’lumotnoma xizmatlari DNS (Domain Name System) domen nomlari 
va X.500 tizimlari yordamida amalga oshiriladi; 
-
yordamchi protokollar: shaxsiy identifikatorlarni olish; 
-
BOOTR, vaqt - NTP (Network Time Protocol), diagnostika; 
-
Echo va tizim haqidagi ma’lumotlar – Finger. 

---

1990-yillar o‘rtalarida URL (Universal Recourse Locator) va URN dan 
(Universal Recourse Names) foydalanib gipermatnni uzatish protokoliga HTTP 
asoslangan WWW (World Wide Web) texnologiyasi bazasidagi xizmatlar faol 
joriy etildi. Bugungi kunda SIP (Session Initiation Protocol), RTP (Real-time 
Protocol), RTCP (Real-time Transport Control Protocol) protokollari, H.323 
tavsiyalari asosidagi paketli IP-telefoniya xizmatlari ommaviy hisoblanadi. 
Stekdagi alohida o‘rinni quyidagi monitoring va boshqarish protokollari 
egallaydi: 
-
SMNP (Simple Management Transfer Protocol) –boshqaruv uzatishni 
oddiy protokoli ; 
-
RMON (Remote Monitoring) – masofaviy monitoring. 
Bu protokollar yordamida tarmoqning holati kuzatiladi va uni 
ma’murlashtirish o‘tkaziladi.