1-ma’ruza: parazitologiya faniga kirish. Parazitlarni xo’jayinlari bilan bog’lanishi. (2 soat ) Reja

Ishni bajarish:
1. Amaliyot darsini oxirida bezgak parazitining hayot siklini sxematik chizish, ularning turlarini rivojlanishdagi xususiyatlarni jadvallardan ko’rib aniqlash va yozib qo’yish.
2. Mikroskopda tayyor mikropreparatlarni ko’rib zararlangan eritrositlar ichida yosh shizontlarni, voyaga yetgan shizontlarni va ularning hosil qilgan merozoitlarini izlab topish. Shuningdek gametositlar (gamontlar)ni ham topib aniqlashga harakat qilish. Zararlangan eritrosit ichida to’plangan melanin pigmentini ham aniqlash.
3. Barcha ko’zatishlarni daftarga yozib qo’yish.


AMALIY MASHG’ULOT ISHI-6
Mavzu: Koksidiya va toksoplazma. Tuzilishi va hayot sikllari. Rivojlanish xususiyatlari. Yuqishi, zarari va profilaktikasi.
Mashg’ulotning maqsadi. Koksidiyasimonlar sinfiga mansub koksidiyalar va toksoplazmalarning umurtqali hayvonlar va odamlar hayotida roli bo’yicha umumiy tushunchalarni o’zlashtirish.
Kerakli jihozlar va materiallar.Mikroskoplar, rangli jadvallar tayyor bo’yalgan mikropreparatlar , uslubiy qo’llanmalar, yelektron animasiyalar.
Umumiy tushunchalar. Koksidiyalar (Coccidida) Koksidiyasimonlar sinfiga 2500 ga yaqin turlar mansub bo’lib, ularning barchasi parazitlik bilan oziqlanishga moslashgan. Ushbu sinf vakillari ko’pgina umurtqasiz (halqali chuvalchanglar, yumshoq tanlilar, bo’g’imoyoqlilar), ayrim umurtqali (baliqlar, qushlar, sut yemizuvchilar) hayvonlarda va odamda parazitlik qilib, ancha og’ir kechuvchi invazion kasalliklarni keltirib chiqaradi. Koksidiyasimonlarning hayot sikli xo’jayinlarini almashtirib turish, jinssiz, jinsiy va sporogoniya yo’li bilan ko’payishni amalga oshirish kabi ancha murakkab xususiyatlarni paydo qilgan. Jinssiz ko’payishda merozoitlarni, jinsiy ko’payishda gametalarni, sporogoniya yo’li bilan sporalar (sporozoitlar)ni hosil qiladi. Ushbu jarayonlarni quyonlar ichagida parazitlik qiluvchi quyon koksidiyasi (Eimeria magna)ning hayot sikli misolida ko’rib o’tish mumkin. Quyonlarda koksidiyalar turkumining 8 ta turi parazitlik qilishi aniqlangan. Shulardan biri Ye.magnaning ham hayot sikli uch bosqichdan, ya’ni shizogoniya (jinssiz ko’payish), gametogoniya (jinsiy ko’payish) va sporogoniya (spora hosil qilish)dan iborat.
Shizogoniya va gametogoniya bosqichlaridagi jarayonlar quyonning ovqat hazm qilish sistemasida (ichak hujayralarida) o’tsa, sporogoniya jarayoni tashqi (kislorodli) muhitda o’tadi.
