1-ma’ruza: parazitologiya faniga kirish. Parazitlarni xo’jayinlari bilan bog’lanishi. (2 soat ) Reja

AMALIY MASHG’ULOT ISHI-10
Mavzu: Jigar qurti. Tuzilishi va hayot sikli. Yuqishi, zarari va profilaktikasi
Ishning maqsadi. Jigar qurti misolida trematodalarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishish, uning hayot siklida hosil bo’ladigan lichinkalarini ko’rish va ularning tuzilish xususiyatlarini aniqlash.
Kerakli jihozlar va material. O’quv-uslubiy qo’llanmalar, jadvallar, jigar qurtidan tayyorlangan buyalgan preparatlar, 4% li formalin eritmasida fiksasiyalangan jigar qurtlari, MBR-1 va MBS-1 mikroskoplari, spirt, gliserin, suv va trematodalarning tuxum va lichinkalaridan tayyorlangan mikropreparatlar.
Umumiy tushunchalar. Jigar qurti - Fasciola hepatica o’txo’r umurtqali hayvonlar va ba’zan odamning jigaridagi o’t yo’llarida parazitlik qiluvchi trematodadir. Uning tanasi qorin va orqa tomondan yassilangan, uzunligi 20-40 mm, gavda eni 10-12 mm, bargsimon shaklda. Jigar qurtining 2 ta so’rg’ichi bor: tananing oldingi, xartumchaga o’xshash bo’rtib chiqqan joyida og’iz so’rg’ichi hamda undan salgina pastda - qorin so’rg’ichi joylashgan. Og’iz so’rg’ichining o’rtasida og’iz teshigi ochiladi. Kutikula yuzasida ingichka tikansimon o’simtalari bo’ladi. Jigar qurti – germafrodit. Jinsiy sistemasida erkaklik va urg’ochilik jinsiy organlarining deyarli barcha bo’limlari shakllangan.Biogelmint. Hayot sikli xo’jayin almashtirish bilan amalga oshadi. Asosiy xo’jayinlari o’txo’r hayvonlar, ba’zan kemiruvchilar va odam. Oraliq xo’jayini chuchuk suvda yashovchi kichik akam-tukam qorin oyoqli mollyuskasi - Limnea truncatula. Jigar qurti nihoyatda serpo’sht trematodalardan hisoblanadi. Bir sutkada 150-200 mingtagacha tuxum quyadi. Asosiy xo’jayinining jigardagi o’t yo’llariga qo’yilgan tuxumlar, ichakka, undan axlat bilan tashqi muhitga chiqariladi. Tuxumlari ovalsimon, sarg’ish-qo’ng’ir rangli, uzunligi 120-150 mkm, eni - 60-80 mkm; qapqoqchali.Suvga tushgan tuxumdan 17-18 kunda - tanasi kiprikchalar bilan qoplangan mirasidiy lichinkasi chiqadi. Mirasidiyni tanasi biroz cho’ziq, orqa uchi old tomoniga nisbatan ensiz. Gavdasining oldingi uchida xartumchasi, ko’zi, ichida birnecha dona embrion (murtak) xo’jayralari bo’ladi. U 2-3 kun suvda erkin so’zib, oxiri oraliq xo’jayini tanasini teshib, ichiga kirib, uning jigariga borib, kipriklarini tashlab xaltacha shaklidagi sporosista lichinkasiga aylanadi. Sporosista ichida partenogenetik usulda embrion xujayralari (tanachalar)dan navbatdagi lichinkalar - rediyalar yetishadi. Bitta sporosista ichida 10-15 tagacha rediyalar shakllanadi. Rediyalar sporosista po’stini yorib, jigar (ba’zan jinsiy bezlar)ga chiqib, rivojlanishini davom ettiradi, ya’ni ular ham partenogenez yo’li bilan ichida navbatdagi lichinkalarni - serkariyalarni hosil qiladi. Serkariyalar mirasidiylar singari erkin yashovchidir. Ular oraliq xo’jayin tanasini tashlab, suvga chiqadi. Ushbu lichinkalarning tuzilishi rediyadan tubdan farq qiladi, ya’ni uning og’iz va qorin so’rg’ichlari, qizilo’ngach, shoxlanmagan o’rta ichak va ancha uzun dumi bo’ladi. Serkariya ma’lum vaqt (1-2 kun) suvda so’zib, oxiri dumini tashlab, substratga, suv o’ti tanasiga yopishib, po’stga o’ralib tinch holatdagi invazion adoleskariya lichinkasiga aylanadi. Ushbu lichinka suv yoki o’t bilan asosiy xo’jayin oshqozoniga tushganda, po’stdan chiqib, oshqozon devori yoki o’t yo’llari yoki kapillyar qon tomirlari orqali jigarga borib tuxtaydi hamda undagi o’t yo’llarida 2,5-4 oyda voyaga yetadi. Asosiy xo’jayin jigarida parazit bir yildan 3-5 yilgacha yashab, fassiolyoz kasalligini keltirib chiqaradi. Fassiola qon va jigar to’qimasi bilan oziqlanadi.