Sog’lom quyonlar koksidiyaning oosistalarini suv yoki oziqa orqali yuqtiradi. Oosistalar juda kichik bo’ladi. Masalan, quyon koksidiyasining o’lchami 12 mkm dan 35 mkm gacha. Har bir oosistada 4 tadan sporoblast (sporosista) bo’lib, uning har birini ichida 2 tadan ingichka chuvalchangsimon va harakatchan sporozoitlar rivojlanadi. Suv yoki oziq bilan ichakka tushgan oosistalar va sporosistalar qobig’i yemirilib, sporozoitlar ichak bo’shlig’iga chiqadi. Ular faol harakatlanib, ichak (shuningdek jigar, oshqozonosti bezi) hujayralari ichiga kirib, oziqlanib, dastlab trofozoitlarga aylanadi. Trofozoitlar shiddat bilan oziqlanib tez o’sib yiriklashadi. Uning yadrosi ko’p marta ketma-ket bo’linib, ko’p yadroli shizontni hosil qiladi. Shizont shizogoniya usulida jinssiz bo’linib, ko’p sonli (ba’zan 32 tagacha) merozoitlarni hosil qiladi. Toksoplazmalar (Toxoplasma gondii). Koksidiyalar turkumiga mansub toksoplazmalar ko’pgina qushlar, sut yemizuvchilar va odamning jigari, talog’i , bosh va orqa miyasi, qon tomirlari va boshqa ichki organlarida parazitlik qilib xo’jayinini toksoplazmoz kasaliga duchor qiladi. Ushbu parazit dastlab fanga XX asrning boshida ma’lum bo’lgan. 1908-yilda fransuz olimlari Nikol va Manso tomonidan kemiruvchi hayvonlarda aniqlangan, lekin uning koksidiyalar turkumiga mansubligi 1971-yilda ma’lum bo’lgan.Toksoplazma trofozoitlarining shakli yarimoysimon, uzunligi 4-7 mkm, yeni 2-4 mkm ga teng. Elektron mikroskopik tekshirishlarda toksoplazma merozoitlarining tuzilishi koksidiyalar merozoitlarining tuzilishiga juda ham o’xshash bo’lishi kuzatilgan. Tanasi bo’ylama usulida bo’linadi. Shizogoniya usulida ketma-ket bo’linib, hosil bo’lgan merozoitlari to’planib, nozik yoki pishiq po’stga (sistaga) o’ralib, zararlangan organ ichida qoladi yoki xo’jayinining ajratgan suyuqliklari (so’lak, sut, siydik, axlat) bilan tashqi muhitga chiqariladi. Sog’lom hayvonlar tashqi muhitga chiqarilgan sistalarini oziq bilan (ba’zan ifloslangan qo’l bilan) yutib zararlanadi. Ba’zan sistal ar terining shikastlangan joylaridan, yo’ldoshli sut yemizuvchilarning ichki organlaridagi parazitlar jinssiz usulida bo’linib, hosil qilgan sistalari ona tanasidan bachadondagi yembrionga (shuningdek tuxumdonda rivojlanayotgan tuxum hujayrasiga)o’tadi. Ayrim hollarda parazitlar qon so’ruvchi kanalar orqali ham yuqishi mumkin. Toksoplazmaning jinsiy ko’payishi faqat mushuk organizmida o’tadi. Mushuk yesa toksoplazma bilan kasallangan kemiruvchi (sichqon, kalamush)larni yeb zararlanadi. Mushuk organizmida toksoplazmaning hayot sikli jinsiy ko’payish sporosistalar hosil qilishi bilan xarakterlanadi. Shunga binoan mushuk parazit uchun asosiy xo’jayin, boshqa barcha toksoplazma bilan zararlangan hayvonlar va odam oraliq xo’jayin bo’lib hisoblanadi. Lekin toksoplazmalarning hayot sikli, ya’ni shizogoniya, gametogoniya va sporogoniya jarayonlarining to’g’ri gallanmasligi tufayli xo’jayinlarni asosiy va oraliq guruhlarga ajratish nisbiydir, chunki toksoplazmalar hayot siklida jinssiz ko’payishning (shizogoniyaning) yendodiogeniya usuli bilan bo’linishi ancha ustun turadi.Toksoplazmalar o’z xo’jayiniga turlicha ta’sir ko’rsatadi, hatto ayrim hayvonlar (mushuk va ayrim yirtqichlar) kasallikka berilmaydi. Ko’pgina hayvonlar juda ta’sirchan bo’lib, ba’zan o’lim bilan tugallanadi. Odamlarning toksoplazmoz bilan kasallanishiga uy hayvonlari, ayniqsa mushuklarning roli katta. Ular ko’p hollarda kasallikka chalinmaydi va parazitni tashuvchi asosiy manba rolini bajaradi. Odamning toksoplazmoz bilan zararlanishida, uning limfa va asab sistemasining buzilishi, ko’zning kasallanishiga ham olib keladi. Odam va sut yemizuvchilar yembrioni ona qornida bo’lganida toksoplazma bilan zararlansa (transovarial yuqish) bola tashlash yoki uning ayrim organ va sistemalarining jarohatlanishi kabi salbiy holatlar kuzatiladi.